Gweld cod am Afon

Nid oes gennych ganiatâd i olygu'r dudalen hon, am y rheswm canlynol:

Your IP address is in a range that has been blocked on all Wikimedia Foundation wikis.

The block was made by ‪EPIC‬. The reason given is Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Start of block: 19:01, 20 Medi 2024
Expiry of block: 19:01, 20 Medi 2027

Your current IP address is 44.192.50.162. The blocked range is 44.192.0.0/16.

Cofiwch gynnwys yr holl fanylion uchod mewn unrhyw ymholiadau a wnewch. If you believe you were blocked by mistake, you can find additional information and instructions in the No open proxies global policy.

Otherwise, to discuss the block please post a request for review on Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Cewch weld a chopïo côd y dudalen:

{{Pethau| fetchwikidata=ALL | suppressfields= gwladwriaeth}}

[[Delwedd:Tintern village and River Wye 2004-07-25.jpg|bawd|250px|Afon Gwy]]
[[Delwedd:Lena River Delta - Landsat 2000.jpg|bawd|250px|Ffotograff o [[lloeren|loeren]]: Delta [[Afon Lena]], [[Siberia]], [[Rwsia]].]]
Llifiad o [[dŵr|ddŵr]] o dir uwch i'r [[môr]] neu i [[Llyn|lyn]] neu fan is arall, yw '''afon'''. Mae'r rhan fwyaf o afonydd yn llifo o'u tarddle, gan amlaf yn y bryniau a'r [[mynydd]]oedd, i lawr drwy'r cymoedd a'r dyffrynoedd hyd nes eu bod yn cyrraedd y môr. Mae sianel yr afon yn lledu fel y mae mwy o ddŵr yn ymuno â'r afon o'r nentydd a'r afonydd o'r mynyddoedd neu dir uwch sydd ar lwybr yr afon ar ei ffordd i'r môr. Eithriad i'r drefn arferol yw afonydd yn ardaloedd [[anialwch|anial]], yn y [[Sahara]] er enghraifft, sy byth yn cyrraedd na môr na llyn ond yn cael eu llyncu yn y diffeithwch neu'n dyfrhau [[gwerddon]].

Bu afonydd yn bwysig i fywydau a chredoau pobl ar hyd a lled y byd ers cychwyn gwareiddiad. A pha ryfedd o ystyried yr hyn sydd gan afon i'w gynnig – yn ddŵr bywiol, pysgod a'r gwiail a hesg defnyddiol ar ei glannau? Yn aberoedd neu diroedd gorlif afonydd mawrion y byd, e.e. Tigris, Ewffrates, Nîl, Ganges, Indws a Hwang Ho ("Afon Felen" yn [[Tsieina]]) y datblygodd y gwareiddiadau amaethyddol mawr cyntaf. Yma, cysylltid llif tymhorol yr afonydd mawrion â bywyd a ffrwythlondeb y cnydau. Dyma rodd duwiau'r afon a gallasai'r wobr fod yn fawr o drin y tir yn amserol ac yn briodol.

<gallery>
Delwedd:Natura 2000 - Llynoedd ac Afonydd Prydferth.webmhd.webm|Fideo o lynnoedd ac afonydd Cymru a sut y mae deg ohonynt yn cael eu gwarchod gan [[Cyfoeth Naturiol Cymru|Gyfoeth Naturiol Cymru]].
Delwedd:Cored yn cael ei osod yn Cil-y-coed a Gwynllwg.webmhd.webm|Fideo o weithwyr [[Cyfoeth Naturiol Cymru]] yn adeiladu gored (neu argae bychan) i atal llifogydd rhag teithio'n ôl i fyny afon a chreu difrod i dai cyfagos.
</gallery>

Er bod afonydd yn llifo ar wyneb y ddaear gan amlaf, gall afonydd lifo dan ddaear, yn naturiol, drwy ogofâu, neu mewn sianeli a wnaed gan bobl, megis sianeli dŵr Llundain. Yn aml, mae'r afon yn lledu i ffurfio llyn: y llyn naturiol mwyaf yng Nghymru yw [[Llyn Tegid]]. Rhoddir wal i atal yr afon ar adegau, i ffurfio [[argae]] e.e. [[Llyn Fyrnwy]], [[Llyn Brianne]] a [[Cronfa Nant-y-moch|Chronfa Nant-y-moch]].

==Mytholeg a chrefydd==
Cysylltid llif tymhorol afonydd mawrion y byd â bywyd a ffrwythlondeb y cnydau. Dyma rodd duwiau'r afon a gallasai'r wobr fod yn fawr o drin y tir yn amserol ac yn briodol.

Dywed Marie Trevelyan yn ei ''Folk-lore and Folk Stories of Wales'' (1909) am anghenfilod afonydd Cymru, gan nodi bod un o'r rhain yn aber [[afon Tâf]] yng [[Caerdydd|Nghaerdydd]]. Dywed y byddai trobwll di-waelod yno, oedd yn un o saith rhyfeddod Morgannwg, lle y llechai sarff anferth. Doedd dim gobaith i neb a dynnid i'r trobwll oherwydd cawsai un ai ei lyncu gan y sarff a diflannu am byth, neu, os oedd o gymeriad da cawsai ei gorff ei olchi i'r lan am nad oedd yr hen sarff yn hoff o gig y cyfiawn. Ceid stori debyg am y trobwll ym Mhontypridd tra mewn ardaloedd eraill fe gymer yr anghenfil ffurfiau eraill, e.e. yr Afanc yn [[afon Lledr]], [[Betws y Coed]], y Ceffyl Dŵr ac Anghenfil Mawddach.

Yn Ewrop a Phrydain ceir tystiolaeth helaeth o aberthu i afonydd ar ffurf yr holl waith metel cain a daflwyd i ddyfroedd sawl afon yn yr [[Oes Efydd|Oesoedd Efydd]] a [[Yr Oes Haearn|Haearn]]. Mewn gwirionedd mae'r mwyafrif o drysorau [[Y Celtiaid|Celtaidd]] mwyaf gwerthfawr yr Oes Haearn ym Mhrydain ac Iwerddon wedi eu darganfod mewn safleoeoedd fyddai'n welyau afonydd yn wreiddiol, e.e. tarian Battersea a helmed Waterloo yn [[afon Tafwys]].

Fe barhaodd aberthu i ddyfroedd tan yn ddiweddar iawn a hyd yn oed i'n dyddiau ni - er yn fwy diniwed! Onid yw taflu pin haearn i [[ffynnon]] yn fodd i rymuso swyn neu i sicrhau rhinweddau y dyfroedd iachusol? Ac mae llawer o bobl hyd heddiw (2018) yn parhau i daflu darnau arian i ffynnon er mwyn gwireddu dymuniad ac i gael lwc dda?

Roedd ambell afon mor bwysig nes y priodolid duwies arbennig iddi a byddai'n ffocws i gwlt fyddai'n gwasanaethu'r dduwies a chynnal y defodau priodol. Dyma rai ohonynt: afon Marne, yng Ngâl, a enwid ar ôl Matrona oedd yn brif dduwies y Celtiaid;  Hafren – a gysylltir â'r dduwies Sabrina; [[Afon Boyne]] yn Iwerddon ar ôl y dduwies Boann, a [[Afon Braint|Braint]] (ym Môn) ar ôl Brigantia neu Brigid. Dywedir fod yr elfen 'dwy' yn enwau afonydd Dwyfach, Dwyfor a Dyfrdwy yn tarddu o'r un gwreiddyn a 'dwyfol'.

Yn aml ystyrid tarddiad afon yn sanctaidd – yn enwedig os codai o ffynnon, e.e. Sequana oedd duwies y ffynnon o'r hon y ffrydiai afon Seine ym [[bwrgwyn|Mwrgwyn]] (''Burgundy''). Yno parhaodd adeiladwaith helaeth yn dyddio o'r cyfnodau Celtaidd a Rhufeinig a chanfyddwyd llawer o fodelau pren a aberthwyd iddi yn cynrychioli anifeiliaid a phobl y dymunid i'r dduwies eu hiachau.

Ystyrid llif yr afon yn gyfrwng i olchi ymaith bechodau a dyma, efalli'r sail i fedyddio pobl mewn afon. Mae'r Ganges yn aruthrol bwysig i'r [[Hindw]]iaid i gario llwch y meirwon i fyd gwell. Ymddengys mai syniad tebyg oedd y tu ôl i'r arfer o grogi pen dafad a ddioddefai o'r 'bendro' ar gangen uwchben yr afon yng [[Cwm Pennant|Nghwm Pennant]] rai blynyddoedd yn ôl – er mwyn i'r afon waredu'r afiechyd o'r cwm a'i gario i rywle arall!

Gall afonydd fod yn ffiniau pwysig yn ogystal, e.e. yn ddaearyddol rhwng dau lwyth; rhwng dwy elfen sef aer a dŵr, a rhwng dau fyd sef y byd daearol ac [[Annwfn]] – yr arall-fyd.

Yn naturiol, os oedd afon yn ffin diriogaethol, yna roedd y mannau croesi yn llefydd pwysig yn ogystal. Yn y [[Mabinogi]], mewn rhyd yn afon Cynfal y lladdodd [[Gronw Pebr]] [[Lleu Llaw Gyffes]], ac yno hefyd yr atgyfododd Lleu a lladd Gronw - yn yr un lle. Nepell oddi yno y bu'r frwydr, yn y Felenrhyd, pan laddwyd [[Pwyll Pendefig Dyfed]] gan Gwydion y lleidr moch. Yn ''[[Llyfr Du Caerfyrddin]]'' a'r ''Triawdau'' sonnir am [[Cynon]], oedd yn un o'r fintai yrrwyd i ddial am ladd [[Elidir Mwynfawr]] o'r [[Hen Ogledd]] gan wŷr Arfon ger [[afon Rheon]]. Chafodd Cynon fawr o hwyl arni chwaith ac fe'i lladdwyd ac fe'i claddwyd yntau ger "Rheon Ryd".

Ar bont y pentre, adeg Ffair Llanllyfni, a llawer pont arall mewn sawl pentre arall, y casglai'r gweision adeg Ffeiriau Glanmai a Glangaea i gyflogi i ffermydd y fro. Ac ar ambell bont hynafol, e.e. Pont Dol-y-moch, ym Mhlwy Ffestiniog, fe welir ôl troed wedi ei gerfio ar un o lechi canllaw'r bont. Arferai rhywun a oedd ar fin ymfudo wneud hyn, er mwyn sicrhau lwc dda i'w gamre ar y daith.

Delwedd adnabyddus o afon fel y ffin rhwng y byd hwn a'r nesa yw honno yn chwedloniaeth Groeg, o ddyn y fferi yn rhwyfo eneidiau'r meirwon ar draws [[afon Styx]] i'r byd nesa. Yn chwedloniaeth y Celtiaid mae'r rhwyfwr yn fwy tebygol o rwyfo'r eneidiau i ynys hudol yn y gorllewin (ynys y meirw, [[Afallon]] neu [[Tir na Nog]]). Yn y gorllewin, wrth gwrs, y machluda'r haul – sydd hefyd yn arwyddo machludiad bywyd yr ymadawedig.

== Gweler hefyd ==
* [[Rhestr afonydd Cymru]]
* [[Rhestr afonydd hwyaf y byd]]

{{eginyn daearyddiaeth}}
{{Priodoliad Twm Elias|: Gwyddoniadur Cymru|Gwasg y Brifysgol}}

{{Wiciadur|{{lc:{{PAGENAME}}}}}}

[[Categori:Afonydd| ]]
[[Categori:Cyrff dŵr]]
[[Categori:Tirffurfiau dŵr croyw]]

Defnyddir y nodiadau hyn ar y dudalen hon:

Nodyn:Eginyn daearyddiaeth (golygu)
Nodyn:Icon (golygu)
Nodyn:If first display both (golygu)
Nodyn:Infobox (golygu)
Nodyn:Main other (golygu)
Nodyn:PAGENAMEBASE (golygu)
Nodyn:Pethau (gweld cod) (lled-diogelwyd)
Nodyn:Priodoliad Twm Elias (golygu)
Nodyn:Template other (golygu)
Nodyn:Wiciadur (golygu)
Nodyn:Wikidata (golygu)
Modiwl:Check for unknown parameters (golygu)
Modiwl:GetParameters (golygu)
Modiwl:I18n (golygu)
Modiwl:Icon (golygu)
Modiwl:Icon/data (golygu)
Modiwl:Infobox (golygu)
Modiwl:InfoboxImage (golygu)
Modiwl:Navbar (golygu)
Modiwl:String (golygu)
Modiwl:String2 (golygu)
Modiwl:Wd (golygu)
Modiwl:Wd/i18n (golygu)
Modiwl:Wikidata (golygu)
Modiwl:Wikidata/i18n (golygu)
Modiwl:WikidataIB (golygu)
Modiwl:WikidataIB/i18n (golygu)
Modiwl:WikidataIB/nolinks (golygu)
Modiwl:WikidataIB/titleformats (golygu)

Dychwelyd at Afon.

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/wiki/Afon"