Italia
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Republica Italiana Repubblica Italiana | |||||
| |||||
| Lema nacional: Libertà, Uguaglianza, Umanità (Italiano: «Libertat, igualdat, umanidat») | |||||
| Himno nacional: La Canzone degli Italiani | |||||
 | |||||
| Capital • Población |
Roma 2.761.632 (2022 est.) | ||||
| Mayor ciudat | Roma | ||||
| Idiomas oficials | Italiano1 | ||||
| Forma de gubierno | Republica parlamentaria Sergio Mattarella Giorgia Meloni[1] | ||||
| Unificación | 17 de marzo de 1861 | ||||
| Superficie • Total • % augua Mugas |
Posición 69º 301.338 km² 2,4% 1.932,2 km | ||||
| Población • Total • Densidat |
Posición 22º 58.983.122 (2022) 196,65 hab/km² | ||||
| PIB (PPA) • Total (2020) • PIB per capita |
Posición 10º EUR€1.651.594,9 millons EUR€ 29.616,92 | ||||
| Moneda | Euro (€ EUR)2 | ||||
| Chentilicio | Italiano/a[2] | ||||
| Zona horaria • en Verano |
UTC+1 UTC+2 | ||||
| Dominio d'Internet | .it | ||||
| Codigo telefonico | +39
| ||||
| Prefixo radiofonico | IAA-IZZ
| ||||
| Codigo ISO | 380 / ITA / IT | ||||
| Miembro de: UE, OTAN, ONU, OCDE, OSCE | |||||
| 1 O francés ye cooficial en a Val d'Aosta, y l'alemán en Tirol Sud. 2 Antis de 1999, la lira italiana. | |||||
A Republica Italiana u Italia, ye un estau d'Europa d'o sud, que fa parte d'a Unión Europea (UE). O suyo territorio ye prencipalment una peninsula y dos grans islas en a mar Mediterrania: Sicilia y Cerdenya. Por o norte ye rodiata por os Alpes, por a on muga con Francia, Suiza, Austria y Eslovenia. Os estaus independients de Sant Marino y Ciudat d'o Vaticano son enclaus dentro d'o territorio italiano, mientres que Campione d'Italia ye un enclau italiano adintro de Suiza.
En l'actualidat Italia ye una republica democratica y un país desembolicato con o seteno Producto interior bruto mas alto d'o mundo y o 17eno index de desembolique humán mas alto. Ye miembro fundador d'a Unión Europea, y miembro d'o Grupo d'os ueito y d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas.
Toponimia
[editar | modificar o codigo]L'orichen d'a parola "Italia", d'o latín Ītalia no ye prou platero. Seguntes as teorias mas estendillatas, o termin estió un amprén d'o griego antigo y iste de l'oscán Viteliú, que significa "tierra d'os bueis" (a parola aragonesa "vetiello" se remonta a lo latín VITELU). O toponimo sería en honor a lo dios d'o bestiar, Marte.[3] O buei yera o simbolo d'as tribus d'o sud d'a peninsula y a sobén yera representato banyando lo lupo romano como simbolo prevocador d'a Italia libre mientres as guerras samnitas.
O nombre "Italia" se referiba a una rechión d'o territorio que en l'actualidat ye o sud d'Italia. D'alcuerdo con Antíoco de Siracusa, orichinalment nomás se referiba a la porción d'o sud d'o Bruttium (l'actual Calabria), pero por ixas envueltas o termin ya yera sinonimo d'Enotrios y incluiba a la mayor parti de Lucania. Os griegos prencipioron a fer servir o termin ta referir-se a una rechión muito mas ampla, pero no sería dica os tiempos d'as conquiestas romanas cuan o termin se cheneralizó ta incluir-ie tota la peninsula.[4]
Cheografía fisica
[editar | modificar o codigo]
Italia ye formata por una gran peninsula que s'estendilla por a mar Mediterrania, y chunto a las suyas dos prencipals islas, Sicilia y Cerdenya, creya masas acuaticas importants, como a mar Hadriana a lo nord-este y a mar Chonica a lo sudeste. Muga a lo norte con Francia, Suiza, Austria, y Eslovenia. A sierra d'os Apenins forma la columna vertebral d'a peninsula, dende o norueste dica on s'une con os Alpes, cadena montanyosa que forma un arco que zarra a Italia dende o norte. Astí se i troba tamién una gran plana aluvial, a plana po-veneciana, desauguada por o río Po y os suyos diversos afluents provenients d'os Alpes, Apenins y Dolomitas.
Bi ha cuantos volcans activos en Italia. L'Etna ye o volcán activo mas gran d'Europa. O punto mas alto d'Italia no ye pas o Mont Blanc, como gosa pensar-se, ya que ista tuca ye de raso en o canto francés d'o macizo. O suyo punto mas alto ye o mont Blanc de Cormayeur a 4.748 m d'altaria, situau en o mesmo macizo d'o mont Blanc, en a capecera d'a Val d'Aosta (en francés Aoste). Manimenos Italia s'asocia mas facilment con os dos volcans mas famosos: l'actualment inactivo Vesuvio amán de Nápols y o muit activo Etna en Sicilia.
Clima
[editar | modificar o codigo]A resultas d'a longaria d'a peninsula y a l'interior en a suya mayoría montanyoso, o clima de Italia ye muit diverso. En a mayoría d'as rechions de l'interior, norte y centro, o clima vareya de subtropical humido a continental y oceanico humido. En particular, o clima d'a rechión cheografica d'a val d'o Po ye sobretot continental, con hibiernos duros y veranos calurosos.
As arias costeras de Liguria, Toscana y a mayor parti d'o sud por un regular s'achustan a estereotipo d'o clima mediterranio. As condicions en a costa son diferents a las de l'interior, particularment mientres os meses d'hibierno, cuan as altituz mas altas tienden a estar fredas, humidas y, a ormino, con nevazos. As rechions costeras tienen hibiernos suaus y veranos calidos y por un regular ixutos, encara que as vals d'as tierras baixas pueden estar pro calurosas en verano. As temperaturas meyas d'hibierno vareyan de 0 °C en os Alpes a 12 °C en Sicilia, per lo que as temperaturas meyas de verano oscilan entre 20 °C y mas de 25 °C . Os hibiernos pueden variar amplament en tot o país, con periodos alongaus de fredo, boira y nieu en o norte y condicions mas suaus y soleyadas en o sud. Os veranos pueden estar calurosos y humidos en tot o país, particularment en o sud, mientres que as arias d'o norte y o centro pueden experimentar fuertes tronadas electricas ocasionals dende la primavera dica l'agüerro.
Historia
[editar | modificar o codigo]Organización administrativa
[editar | modificar o codigo]- Articlos prencipals: Rechions d'Italia y Provincias d'Italia
Italia se divide en diferents rechions que d'alcuerdo a la constitución de 1948 tienen autonomia local, tenindo a constitución o papel de ye reconoixer, protecher y promover l'autonomía local, asegurar que os servicios d'o estau sían descentralizatos, y adaptar os prencipios y as leis establindo l'autonomía y descentralización. Manimenos cinco d'istas rechions (Val d'Aosta, Friuli-Venecia Chulia, Sicilia, Cerdenya y Trentino-Alto Adigio) tienen un estatus autonomico especial debito a la suya naturaleza cheografica, cultural u social y a presencia de minorías etnicas. As atras (Lombardía, Liguria, Veneto, Piemont, Calabria, Toscana, Abruzos, Basilicata, Campania, Emilia-Romanya, Lazio, Marcas, Molise, Pulla y Umbría) tienen un estatuto común d'administración. Fuoron establitas finalment como rechions mientres a decada de 1970.
Cada rechión esleye un consello y una Giunta Regionale (Chunta Rechional) encapezata por un president esleito por sufrachio dreito. A Chunta ye responsable debant d'o consello y ha de tener o boto de confianza d'o consello. A reforma constitucional de 2001 enampló as competencias d'as rechions, en especial respective a los poders lechislativos; a mayoría d'os controls d'o estau fuoron abolitos.
As rechions se subdividen en 109 provincias y istas en 8.101 comunas u municipios.
| Rechión | Capital | Superficie | Población | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Abruzos | L'Aquila | 10.794 km² | 1.305.000 |
| 2 | Basilicata | Potencia | 9.992 km² | 594.000 |
| 3 | Calabria | Catanzaro | 15.080 km² | 2.004.000 |
| 4 | Campania | Nápols | 13.595 km² | 5.790.000 |
| 5 | Emilia-Romanya | Bolonya | 22.124 km² | 4.187.000 |
| 6 | Friuli-Venecia Chulia * | Trieste | 7.855 km² | 1.208.000 |
| 7 | Lazio | Roma | 17.207 km² | 5.304.000 |
| 8 | Liguria | Chenova | 5.421 km² | 1.610.000 |
| 9 | Lombardía | Milán | 23.861 km² | 9.375.000 |
| 10 | Marcas | Ancona | 9.694 km² | 1.528.000 |
| 11 | Molise | Campobasso | 4,438 km² | 320.000 |
| 12 | Piemont | Torino | 25.399 km² | 4.341.000 |
| 13 | Pulla | Bari | 19.362 km² | 4.071.000 |
| 14 | Cerdenya* | Càller | 24.090 km² | 1.655.000 |
| 15 | Val d'Aosta* | Aosta | 3.263 km² | 123.000 |
| 16 | Toscana | Florencia | 22,997 km² | 3,619,000 |
| 17 | Trentino-Alto Adigio* | Trento | 13,607 km² | 985,000 |
| 18 | Umbría | Perusa | 8,456 km² | 867,000 |
| 19 | Sicilia* | Palermo | 25,708 km² | 5,017,000 |
| 20 | Veneto | Venecia | 18,391 km² | 4,738,000 |
*Rechions autonomas
Cheografía humana y sociedat
[editar | modificar o codigo]Demografía
[editar | modificar o codigo]
Os zaguers datos d'o Instituto Nacional d'Estatistica (ISTAT) estimoron una población de 59.131.287 habitants en aviento de 2006,[5] un incremento d'o 3% dende 2001. A población italiana ye a cuatrena mas gran d'a Unión Europea (dimpués d'Alemanya, Francia y o Reino Uniu) y a 22ena mas gran d'o mundo. O creximiento poblacional se debe prencipalment a la immigración y a lo incremento en a esperanza de vida, que s'ha estimato en 79,81 anyos.[6] A tamas d'o creximiento poblacional, Italia ye s'abiella a escape. Con una tasa de fecundidat d'1,35 ninons por muller,[7] a man d'un de cada cinco italianos ye chubilato.
Italia tien una d'as densidaz de población mas altas d'Europa, con 1.986 personas por kilometro cuadrato. A densidat ye mayor en a rechión d'o norueste; de feito, dos d'as vint rechions (Lombardía y Piemont) sumatas agrupan o 25% d'a población total d'o estau, d'os cuals 7,4 millons viven en a rechión metropolitana de Milán, l'aria metropolitana mas poblata. L'alfabetismo plega dica o 98%, y a educación ye obligatoria ta toz entre os 6 y os 18 anyos d'edat. Alto u baixo dos terceras partis d'a población vive en arias urbanas, una cifra menor a la d'atros estaus d'Europa Occidental.
Luengas
[editar | modificar o codigo]
- Articlo prencipal: Luengas d'Italia
A luenga oficial d'Italia ye o italiano, una estandardización d'o toscán, luenga descendient d'o latín. Antis d'a reunificación italiana en 1861 ista luenga existiba nomás como luenga literaria, parlata por menos d'o 3% d'a población. Numerosas luengas se parlaban en a peninsula, la mayoría luengas romances que s'heban desenbolicato en cadaguna d'as rechions y reinos, debito a la fragmentación politica d'a peninsula. Muitas d'istas luengas han sobrevivito, a sobén ditas impropiament dialetti (dialectos).
Massimo d'Azeglio, un d'os ministros de Cavour, declaró, dimpués d'a unifificación italiana, que ya que s'heba creyato Italia, nomás caleba creyar italianos. Debito a lo gran numero de luengas que se parlaban en a peninsula, s'establió que o italiano "correcto" u "estandar" sería basato en o dialecto florentín d'a Toscana (ya que sería a primera rechión en producir autors importants como Dante Alighieri). S'establió un sistema educativo, que redució a variación d'as luengas con o paso d'o tiempo. Sería en a decada de 1960 cuan o creiximiento economico y a televisión premitioron a universalización d'o italiano.
Os grupos minoritarios son chicoz, estando lo mayor d'istos os de parla alemana en o sud d'o Tirol (seguntes o censo de 1991, a población se troba composata por 287.503 personas de parla alemana (tiroleses etnicos) y nomás 116.914 de parla italiana) y os eslovenos arredol de Trieste. Atros grupos minoritarios con idiomas parcialment oficials incluyen a minoría de parla francesa en a rechión d'a Val d'Aosta; os sardos, o catalán, o friulán y o ladino en as montanyas Dolomitas, estando toz idiomas romances.
Relichión
[editar | modificar o codigo]
O catolicismo romano ye a relichión mas gran d'o estau italiano. Encara que ya no'n ye a relichión oficial, encara tien un papel important en os afers politicos nacionals, en parti debito a la localización d'a Santa Seu adintro de Roma. Un 87,8% d'os italianos s'identifican como catolicos, encara que nomás un 37% ye practicant u miembro activo.[8]
Atros grupos cristianos en Italia son os cristianos ortodoxos orientals y os cristianos ortodoxos griegos. Os grupos protestants mas numerosos son os pentecostals y evanchelistas que agrupan 500.000 personas. Os Testigos de Cheobá s'han estimato en 235.685 personas.[9] Como resultato d'as recients ondatas d'immigración d'atras rechions d'o mundo, bi ha cuasi 800.000 musulmans[10]
Gastronomía
[editar | modificar o codigo]
A cocina italiana s'ha desembolicau a traviés de sieglos de cambeos socials y politicos, con radices que se remontan a sieglo IV a. C. A cocina italiana en ella mesma tien fuertes influxos, incluyius d'a cocina etrusca, a griega antiga, a romana antiga, a bizantina y a chudía. Se producioron cambeos significativos con l'escubrimiento d'o Nuevo Mundo con l'introducción de productos como trunfas, tomates, pimientos morrons y panizo, que agora son fundamentals en a cocina pero que no s'introducioron en cantidat dica o sieglo XVIII. A cocina italiana se destaca per a suya diversidat rechional, abundancia de diferencias en o gusto, y ye conoixida per estar una d'as mas populars d'o mundo, exercendo un fuerte influxo en l'estranchero.
A dieta mediterrania constituye a base d'a cocina italiana, rica en pastas, peix, fruitas y verduras y caracterizada per a suya extrema sencillez y variedat, con muitos platos que tienen nomás de cuatro a ueito ingredients.[11] Os guisanders italianos se basan sobretot en a calidat d'os ingredients y no en una preparación elaborada.[12] Os platos y recetas son a ormino derivaus d'a tradición local y familiar en cuenta de creyaus per chefs, per lo que muitas recetas son ideyals pa cocinar en casa, estando ista una d'as prencipals razons dezaga d'a creixent popularidat mundial d'a cocina italiana, dende America dica Asia. Os ingredients y platos vareyan muito seguntes a rechión.
A cocina italiana se basa en gran medida en productos tradicionals; o país tien un gran numero d'especialidaz tradicionals protechidas per a legislación de l'Unión Europea. Lo queso, os embutius y lo vin son fundamentals en a cocina italiana, con muitas declinacions rechionals y etiquetas de Denominación d'Orichen Protechida u Indicación Cheografica Protechida, y de conchunta con o café (especialment l'exprés) forman parti d'a cultura gastronomica italiana. Os postres tienen una larga tradición de fusionar sabors locals como fruitas citricas, pistacho y almendras con quesos dulces como mascarpone y ricotta u sabors exoticos como cacau, vadenilla y canela. O gelato, tiramisú y cassata se troban entre os eixemplos mas famosos de postres, pastels y pastelería italianos.[13]
Esporte
[editar | modificar o codigo]L'esporte mes popular y practicato ye o fútbol y ye conoixiu como calcio, a competición mas important d'Italia ye a Serie A. O baloncesto tamién ye un esporte muito practicau y a suya competición mas important ye a Lega Basket Serie A que ye a mas alta d'as categorías de baloncesto d'Italia, por debaixo ye a LegADue.
Turismo
[editar | modificar o codigo]Italia ye universalment definida como una d' as mas polidas, fascinants y ricas en historia y naturaleza pa visitar absolutament, pa toz os estranchers. Qui son de vacanzas en Italia no pueden privar sentir-se cautivaus per as marabillosas costas,[14] per os chiquez y encantadors lugars meyebals, per os paisaches pintorescos cautivaus con vinyals y oliveras, y per os impresionants y sorprendents espectaclos de montanyas. Cada rechión alza tresors naturals, historicos y culturals d'incalculable valor.
Veyer tamién
[editar | modificar o codigo]Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ (es) La ultraderechista Giorgia Meloni jura como primera ministra de Italia en l'Heraldo de Aragón.
- ↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
- ↑ Mallory, J.P. and D.Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy and Dearborn, 1997: p. 24
- ↑ Guillotining, M., History of Earliest Italy, trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, p.50
- ↑ Statistiche Demografiche ISTAT
- ↑ CIA Factbook, Italy, People
- ↑ Italy's birth rate hits a high
- ↑ Italia, quasi l'88% si proclama cattolico Corriere della Sera
- ↑ I Testimoni di Geovà Le Religioni in Italia
- ↑ Muslims in Europe: Country guide
- ↑ (en) The Silver Spoon ISBN 88-7212-223-6, 1997 ed
- ↑ (en) Mario Batali Simple Italian Food: Recipes from My Two Villages (1998), ISBN 0-609-60300-0
- ↑ (en) Tiramisu claimed by Treviso en telegraph.co.uk
- ↑ Costal beaches in Italy Playas en Italia
| Estaus d'Europa |
| Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano |
| Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard |
| 1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito |
| Control d'autoridaz |
|
|---|
