Theobald von Bethmann Hollweg
Teobald Teodor Fridrix Alfred fon Betman Hollveg (1856-jıl 29-noyabr — † 1921-jıl 1-yanvar) — nemis siyasatshısı, 1909—1917-jıllarda Germaniya imperiyasınıń kansleri bolǵan. Ol Germaniyanıń Birinshi Jáhán urısına kiriwin qadaǵalaydı. Biograf Konrad X.Jarauschtiń sózlerine qaraǵanda, 1914-jıl iyul ayında Betmannıń ruslardıń qudireti barǵan sayın ósiwi hám inglis hám francuz áskeriy sherikliginiń kúsheyip barıwınan uwayımǵa túsken edi. Bunday sharayatta ol Rossiya menen úlken urıstıń qáwipi bolıwı múmkinligin bilgen halda, Serbiyaǵa qarsı kishi kólemdegi jergilikli urıslarda Venanı qollap-quwatladı. Onıń esap-kitabı boyınsha, Franciya Rossiyanı qollap-quwatlamaytuǵın edi. Rossiya ulıwma saparbazlıq tuwrısında qarar qabıl qılǵannan soń, Germaniya armiyası onnan jaman tayarlanǵan Franciya ústinen tez jeńiske erisiw ushın Schlieffen rejesinen paydalanıwdı talap etti. Germaniyadan tarqalǵan urıs Belgiyadan ótip, Ullı Britaniyanı da qamtıp aldı. Solay etip, Betman Franciya hám Ullı Britaniyanı Birinshi Jáhán urısına aylanıp ketken kelispewshilikke tartıp ketti.
| Tuwılǵan sánesi | 29-noyabr 1856 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 1-yanvar 1921 (64 jasta) или 2-yanvar 1921 (64 jasta) |
Shejiresi
redaktorlawBetman Xollveg Brandenburgtıń Xohenfinov qalasında Prussiyalı mulozim Feliks fon Betman Xollvegtiń balası edi. Onıń babası belgili yurist alım, Berlindegi Frederik Uilyam universiteti prezidenti hám Prussiya mádeniyat ministri bolǵan Avgust fon Betman-Xollveg edi. Onıń úlken babası Iogann Yakob Xollveg bolıp, ol 1748-jılda Frankfurt-Mayn qalasında tiykar salınǵan Bathmann bankine iyelik etiwshi bay shańaraq baslıǵı bolǵan Bethmannıń qızına úylengen.
Onıń anası Isabella de Rugemont francuz milletli Shveycariyalı edi. Onıń apası Prussiya zadaganları Gebese shańaraǵınan bolǵan Avgust Vilgelmin Gebser edi. Ol Filosof Jan Gebserning hám kino prodyuseri Pol Gebser Beahan tuwısqan aǵalarınıń balaları edi.
Jaslıǵı
redaktorlawOl Shulpforta mektep-internatında, Strasburg, Leyptsig hám Berlin universitetlerinde oqıǵan. 1882-jılda Prussiya basqarıw xızmetine jumısqa kirgen Betmann Xollveg 1899-jılda Brandenburg wálayatı prezidenti lawazımına kóterildi. Prussiya bas ministri Ernst fon Pfueldiń jiyeni Ret fon Pfuelge úylendi. 1905-jıldan 1907-jılǵa shekem Betman Xollveg Prussiya Ishki isler ministri, keyininen 1907-jıldan 1909-jılǵa shekem Imperatordıń Ishki isler boyınsha Mámleket xatkeri bolıp islegen. 1909-jılda kansler Bernxard fon Byulov napaqaǵa shıqqanınan keyin onıń ornına Betman Xollveg tayınlandı.
Kanslerligi
redaktorlaw.jpg){kind=link}
Dáslepki múddeti
redaktorlawSırtqı siyasatta ol Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken Patshalıǵı menen tereńlikti kemeytiw siyasatın alıp bardı hám eki mámlekettiń qáwipli teńiz qurallanıw báygisin toqtatıp qoyatuǵın hám Germaniyaǵa Franciya menen gúresiw ushın erkin háreket etiw imkaniyatın beretuǵın shártlesiwge erisiwge úmit etti. Onıń bul siyasatı Germaniya teńiz ministri Alfred fon Tirpitztiń qarsılıǵı sebepli áwmetsizlikke dus keldi.
1911-jıldaǵı Ekinshi Marokko daǵdarısı sebepli keskinliktiń kúsheytiwine qaramay, Betmann Xollveg 1912-1913-jıllardaǵı Balkan urısları dáwirindegi keskinlikti jumsartıw ushın Britaniya sırtqı isler ministri ser Edvard Grey menen sheriklik etip, Britaniya menen munasábetlerdi málim dárejede jaqsıladı. Ol Schlieffen rejesin 1912-jıl dekabrge shekem, yaǵnıy ekinshi Haldane missiyasın alıwına shekem bilmedi. Ol Portugaliya koloniyalarınıń bólip alınıwı hám joybarlastırılǵan Berlin-Baǵdad temirjolı tuwrısında ózara kelisimler alıp bardı, bul temirjol derlik Balkan mámleketleriniń Germaniya-Osmanlılar birlespesin qollap-quwatlawdı támiyinlewge qaratılǵan edi.
1914-jıl 5-iyulda Avstriya-Vengriya sırtqı isler ministri Leopold Berchtoldtıń doslıq haqqındaǵı sorawina juwap retinde Xoyos missiyası Berlinge keliwi artınan krizis pátine shıqtı. Britaniya Bethmann Hollwegti Evropa úlken mámleketleri ortasındaǵı diplomatiyalıq ózara kelisimlerge qospawına isentirdi. Biraq, bul shamaǵa isenip qalıw Avstriyanı Serbiyadan jeńillikler talap etiwge úndedi. Onıń tiykarǵı uwayımı Raymond Puankareniń ózi Sankt-Peterburgqa jasırın missiya tayarlap atırǵan bir waqıtta elshileri tárepinen jetkerilgen Rossiya shegarasındaǵı manevrlar edi. Ol graf Sergey Sazonovqa sonday dep jazǵan edi: „Rossiyanıń saparbazlıq ilajları bizdi de saparbazlıq ilajların kóriwge májbúr etedi hám bul halda Evropada urıstıń aldın alıw qıyın boladı“.
Urıs ministri Erix fon Falkenhayn 29-iyulda urısqa saparbazlıq járiyalamaqshı bolǵanında, Bethmann ele de buǵan qarsı edi, biraq Reyxstagtı bul máseleni talqılawına jol qoymaw ushın ol óz vetosınan paydalandı. Pourtalestiń 31-iyuldaǵı telegramması Zustand drohender Kriegsgefahrdı járiyalaǵan jas Helmut fon Moltkeniń esitiwdi qálegen zatı edi.
Ishki siyasatta Bethmann Hollwegtiń jumısları júrispedi hám onıń sol socialistler hám liberallar hám oń milletshiller menen mawasaǵa keliwi Germaniya siyasiy basqarıw principiniń kópshilik bólegin biyganalastırdı.
Birinshi jáhán urısı
redaktorlaw
1914-jıl 28-iyunda Sarayevoda ertsgercog Franc Ferdinand óltirilganinen keyin, Betmann Xollveg hám onıń sırtqı isler ministri Gotlib fon Yagov Germaniya Avstriya-Vengriyanı Serbiya Patshalıǵına qarsı háreketlerin sózsiz qollap-quwatlawında zárúrli rol oynadı. Britaniya sırtqı isler ministri Grey Avstriya-Vengriya hám Serbiya ortasında dáldalshılıq qılıwdı usınıs eter eken, Betmann Xollveg Avstriya-Vengriyanıń Serbiyaǵa hújim etiwin qáledi hám sol sebepli de ol inglisler jibergen xabar tekstin buzıp, xattıń aqırǵı qatarın óshirip tasladı:
| “ | Qalaberse, bul jerde dúnya isenim payda etedi hám men kásipleslerimnen, jaǵdaydıń gilti Berlinde ekenligin esitpektemen, eger Berlin tınıshlıqtı saldamlı tárizde qálese, ol Venanıń oylamastan siyasat alıp barıwına tosqınlıq etedi[1]. | ” |
Serbiyaǵa Avstriya-Vengriya ultimatumı daǵaza etilgeninde Kayzer Arqa teńiz boylap qılıp atırǵan sayaxatın tamamladı hám demde Berlinge qaytadı.
Vilgelm 26-iyul kúni keshte Potsdam stanciyasına kelgeninde, onı reńi quwarǵan, tınıshsızlanǵan hám azmaz qorqıp ketken kansler kútip aldı. Bethmann Hollwegtiń qáweteri jaqınlasıp kiyatırǵan urıs qáwipinen emes, bálki onıń hiylesiniń kólemi ashiq jariya bolǵanında Kayzerdiń ǵázebinen qorqıwınan kelip shıqqan edi. Kayzerdiń oǵan aytqan birinshi sózleri júdá qattı edi:
| “ | Bulardıń barlıǵı qalayınsha júz berdi? | ” |
Kansler túsindiriwge urınıw ornına keshirim sorap napaqaǵa shıqtı. Vilgelm bunı qabıllawdan bas tarttı hám qáhár menen bılay dedi:
| “ | Óziń pisirgen astı, endi óziń jeyseń![2] | ” |
Urıs anıq ekenligine qaramay, Betman Xollvegg padıshah Nikolay II Imperator Rossiya armiyasında saparbazlıq daǵaza qılınǵanǵa shekem nemis imperatorlıq armiyasında saparbazlıq járiyalawdan qashtı. Bul Germaniya húkimetine ózin Rossiya hújiminiń jábirleniwshisi bolǵan dep dawa qılıw imkaniyatın berer edi hám urıstıń úlken bólegi dawamında Germaniyanıń shahqa qarsı social-demokratiyalıq partiyası tárepinen qollap-quwatlandı[3].
Franciyaǵa bastırıp kiriwi waqtında Germaniya Belgiyanıń biytárepligin buzıwı áqibetinde Britaniya urısqa qosıladı. Urıstan aldınǵı sırtqı siyasatınıń tiykarǵı bólegi Ullı Britaniya menen jaqsı munasábetler ornatıw isteginde bolǵan Bethmann Hollweg bunnan xapa boladı. Xabar etiliwinshe, ol Ullı Britaniya elshisi Edvard Goschennen Ullı Britaniyanıń 1839-jılda imzalanǵan London shártnaması Belgiyanıń biytárepligin kepilleytuǵın „bir bólek qaǵaz“ («ein Fetzen Papier») qalayınsha Britaniyanı urısqa kirisiwi múmkinligi haqqında soraǵan edi.
Betman Xollveg Britaniya urısqa kiriwi múmkinligin shama etip, birqansha jobalar dúzgen hám Britaniya imperiyasınıń koloniyaların biyqararlastırıw, atap aytqanda, hind-german pitnesin joybarlawda jaqınnan qatnasqan edi.
Ministrler keńesi
redaktorlaw| Ministrler Mekemesi (1909—1917) | |||
|---|---|---|---|
| Mekeme | Atı | Hámelde | Partiya |
| Kansler | Teobald fon Betman Xollveg | 1909-jıl 14-iyul — 1917-jıl 13-iyul | Joq |
| Germaniya vice-kansleri Ishki isler xatkeri |
Klemens fon Delbryuk | 1909-jıl 14-iyul — 1916-jıl 22-may | Joq |
| Karl Xelferich | 1916-jıl 22-may — 1917-jıl 23-oktyabr | Joq | |
| Sırtqı isler xatkeri | Vilgelm fon Schoen | 1907-jıl 7-oktyabr — 1910-jıl 28-iyun | Joq |
| Alfred fon Kiderlen-Vexter | 1910-jıl 28-iyun — 1912-jıl 30-dekabr | Joq | |
| Gottlib fon Jagow | 1912-jıl 30-dekabr — 1916-jıl 22-noyabr | Joq | |
| Artur Zimmermann | 1916-jıl 22-noyabr — 1917-jıl 6-avgust | Joq | |
| Ádillik xatkeri | Rudolf Arnold Niberding | 1893-jıl 10-iyul — 1909-jıl 25-oktyabr | Joq |
| Hermann Lisko | 1909-jıl 25-oktyabr — 1917-jıl 5-avgust | Joq | |
| Gáziynexanashılıq xatkeri | Adolf Vermut | 1909-jıl 14-iyul — 1912-jıl 16-mart | Joq |
| Hermann Kuhn | 1912-jıl 16-mart — 1915-jıl 31-yanvar | Joq | |
| Karl Xelferich | 1915-jıl 31-yanvar — 1916-jıl 22-may | Joq | |
| Zigfrid fon Rodern | 1916-jıl 22-may — 1918-jıl 13-noyabr | Joq | |
| Pochta boyınsha xatker | Reinhold Kraetke | 1901-jıl 6-may — 1917-jıl 5-avgust | Joq |
| Teńiz flotı boyınsha xatker | Alfred fon Tirpitz | 1897-jıl 18-iyun — 1916-jıl 15-mart | Joq |
| Eduard fon Kapelle | 1916-jıl 15-mart — 1918-jıl 5-oktyabr | Joq | |
| Koloniyalar boyınsha xatker | Bernxard Dernburg | 1907-jıl 17-may — 1910-jıl 9-iyun | Joq |
| Fridrix fon Lindequist | 1910-jıl 10-iyun — 1911-jıl 3-noyabr | Joq | |
| Vilgelm Solf | 1911-jıl 20-noyabr — 1918-jıl 13-dekabr | Joq | |
| Azıq-awqat boyınsha xatker | Adolf Tortilovich fon Batokki-Fribe | 1916-jıl 26-may — 1917-jıl 6-avgust | Joq |
Germaniya revolyuciyası
redaktorlaw1918-jıl dawamında Germaniyanıń urıstı qollap-quwatlawı is taslawlar hám siyasiy úgitlerdiń kúsheyiwine alıp keldi. Oktyabr ayında Germaniya Imperatorlıq teńiz flotındaǵı teńizshiler Britaniya teńiz flotı menen juwmaqlawshı toqnasıw ushın júzip ketiw buyrıǵı artınan kóterilis qıldı. Kil kóterilisi urıstı tamamlawǵa sebep bolǵan noyabr revolyuciyasın keltirip shıǵardı. Betman Xollveg Reyxstagtı tınıshlıq ózara kelisimlerin alıp barıwǵa kóndiriwge háreket etti.
Keyingi ómiri
redaktorlaw
Berlindegi siyasattiń intellektuallıq tárepdarları bolǵan kansler orınbasarı Arnold Wahnschaffe (1865-1941) hám Artur Zimmermann onıń jaqın hám qábiletli kásiplesleri edi. Bethmann Hollweg Batıs frontta Flamenpolitlıqtı islep shıǵıw ushın tikkeley juwapker edi.
Betmann Xollveg 1919-jıl iyun ayında Awqamlas kúshlerden Kayzerdiń ornına onı sudqa beriwdi rásmiy túrde soradı. Joqarı áskeriy keńes onıń soranıwın itibarsız qaldırıwǵa qarar etti. Ol kóbinese awqamlaslar tárepinen urıstıń kelip shıǵıwı menen baylanıslı siyasıy jınayatlar ushın sudlanıwı múmkin bolǵanlar qatarında tilge alınǵan.
Burınǵı kansler omiriniń qalǵan qısqa waqtın pensiyada ótkerdi hám óz esletpeleri haqqında jazdı. 1920-jıl Rojdestvodan azmaz waqıt ótkennen, ol samallap kesellik, ótkir pnevmaniyaǵa aylandı. Ol 1921-jıl 1-yanvarda dúnyadan ótti. Hayalı 1914-jılda qaytıs bolǵan, tunǵısh balası bolsa urısta qaytıs bolǵan edi. Betman Xollveg Xohenfinovta kómilgen.
Onıń qızı Zex Burkeskroda Myunxendegi Rossiya delegaciyası xatkeriniń zayıbı edi[4].
Sıylıqları
redaktorlawÁskeriy ataqları
redaktorlaw- Prussiya armiyasınıń general-mayorı
Jáne qarań
redaktorlaw- Birinshi jáhán urısınıń sebepleri
- Germaniyanıń Birinshi jáhán urısına kiriwi
- Birinshi jáhán urısı dáwirinde Germaniya tariyxı
Derekler
redaktorlaw- ↑ Fischer, 1967, p. 71
- ↑ Butler, David Allen. The Burden of Guilt: How Germany Shattered the Last Days of Peace, Summer 1914. Casemate Publishers, 2010 — 103 bet. ISBN 9781935149576.
- ↑ Robson, Stuart. The First World War, 1 (en), Harrow, England: Pearson Longman, 2007 — 25 bet. ISBN 978-1-4058-2471-2.
- ↑ Jarausch, Konrad. Von Bethmann-Hollweg and the Hubris of Imperial Germany. Yale University Press, 1973.
Sırtqı siltemeler
redaktorlaw- Katharine Anne Lerman: „Bethmann Hollweg, Theobald von“, in: 1914-1918-onlayn. Birinshi jáhán urısı xalqaralıq enciklopediyası .
- Internet arxivinde jáhán urısı haqqındaǵı básekiler
- 20 Newspaper clippings about Theobald von Bethmann Hollweg