Havaja lingvo

Havaja lingvo
lingvo • moderna lingvo
Markiza lingvaro
Parolata en	Havajo
Parolantoj	27 200
Skribo	Latina alfabeto
Lingvistika klasifiko
Aŭstronezia lingvaro Malajopolinezia lingvaro Oceania lingvaro Fiĝi-polinezia lingvaro Polinezia lingvaro Havaja lingvo
Lingva statuso	5 krize endanĝerigita
Lingvaj kodoj
Lingvaj kodoj
ISO 639-2	haw
ISO 639-3	haw
SIL	HAW
Glottolog	hawa1245
Angla nomo	Hawaiian
Franca nomo	hawaïen
v • d • r

La havaja lingvo, propranome ʻŌlelo Hawaiʻi, estas aŭstronezia lingvo parolata sur la Pacifika insularo Havajo. Ĝi estas la lingvo de la praaj havajaj indiĝenoj. Ĝi estas unu el la du oficialaj lingvoj de la usona ŝtato de Havajo, kaj la alia estas la angla lingvo. La havaja estas grava parto de la havajaj kulturo, muziko, kaj tiel plu, sed nur la loĝantoj de la privata insulo Niʻihau uzas la havajan lingvon ĉiutage.

La vorto "Wiki" aŭ "Viki" en Esperanto estas havaja vorto, kiu signifas "rapida". Uzante ĝin dufoje, vi havos la vorton "wiki-wiki", kiu signifas "tre rapide".

En la moderna tempo, la lingvo miksiĝis kun la angla kaj aliaj lingvoj kaj estiĝis kreolo, la havaja kreolo. Oni ne konfuzu ĝin kun la havaja.

La havaja estas spirita lingvo kaj estas plene de spiritaj vortoj. Jen kelkaj ekzemploj^[1]:

vorto	signifo
akua	dio, diino, spirito, simile kiel japane kami
hiwa	dezirinda nigreco, kiel la nigrajn porkojn oni oferas al dioj
kahuna	pastro, sorĉisto, magiisto, religia ministro
laʻa	sankta
Nāmū	legenda spirita popoleto, la silentuloj
Nāwā	legenda spirita popoleto, la bruuloj
ʻuhane	animo, spirito

Ĉi tie oni prezentas la fonemojn en tranĉostrekoj / / per la IFA, la Internacia Fonetika Alfabeto. La grafemojn oni prezentas en < >.

La ʻokina <ʻ> estas speciala litero, kiu en Unikodo estas la deksesuma numero 02BB. Ĝi havas la sonon de la glota halto /ʔ/, ekzemple per la germana <Haupteingang> /ˈhaʊptʔaɪŋgaŋ/.

La sono^[2] de <w>:

• post <i> aŭ <e> kutime sonas kiel /v/;
• post <u> aŭ <o> kutime sonas kiel /w/;
• vortkomence aŭ post <a> sonas kiel /v/ aŭ /w/.

Ekzistas mallonga kaj longa versioj de ĉiu vokalo. La realiĝo de /a/ estas varie [æ⁓a⁓ɐ⁓ə]. La realiĝo de /e/ estas varie [ɛ⁓e/i].

<oe> ne estas diftongo, sed sonas kiel /owe/.

Havaja vorto ampleksas unu aŭ pli da akcentvorteroj kun vokaloj [V], aŭ kun vokaloj [V] kaj konsonantoj [K]:

akcentvortera formo	ekzemploj	akcenta loko
(K)VKV	ahi, kahi	antaŭlasta silabo
(K)V(K)V(V)KV	uahi, aloha, huali, kakahi, Hawaiʻi	antaŭlasta silabo
(K)VV	ai, wai, ā, nā	sur diftongo aŭ longa vokalo
(K)V(K)VV	uai, uhai, kuai, wawai, iā, inā, huā	sur diftongo aŭ longa vokalo

Lingvistoj kaj specialaj vortaroj^[1] indikas la apartecojn de la akcentvorteroj ene de vorto per la punkto <.>, sed en la kutima ortografio oni ne indikas tiujn.

Oni metas glitkonsonantojn kiel /j/ kaj /w/ inter kelkaj vokaloj en vortero. Ekzemple, la vorteron <huali> oni prononcas kiel /huˈwali/; la vorteron <iā> oni prononcas kiel /iˈjaː/.

Do, jen ekzemploj de kompletaj vortoj:

vorto	prononco	signifo
kana.kē ʻele.ʻele	/ˈkana.ˈkeː ˈʔele.ˈʔele/	glicirizo, nigra kando
haili.moa	/ˈhajli.ˈmowa/	tipo de konkulo
ipu.kukui	/ˈipu.kuˈkuwi/	lampo

La vortoj ka kaj ke estas la singularaj difinaj artikoloj:

• ke uziĝas antaŭ substantivoj komenciĝantaj kun <a->, <e->, <o->, aŭ <k-> kaj antaŭ kelkaj substantivoj komenciĝantaj kun la ʻokina aŭ <p->;

• ka uziĝas alikaze.

La vorto nā estas la plurala difina artikolo.

La vorto he estas la singulara nedifina artikolo.

La plurala indikilo mau uziĝas kun kaj post he por la plurala nedifina artikolo.

vorto	signifo
ka hoa.aloha	la amiko
nā hoa.aloha	la amikoj
he hoa.aloha	(unu) amiko
he mau hoa.aloha	(kelkaj) amikoj

La havaja frazo estas kutime VSO, verbo-subjekto-objekto.

Ua ʻai ke kanaka i nā kowa.ū.
Manĝis la homo la fiŝovojn.

La vorto ua markas la perfektan aspekton de la sekvanta verbo ʻai (manĝi). La vorto i markas la objekton.

La havaja verbo ne havas tenson, escepte kiam oni indikas la prezencon. Aspektojn oni markas per indikiloj kiel per ua en la supera ekzemplo.

vorto	signifo
ua verbo	perfekta aspekto
ʻaʻole i verbo	negativa perfekta aspekto
e verbo ana	imperfekta aspekto
ʻaʻole e verbo ana	negativa imperfekta aspekto
ke verbo nei	prezenca tenso
ʻaʻole e verbo nei	negativa prezenca tenso
e verbo	imperativa modo
mai verbo	negativa imperativa modo

E ʻai ʻoe i nā kowa.ū.
Manĝu vi la fiŝovojn.

ʻAʻole i ʻai ʻoe i ka maiʻa.
Vi ne manĝis la bananon.

Ke hia.moe nei ʻo Pili.
Pili dormas.

ʻAʻole e hia.moe nei ʻo Pili.
Pili ne dormas.

persono	singulara	duala	plurala
1a inkluzive		kā.ua	kā.kou
1a ekskluzive	au, wau	mā.ua	mā.kou
2a	ʻoe	ʻo.lua	ʻou.kou
3a	ʻo ia	lā.ua	lā.kou

Ĉiuj personaj pronomoj povas uziĝi kiel subjekto aŭ objekto, escepte de aʻu, kiu estas la objekta kazo de au, wau, kaj escepte de ia, kiu estas la objekta kazo de ʻo ia.

tipo	apud parolanto	apud alparolato	fora
kē-	kē.ia (tiu ĉi)	kē.nā (tiu)	kē.lā (tiu for)
pē-	pē.ia, pē.nei (tiel ĉi)	pē.nā (tiel)	pē.lā (tiel for)
nul	ia (tiu ĉi), nei (tiu ĉi, tie ĉi, nun)	nā (tiu, tie)	lā, ala (tie for), -lā (tiam)

Ekvaciaj frazoj estas senverbaj.

He hoa.aloha ʻoe.
Vi estas amiko.

ʻO Keō ke keiki.
Keō estas la infano.

ʻO ia ke kahuna.
Li estas la sorĉisto.

He kahuna kē.lā.
Tiu for estas sorĉisto.

He niu kē.ia.
Tiu ĉi estas kokoso.

ʻO ia ke aliʻi.
Li estas la ĉefo.

La vorto ʻo troviĝas antaŭ subjekto triapersona.

Adjektivo sekvas la substantivon.

iʻa ʻula.ʻula
fiŝo ruĝa

ʻuku.lele liʻi.liʻi
ukulelo malgranda

He keiki aka.mai ʻo Lani.
Lani estas infano ruza.

La adjektivo antaŭas la subjekton.

ʻUla.ʻula ka pua.
La floro estas ruĝa.

Liʻi.liʻi ka ʻuku.lele.
La ukulelo estas malgranda.

Hanuʻu ʻo Lani.
Lani estas malalta.

La markilo i antaŭas ambaŭ rektan kaj malrektan substantivajn objektojn en tiu ordo.

Hāʻawi ke aliʻi i ka pua i ke kanaka.
Donas la ĉefo la floron al la homo.

Hāʻawi ke aliʻi i he ipukukui i ke kanaka.
Donas la ĉefo lampon al la homo.

• 
  Mapo de Havajo (Niʻihau ruĝe)
• 
  Havajano nuntempe
• 
  Havajanino, 1899
• 
  Reĝo David Kalākaua, ĉ. 1882

• Polinezio
• Tahitia
• Laniakeo

• Cleeland, Hōkūlani. ʻŌlelo ʻŌiwi: Hawaiian Language Fundamentals. Honolulu, Havajo, Usono: Kamehameha Publishing, 2006. angle

• Hopkins, Alberta Pualani. Ka Lei Haʻaheo: Beginning Hawaiian. Usono: University of Hawaiʻi Press, 1992. angle

• Kōmike Huaʻōlelo, & Hale Kuamoʻo, & ʻAha Pūnana Leo. Māmaka Kaiao: A Modern Hawaiian Vocabulary. Usono: University of Hawaiʻi Press, 2003. angle

• Pukui, Mary Kawena. ʻŌlelo Noʻeau: Hawaiian Proverbs & Poetical Sayings. Honolulu, Havajo, Usono: Bishop Museum Press, 1983. angle

• Pukui, Mary Kawena, & Elbert, Samuel H. Hawaiian Dictionary, Revised and Enlarged Edition. Honolulu, Havajo, Usono: University of Hawaiʻi Press, 1986. angle

• Pukui, Mary Kawena, & Elbert, Samuel H. Hawaiian Grammar. Usono: University of Hawaiʻi Press, 1979. angle

• Pukui, Mary Kawena, & Elbert, Samuel H., & Mookini, Esther T. The Pocket Hawaiian Dictionary (with a Concise Hawaiian Grammar). Usono: University of Hawaiʻi Press, 1980. angle

• Wehewehe, Havaja Vortaro havaje
• Ulukau, Havaja Librejo havaje
• Hawaiian in Ethnologue angle