Florentzia

Florentzia Firenze
Italiako udalerria
Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Italia
Italiako eskualdeak	Toscana
Italiako hiri metropolitarra	Metropolitan City of Florence
Alkatea	Dario Nardella (en)
Izen ofiziala	Firenze
Jatorrizko izena	Firenze
Posta kodea	50100 eta 50121–50145
ISTAT kodea	048017
Geografia
Koordenatuak	43°46′17″N 11°15′15″E / 43.7714°N 11.2542°E / 43.7714; 11.2542
Azalera	102,32 km²
Altuera	50 m
Mugakideak	Bagno a Ripoli, Campi Bisenzio, Fiesole, Impruneta, Scandicci eta Sesto Fiorentino
Demografia
Biztanleria	360.930 (2023ko urtarrilaren 1a) −20.018 (2018)
Dentsitatea	3.527 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	055
Ordu eremua	UTC+01:00, Europa Erdialdeko Ordua eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Edinburgo, Kiev, Fez, Reims, Kassel, Dresden, Turku, Riga, Tirana, Atenas, Valladolid, Budapest, Krakovia, Kyoto, Filadelfia, Isfahan, Kuwait, Nanjing, Salvador da Bahia, Sydney, Asmara, Puebla, Betleem, Gemlik (en) , Samarkanda, Istanbul, Erevan, Damasko, Pekanbaru, Providence, Santiago de Cali, Olomouc, Gaziantep, Mostar, Arequipa, Tilimsen, Nablus, Nazaret, Malmö udalerria, New Orleans eta Gifu
Katastro kodea	D612
Sailkapen sismikoa	3 (Txikia)
Matrikula	FI
Hizkuntza ofiziala	italiera
comune.fi.it, comune.firenze.it, comune.fi.it eta en.comune.fi.it

Florentzia^[1] (italieraz Firenze) Italiako Toscana eskualdeko eta Florentziako probintziako hiriburua da.

Italiako zortzigarren hiria da, populazioaren arabera, eta Toscanako lehena^[2]: hiriguneak 382.258 biztanle ditu, 2017ko datuen arabera, eta inguru metropolitarrak, aldiz, 1.011.349 biztanle; Florentzia-Prato-Pistoia metropoli-eremuak, guztira, 1,5 milioi biztanletik gora ditu^[3].

Bertako erdigune historikoa Gizateriaren Ondare izendatu zuen UNESCOk 1982an. 1986an Europako kultura-hiriburua izan zen. Errenazimentu edo Pizkundearen sorlekutzat hartzen da, bai eta italiera hizkuntzarena ere, literaturan erabiltzen hasi zen hizkuntza florentziarrari esker. Artearen eta arkitekturaren sehasketako bat ere irizten zaio, eta munduko hiririk ederrenetako bat bere monumentu eta museo ugariei esker, hala nola Santa Maria del Fiore katedralea, Santa Croce basilika, Santa Maria Novella basilika, Uffizi Galeria, Ponte Vecchio, Piazza della Signoria, Palazzo Vecchio eta Pitti Jauregia.

Balio handiko ondare artistiko, literario eta zientifikoak utzi zituzten hiri honetako erdigune historikoan iraganeko jenioek, hala nola Petrarca, Boccaccio, Brunelleschi, Michelangelo, Giotto, Cimabue, Botticelli, Leonardo da Vinci, Lorenzo de 'Medici, Makiavelo, Galileo Galilei eta Dante Alighierik. Ondare historiko-artistiko, zientifiko, natural eta paisajistiko aberats horri esker, hiriko erdigunea eta haren inguruko muinoak "aire zabaleko museo"a dira.

Erdi Aroan, topagune artistiko, kultural, komertzial, politiko, ekonomiko eta finantzario garrantzitsua izan zen; aro modernoan, Toscanako Dukerri Handiaren hiriburua izan zen 1569tik 1859ra, Medici eta Lorrena familien gobernuarekin, eta estatu aberats eta modernoenetako bat bihurtu zen. Hiria Italia eta Europako historiaren funtsezko bidegurutze bat izan zen, hainbat gorabehera politikoren ondorioz, finantza eta merkataritza alorrean zeukan botereagatik eta kulturaren arlo guztietan lortu zuen ospeagatik. 1865ean, Italiako Erresumaren hiriburu izendatua izan zen (bigarrena, Turinen ondoren), eta 1871 arte mantendu zuen estatus hori, Risorgimentoaren amaiera markatzen duen urtera arte, hain zuzen.

Haren etruriar hasiera urrunetatik 1000 urtea arte, nekazari herrixka txiki bat baino ez zen izan, Erromatar Inperioaren, Italiako Ostrogodoaren, eta geroago Germaniako Erromatar Inperio Santuaren menpeko markeserri baten parte izan zena.

XI eta XII. mendeetatik aurrera, gauzak aldatu ziren: hiria, nahiz eta sarri herri-matxinadak eta Guelfi eta Ghibellini arteko barne-liskarrak jaso behar izan, aberastu egin zen eta gero eta garrantzi handiago lortzen joan zen. XII. mendean, aro komunala hasi zen eta Giotto eskolatik eta nazioarteko eskolatik, Boccaccio eta haren Decamerona eta gotikoko lehen gremio boteretsuak sortu ziren; baina ekonomia aldetik aro latsa izan zen, hiriak zituen 80.000 bizilagunetatik 25.000 galdu baitzituen, 1348ko Izurri Beltzak eraginda. Giovanni Boccacciok hiriko egoeraz hurrengo testigantza utzi zuen Dekamerona (1351-1353) idazlanean:

.

1434an, Cosme Medicirekin (Cosme Zaharra), Medici familiaren gobernua hasi zen, Toskanako hiriburua munduko arte, kultura eta finantzen gune bilakatu zuena. Medici familia (1434-1494, 1512-1527, 1530-1737) denboraldien artean hiria zuzendu zuen, hiria Pizkundearen sorterria (Florentziar Akademi Platonikoa) izan zen denboraldian, alegia.

Atzerritar potentziek Toskana okupatu eta gero, hiria Italiako Erresuma sortu berriaren hiriburua izan zen, 1865etik 1871 bitartera. Oraindik ere, eskualdeko hiriburu eta herrialdeko hiririk garrantzitsuenetarikoa da.

1966ko azaroaren 4an, euri-bisuts batzuen ondorioz, bere historiako uholderik gogorrena jasan zituen, Arno ibaiak 4.500 m³/s-ra heldu zenean Alde Zaharra urpean utzi zituelarik. Leku batzuetan, Santa Croce enparantzan esaterako, urek bost metroko garaiera hartu zuten. Handiak izan ziren ondare historikoak pairatutako kalteak, Ponte Vecchion, Duomon, Signorian-eta.

Datu klimatikoak (Florentzia)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	21.6	23.4	28.5	28.7	33.8	40.0	42.6	39.5	36.4	30.8	25.2	20.4	42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	10.9	12.5	15.7	18.5	23.7	27.7	31.4	31.5	26.7	20.9	14.7	11.1	20.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	6.5	7.5	10.3	13.0	17.7	21.4	24.6	24.6	20.5	15.5	9.9	6.8	14.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.0	2.5	4.9	7.5	11.6	15.0	17.7	17.7	14.4	10.1	5.1	2.6	9.3
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-23.0	-9.9	-8.0	-2.2	3.6	5.6	10.2	9.6	3.6	-1.4	-6.0	-8.6	'
Pilatutako prezipitazioa (mm)	60.5	63.7	63.5	86.4	70.0	57.1	36.7	56.0	79.6	104.2	113.6	81.3	872.6
Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm)	8.3	7.1	7.5	9.7	8.4	6.3	3.5	5.4	6.2	8.5	9.0	8.3	88.2
Iturria (1): Servizio Meteorologico [5]
Iturria (2): World Meteorological Organisation (United Nations) [6]

• San Lorenzo basilikak, IV. mendean eraikitako elizak, gure garaietara heldu den forma XV. mendean jaso zuen, eta italiar Pizkundeko adibide garrantzitsuenen artean da. Filippo Brunelleschi Pizkundeko aitzindari eta maisuaren diseinua munta handikoa da. Hura ez zen basilikaren eraikuntzan gurutzatu zen azken maisua: Michelangelo Buonarrotik Leon X.aren enkarguz ekialdeko fatxadaren estaldura proiektatu zuen. Haren kostua zela eta, diseinua bertan behera utzi zen, eta egun ere, eliza estaldura gabe dago.
• San Miniato al Monte basilika erromanikoa
• Santa Maria del Fiore katedrala eta San Joan bataiategia

• Teatro Comunale.

• ACF Fiorentina, futbol taldea.

• Dante Alighieri (1265-1321), poeta.
• Filippo Brunelleschi (1377-1446), arkitektoa.
• Sandro Botticelli (1445-1510), margolaria.
• Nikolas Makiavelo (1469-1527), politikari, filosofo eta idazlea.
• Jacopo Sansovino (1486-1570), arkitektoa.
• Jean-Baptiste Lully (1632-1689), musikagilea.
• Oriana Fallaci (1929-2006), idazlea.
• Tiziano Terzani (1938-2004), kazetaria.

• (Italieraz) Firenzeko webgune ofiziala

	Gizateriaren Ondarea Italian
Eoliar uharteak  • Alberobello  • Alpeen inguruko historiaurreko palafitoak  • Amalfiko kostaldea  • Aquileia  • Asis  • Burdinbide erretikoa Albula eta Bernina paisaietan1  • Piazza del Duomo (Pisa)  • Casertako jauregia, Vanvitelliren akueduktua eta San Leucioko multzoa  • Castel del Monte  • Cerveteri eta Tarquinia  • Cilento eta Vallo di Diano parke nazionala, Paestum eta Velia eta Padulako kartusia  • Crespi d'Adda  • Dolomitak  • Erroma2  • Ferrara  • Florentzia  • Genova  • Hadrianoren villa  • Mantua eta Sabbioneta  • Medicitarren villak  • Modenako katedrala, Torre Civica eta Piazza Grande  • Napoli  • Paduako Lorategi Botanikoa  • Piemonteko mahasti-paisaia: Langhe-Roero eta Monferrato  • Pienza  • Ponpeia, Herkulano eta Torre Annunziata  • Porto Venere, Cinque Terre eta uharteak (Palmaria, Tino eta Tinetto)  • Ravenna  • Savoiako errege etxearen egoitzak  • Piemonte eta Lombardiako Sacri Monti  • San Gimignano  • Santa Maria delle Grazie  • Sassi di Matera  • Siena  • Sirakusa eta Pantalicako nekropolia  • Su Nuraxi  • Urbino  • Val d'Orcia  • Val di Noto (Caltagirone, Militello in Val di Catania, Catania, Modica, Noto, Palazzolo Acreide, Ragusa, Scicli)  • Val Camonicako labar-artea  • Valle dei Templi  • Venezia  • Verona  • Vicenza eta Venetoko Palladioren villak  • Villa d'Este  • Villa del Casale 1 Suitzarekin batera; 2 Vatikanoarekin batera

	Europako kultura-hiriburuak
1985 Atenas  • 1986 Florentzia  • 1987 Amsterdam  • 1988 Mendebaldeko Berlin  • 1989 Paris  • 1990 Glasgow  • 1991 Dublin  • 1992 Madril  • 1993 Anberes  • 1994 Lisboa  • 1995 Luxenburgo hiria  • 1996 Kopenhage  • 1997 Tesalonika  • 1998 Stockholm  • 1999 Weimar  • 2000 Reykjavik  • Bergen  • Helsinki  • Brusela  • Praga  • Krakovia  • Santiago de Compostela  • Avignon  • Bolonia  • 2001 Rotterdam  • Porto  • 2002 Brujas  • Salamanca  • 2003 Graz  • 2004 Genova  • Lille  • 2005 Cork  • 2006 Patras  • 2007 Luxenburgo hiria eta Eskualde Handia  • Sibiu  • 2008 Liverpool  • Stavanger  • 2009 Linz  • Vilnius  • 2010 Essen  • Istanbul  • Pécs  • 2011 Turku  • Tallinn  • 2012 Maribor  • Guimarães  • 2013 Košice  • Marseilla  • 2014 Umeå  • Riga  • 2015 Mons  • Plzeň/Pilsen  • 2016 Donostia  • Wrocław  • 2017 Aarhus  • Pafos  • 2018 Leeuwarden  • Valletta  • 2019 Matera  • Plovdiv 2020-2021eko apirila Rijeka  • Galway  • 2022 Kaunas  • Esch-sur-Alzette  • Novi Sad  • 2023 Veszprém  • Timișoara  • Eleusis  • 2024 Tartu  • Bad Ischl  • Bodø 2025 Chemnitz