Keltoj

La Keltoj migris el la nuntempa germana teritorio al la supra parto de Rejno kaj Marne (8-a jc. a.K.) kaj tie evoluis el unu tribo la Gaŭloj (aŭ Galloj) (7-a jc. a.K.). Ili konkeris en la 5-4-aj jarcentoj a.K. la nuntempan Francion, Brition kaj nordan Italion, kaj prirabis Romon (387, 390 a.K.) kaj poste dum jardekoj danĝerigis la urbon.

Tiutempe ili ankaŭ invadis Hispanion, kie miksiĝante kun la loka ibera popolo evoluigis la keltiberan popolon. En la 3-a jarcento a.K. ili konkeris areon preter Danubo, poste parton de la Balkana Duoninsulo (Trakio, Makedonio). Eta grupo da keltoj eĉ atingis dum la konkeroj Anatolion kaj tie estigis la ŝtaton Galatia aŭ Galatio. Tie ili konstruis fortikaĵ-urbojn, havis florantan manindustrion (kulturo de La Tène).

Laŭ iu teorio, ĉefe bazita sur lingvistikaj datumoj, Keltoj en Italio disdividis kaj kreis du branĉojn, norde la italajn keltojn (gallos) kaj la osko-umbrojn kaj latinojn sude, tre influitajn de etruskoj kaj grekoj.

Keltoj estis venkitaj de la Romia imperio, la ĝermanoj kaj iom post iom asimiliĝis en la Imperion, perdinte siajn lingvojn kaj tradiciojn. Ili multfoje batalis por la libereco ene de la Romia imperio, sed senrezulte. La plej grava gvidanto estis Vercingetorix kaj la movado de bagaŭdoj.

En ilia vivo havis gravan rolon la pastroj: vatoj, kiuj plenumis la oferojn kaj interpretis la naturon, kaj druidoj kiuj instruis kaj juĝis, kaj eposaj poetoj: la bardoj. La druidaro estis estrata de ĉefdruido elektita sekretloke en regiono de la Karnutoj (Karnutio estante rigardata kiel centro de Gaŭlio). Sed oni konsideris Brition kiel centron kaj fonton de klereco pri la druida religio.

Kelta arto estas termino kiu aludas al la arta esprimo de la nomataj keltaj popoloj. Tamen temas pri kategorio iel subjektiva kaj disputata, same kiel la propra koncepto de "kelta civilizo", ĉar ĝi aplikiĝas al tempoperiodo tro ampleksa kaj al multaj kulturoj interrilataj sed diferencaj. Fakte, la esprimo "Kelta arto" uzatas ĉefe rilata al la arto malfrupagana kaj prakristana de la Brita Insularo, kies plej elstara montro estas la iluminitaj manuskriptoj de la frua Alta Mezepoko riĉe ornamitaj per estetikaj elementoj propraj de la insula indiĝena arto. Ekzemploj estas la Libro de Kells, la Libro de Durrow aŭ la Evangelioj de Lindisfarne. Elstaras ankaŭ la skotaj piktaj ŝtonoj, kalikoj, fiboloj kaj keltaj krucoj.

Aparte estas tre disvastigita la nomata Kelta muziko.

Nur malmultaj keltoj konservis sian lingvon de la kelta lingvaro: kelkaj irlandanoj, bretonoj, kimroj, skotoj kaj kornvalanoj. Genoj de la kontinentaj keltoj plutroviĝas inter popoloj kiel francoj, hispanoj.

La keltoj havis riĉan mitologion, kiu donis la legendojn de Tristan, Gralo, Reĝo Arturo (vidu: Artura ciklo).

Listo de la keltaj gentoj (la nomoj de la Romianoj)

• listo de la keltaj popoloj kaj triboj
• Kelta kulturo
• Keltaj nacioj
• Kelta kapo

• teksto pri la keltoj kaj ilia lingvo plume de Cherpillod (Esperante) (el Retarkivo 2005)
• teksto pri la kelta religio priskribita de la antikvaj aŭtoroj, tre riĉa (france)