Neon

Neona
10 Fluorra ← Neona → Sodioa
10 Ne                                                                                                                                                                                                                                           Taula periodikoa
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakia	Neona, Ne, 10
Serie kimikoa	gas nobleak
Taldea, periodoa, orbitala	18, 2, p
Masa atomikoa	20,1797(6) g/mol
Konfigurazio elektronikoa	1s2 2s2 2p6
Elektroiak orbitaleko	2, 8
Propietate fisikoak
Egoera	gasa
Dentsitatea	(0 °C, 101,325 kPa) 101,325 - 0,9002 g/L
Urtze-puntua	24,56 K (-248,59 °C, -415,46 °F)
Irakite-puntua	27,07 K (-246,08 °C, -410,94 °F)
Urtze-entalpia	0,335 kJ·mol−1
Irakite-entalpia	1,71 kJ·mol−1
Bero espezifikoa	(25 °C) 20,786 J·mol−1·K−1
Lurrun-presioa P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k T/K 12 13 15 18 21 27
Propietate atomikoak
Kristal-egitura	kubikoa, aurpegietan zentratua
Oxidazio-zenbakia(k)	daturik gabe
Ionizazio-potentziala	1.a: 2.080,7 kJ/mol 2.a: 3.952,3 kJ/mol 3.a: 6.122 kJ/mol
Erradio atomikoa (kalkulatua)	38 pm
Erradio kobalentea	69 pm
Van der Waalsen erradioa	154 pm
Datu gehiago
Eroankortasun termikoa	(300 K) 49,1x10-3
Soinuaren abiadura	435 m/s
Isotopo egonkorrenak
Neonaren isotopoak iso UN Sd-P D DE (MeV) DP 20Ne %90,48 Ne egonkorra da 10 neutroirekin 21Ne %0,27 Ne egonkorra da 11 neutroirekin 22Ne %9,25 Ne egonkorra da 12 neutroirekin

Neona^[1] elementu kimiko bat da, Ne ikurra eta 10 zenbaki atomikoa dituena. Gas nobleen taldeko bigarrena da, helioaren (He) ondoren. Nahiz eta Unibertsoan oso ugaria izan, Lurrean oso urria da: airean aztarna gisa ageri da. Gas noble kolorge eta inertea da baldintza estandarretan. Distira gorrixka berezia igortzen du huts-hodietan eta neonezko lanparetan. Merkataritza-erabilerarako, airetik erauzten da.

Neona (grezieraz νέος neos, hau da, berria) William Ramsay eta Morris Travers zientzialariek aurkitu zuten 1898an Londresen (Ingalaterra), aire likidoaren destilatze zatikatua baliatuz, baina tenperatura berdina izan gabe.^[2]

Neona bigarren gas noblerik arinena da, distira laranja gorrixka igortzen du huts-hodietan, eta helio likidoaren hozte-ahalmena baino 40 aldiz handiagoa eta hidrogeno likidoarena baino 3 aldiz handiagoa dauka (bolumenaren funtzioan). Aplikazio askotan helioa baino hoztaile merkeagoa da^[3]. Gas arraro guztien artetik, neonaren plasmak argi-deskarga indartsuena dauka elektrizitate-tentsio eta -korronte normaletan.

Hamar protoi eta elektroirekin, gas noble orok bezalaxe, zortzikotearen legea edo araua betetzen du eta beraz, inguruko ez-metal zein metalek elektroiak irabazi edo galtzen dituzte (hurrenez hurren) bere egitura lortzeko. Taula periodikoaren bigarren periodoan kokatuta, gainerako taldekideek baino erradio atomiko txikiagoa dauka (38 pm), aipatutako periodoko elementuek duten geruza kopuru berdina du, baina protoi kopuru handiagoarekin, hala, nukleoko partikula azpiatomikoek indar gehiagorekin erakartzen dituzte elektroiak, erradioa txikituz. Ionizazio-potentzialari dagokionean, egun aurkitu diren elementu guztien artetik handienetakoa du, zehazki, helioaren atzetik, handiena. Hau azaltzeko protoi eta geruza kopurura jo behar dugu, izan ere, neonak protoi kopuru handia du dituen geruzentzako, horregatik, partikula azpiatomiko positiboek indar handiarekin erakartzen dituzte negatiboak. Edozein modu erabilita ere, beste atomo batek neonaren elektroiak askatzea lortuz gero, energia kopuru izugarria irtengo zen. Afinitate elektroniko negatiboa du (-29kJ/mol), gainerako gas noble guztiek bezala, ez baitu beste elementuen atomoak bereganatzeko joerarik, hala, menderatzen baditu ere, ez du energiarik askatuko.^[4] Elektronegatibotasunarekin antzeko zerbait gertatzen da, neonak (egoera neutroan) loturarik eratzen ez duenez, propietate periodiko hau nulua du, gainerako gas geldoek bezala.

Neonak, gas egoeran dagoenean, igortzen duen argi laranja-gorrixka sarritan iragarkien munduan erabiltzen da, adibidez, kaleko publizitate-panelak argitzeko. Kontutan eduki behar dugu gaur egun, neonezko hodi izenarekin ezagutzen diren zenbait tutu ez direla gas horrekin eginak, baizik eta beste hainbat gas ezberdinen nahasketarekin. Neonak baditu beste hainbat erabilera, jarraian zerrendatu dira batzuk:

• Neonaren bidez dabilen idazkun argitsua.
• Tentsio-altuaren adierazgailuak sortzeko erabiltzen da.
• Telebista-hodiak egiteko ere garrantzia handia du.
• Helioarekin batera, laser mota bat ekoizteko erabiltzen da.
• Neon likidoa hozgarri kriogeniko gisa saltzen da.
• Hozte-sistemen munduan, neon likidoa nitrogeno likidoaren ordezko aparta izan daiteke.

Neonak, beste elementu guztiek bezala, eragina du biosferan eta hau osatzen duten izaki bizidun zein ingurune guztietan.

Gizakiei dagokienez, arnasketaren bidez gorputzak elementua bereganatu dezake, nahigabe. Hau oso arriskutsua izan daiteke, giro-tenperaturan gas egoeran dagoen elementu hau berehalakoan zabaldu daitekeelako airean, gune itxietan pertsonak itotzeraino. Likido egoeran badago, berarekin kontaktuan dagoen gorputzeko atal oro izozten du. Itzul gaitezen gas egoeran dagoenean sor ditzakeen egoera larrietara; erakundeek gas itogarritzat dute, zorabioak, goragalea, gorakoa, konortea galtzea eta heriotza ekar dezakeelako. Ildo beretik, gas honek badu ezaugarri bitxi bat: arnasketaren bidez bereganatzean sortzen dituen sintometako bat jarrera aldaketa handiak izan daitezke, honek, kaltetutako pertsonak bere burua salbatzea oztopatzen du, batzuetan ez baitu ikusten arrisku bizian dagoela. Gas hilgarri honek, oxigeno oso gutxiko eremuetan, segundo batzuetan eragiten du heriotza, aurretik abisurik eman gabe.^[5]

Gainerako gas itogarriekin gertatzen den bezala, neonak sortzen duen itolarria kaltetuak arnasten duen airean dagoen oxigenoaren presio partzialaren araberakoa da. Neona hiltzaile isila dela esan dezakegu, sintoma bereizgarriren bat azaldu aurretik, aireko oxigenoaren ehunekoa %75era jatsi baitezake. Aipatutako sintoma bereizgarriak hurrenak izan daitezke: arnasketa bizkorra, airearekiko "gosea", giharren koordinazioa makaldu edo zapuztea, pentsamenduak zein erreflexuak moteltzea eta sentsazio oro apaltzea. Horretaz gain, bat-bateko nekea azaltzen da, norbanakoa itotzen ari dela adierazten duen seinale garbia. Norbanakoa itotzear dagoenean, goragalea, gorakoa, konortea galtzea, konbultsioak eta koma sakona agertzen dira, hurrenez hurren, heriotzaren aurretik.^[5]

Neona ez da batere ohikoa atmosferan eta oso kopuru baxuetan ageri da. Hau hala izanik, ez da toxikotzat hartzen eta kimikoki gas geldoa da. Elementu honek ingurumenean eragin dituen kalteei dagokienez, gaur arte, ez da bat bera ere erregistratu.^[5]

Neona propano gasaren baitan egon ohi da. Lurraren atmosferak milioi zatiko 18 ditu eta honen airearen azpiberoketaren bidez eskuratu daiteke neona, betiere, ondoren, gasetik eratorria izan den likidoa kristalizatzen bada. Gas noble hau, masari dagokionean, unibertsoko bosgarren ugariena da, hidrogeno, helio, oxigeno eta karbonoaren atzetik.^[6] Atmosferan ordea, oso kopuru murritzetan baino ezin dugu aurkitu, gure planetaren lurrazalean bezala, 0,005eko proportzioan dago eta.

Gaur egun jakina da neona izar masiboetan sintetizatzen dela, hauek beraien bizitzaren azkenetako faseetan daudenean, hau da, erraldoi edo supererraldoi gorriak direnean. Bizitzaren aldi horretan, karbonoa eta oxigenoa fusionatzen dituzte, hala, magnesioa eta neona eskuratzeko.^[7][8] Bestalde, Wolf-Rayet motako izarrek eta izar urdin distiratsuek ere ekoizten dute.

Goiko taulan ikusten den bezala, neonak hiru isotopo egonkor ditu: ²⁰Ne, el ²¹Ne eta ²²Ne. Hala ere, baditu beste hamasei erradioisotopo, denak ere ¹⁶Ne-tik ³⁴Ne-ra bitartean daudenak. Isotopo ezegonkor hauetatik gehien irauten duena ²⁴Ne-a da, 3,38 minutu irauten baititu. Gainerakoek minutu batetik beherako desintegrazio periodoak dituzte eta hauetatik askok, segundo batetik beherakoak. Denetan ezegonkorrena ¹⁶Ne-a da, bere desintegrazio periodoa 9x10^-12 segundokoa baita, hau da, segundo bat bederatzi bilioi zatitan banatuko bagenu, horietako batek ordezkatuko lukeen denbora baino ez litzake egongo.^[9][10]

Isotopo egonkorrei dagokienean, ugariena ²⁰Ne-a da, naturan dagoen neonaren %90etik gora ordezkatzen baitu. Bigarren postuan jarriko genuke ²²Ne-a, %9-tik gorako ugaritasunarekin eta azkenik, ²¹Ne-a %0,27ko ugaritasunarekin.^[11]

• Gas geldoak
• Taula periodikoa
• Periodoak
• Kimika eta haren historia

• Neonari buruzko bideoa. (Ingelesez)
• Neona WebElements.com webgune ospetsuan. (Ingelesez)
• Neonari buruzko informazio osagarria. (Ingelesez)