Orkesmeziek

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Orkesmeziek is instrumentaole meziek gesjreve veur 'n orkes, 'n instrumentaol ensemble vaan minstens tien, miestentieds evels väöl mie speulers. Vaanaof d'n achtienden iew höbbe väöl componiste ziech mèt orkesmeziek bezeggehawwe.

Iewelaank gaof 't wel orkeste meh koelek orkesmeziek. In de renaissance woorte instrumentaol stökskes gesjreve (beveurbeeld d'n Ingelse consortmeziek), die me wel mèt väöl lui kós oetveure meh die veer toch ieder kamermeziek zouwe neume. D'n ierste componis dee combinaties vaan specifieke instruminte veursjrijf is Giovanni Garbieli. In zien mierkoerege motètte vreug heer neet allein expliciet um instruminte bij de zaank, meh zeet heer ouch welke instruminte dat mote zien. In de jaore die volge sjrieve mie componiste orkeste veur, zeker in typisch barokke genres wie d'n opera en de cantaat. Zoe'n werke beginne dèks mèt 'n discrete, gans instrumentaol inleiding, sinfonia (Italiaons) of ouverture (Frans) geneump.

Pas roond 1700 begint orkesmeziek es 'n apaart genre op te koume. Daan oontsteit 't concerto grosso, e werk veur striekorkes en e kleinder grupke solostriekers, en korten tied later ouch 't soloconcert. In naovolging vaan Arcangelo Corelli sjrieve talloes Italiaonse en later ouch boetelandse componiste concerti grossi, dèks in series vaan zès um oet te geve. De groete maan vaan 't soloconcert is Antonio Vivaldi: heer sjrijf mie es 600 concerte, miestal veur ei solo-instrument. Ouch weurt in dezen tied de orkestraol suite populair: de versjèllende danse oet de suite in 'n mierdeilege compositie veur orkes.

Johann Sebastian Bach nump de concertvörm vaan Vivaldi euver, meh gief mèt de Brandenbörgse concerte ouch zienen eigen drej aon 't concerto grosso. Zier bekind weure ouch zien veer orkestraol suites. Georg Friedrich Händel sjrijf twie kier zès concerti grossi, versjèllende concerte veur örgel en orkes en diverse suites, boe-oonder de Water music-suites.

Nao Händel verdwijnt 't concerto grosso zoeget compleet en koume nui vörm op. Zoe tröf me ummer dèkser de symfonie aon, 'ne vörm oontstande oet de opera-ouvertuur. 't Soloconcert blijf wel populair; concerte veur mierder soliste weure in 't vervolg (dèks) sinfonia concertante geneump. Diverse componiste hawwe ziech intensief mèt dees genres bezeg, dao-oonder de breurs Carl Philipp Emanuel en Johann Christian Bach, Giuseppe Sammartini en de zoegeneumde Mannheimer Sjaol roond Johann en Carl Stamitz. In Mannheim is e hiel groet orkes, boevaan de diverse leie allemaol op e hoeg niveau stoon en väöl vaan hun ouch veur 't orkes componere. Dit maak diverse innovatief componeertechnieke meugelek, wie de Mannheimer rakètte en 't Mannheimer crescendo.

Later in d'n iew versjuif 't brenpunt vaan de meziek nao Wene. Dit is de woenplaots vaan Wolfgang Amadeus Mozart, neve componis ouch professioneel pianis en daorum zier vaan beteikenis mèt zien pianoconcerte. Ouch zien symfonieë zien vaan belaank, meh in dat genre heet heer mie concurrentie. De groetste meister vaan de symfonie is Joseph Haydn. Allewel tot heer decennialaank in deens vaan 'ne voors wèrk, weure zien symfonieë euveral in de westerse wereld gespäöld en gelle ze alle componiste es veurbeeld. Heer oontwikkelt de symfonische vörm sterk; zoe breit heer oonder mie 't orkes sterk oet en maak heer werke vaan e haafoor de norm (dewijl 'n symfonie ieder dèks nog tien menute doort).

De symfonie en 't concert, roond 1750 nog veural fiesmeziek veur edel en welgestèlde opdrachgevers, waor heimèt ummer mie e pretentieus kunswerk gewore. De functie vaan amusemintsmeziek woort euvergenome door werke wie 't divertimento en de serenaad. Zoe'n werke hoofde neet per se veur orkes gesjreve te zien meh waore dat dèks wel. Mozart en Haydn höbbe versjèllende werke in dees genres gesjreve.

Roond 1800 weurt Ludwig van Beethoven actief, dee ziech oonder väöl mie ouch mèt de symfonie en 't concert bezeghèlt. Zie werk weurt dèks nog bij de klassieke meziek gerekend meh vertuint al väöl trekke vaan de romantiek. In zien nege symfonieë breit heer 't orkes gestiedeg oet, um tot slot zelfs zaangers drin touw te laote (slotdeil vaan de Negende). Heer sjrijf vief pianoconcerte en mer ei vioolconcert. In dat lèste maak heer sjaol: diverse groete componiste oet de negentienden iew sjrieve ouch mer ein hiel ambitieus vioolconcert. Beethoven bedink ouch nui vörm. Zoe sjrijf heer veer versjèllende ouverture veur zienen opera Fidelio, die dèks los weure oetgeveurd. Heimèt is de konzèr-ouvertuur gebore.

Nao Beethoven raak de orkesmeziek e bitteke achterop. Op konzèrs weure dèks symfonieë (of symfoniedeile) gespäöld vaan de klassieke en minder vaan actueel componiste. Franz Schubert krijg zien orkeswerke bij leve neet gespäöld, Robert Schumann en Felix Mendelssohn doen ze wel speule meh veur hun ligk 't zwuurtepunt ouch örges aanders. Viool- en pianoconcerte weure nog veural gesjreve door componerende virtuoze wie Niccolò Paganini. Franz Liszt evels, ouch 'ne componerende (piano)virtuoos, deit serieus meujte um de symfonie en 't concert te vernuie door klassieke vörmprincipes wiedgoond te verlaote. Ouch sjrijf heer eindeilege orkeswerke mèt literair inspiratie. Heer neump dees werke symfonische gediechte. Neve Liszt zalle oonder mie de Bohemer Bedřich Smetana en de Fransmaan Camille Saint-Saëns symfonische gediechte sjrieve.

Nao 1850 koume ouch de symfonie en 't concert weer in de mode. Johannes Brahms blijf vrij kort bij de klassieke veurbeelder, dewijl Anton Bruckner in zien symfonieë veural inspiratie zeuk bij de Negende vaan Beethoven. In diverse Noord- en Oos-Europese len kump de symfonie ouch in de mode, beveurbeeld bij de Bohemer Antonín Dvořák en bij de Russe Pjotr Iljitsj Tsjaikovski en Aleksander Borodin.

Roond 1900 oontsteit veural in Wene de laatromantiek. Typerend veur de laatromantische orkesmeziek is de enorm oetbreiing vaan de symfonieorkeste, tot wel hoonderde speulers. 't Werk vaan Gustav Mahler en Richard Strauss, neet touwvalleg zelf allebei dirizjènte, kin es veurbeeld dene. Kinmerkend veur de symfonieë vaan Mahler is wijer hun enorm lengde. In Paries weurt dezen trend gevolg door de joongen Igor Stravinski, dee zoe'n orkeste veur zien ballètte veursjrijf.

't Impressionisme waor wel 'n reactie op de romantiek, meh componiste wie Claude Debussy en Maurice Ravel sjreve nog dezelfde groete orkeste veur. Wel typisch is de veranderde orkestratietechniek: in plaots vaan massief klaankblök perbere ze zoeväöl meugelek oongewoen combinatie vaan instruminte laote hure. Ouch sjrieve ze gein symfonieë, aongezeen ze dee term te belaoje vinde. Liever geve ze hun werke poëtische titels wie La mer, al componeert Ravel wel twie pianoconcerte.

Es reactie op de enorm oetbreiing vaan de symfonieorkeste roond 1900 goon componiste begin twintegsten iew veur kleinder ensembles sjrieve. Dit begint al vreug mèt de ierste kamersymfonie vaan Arnold Schönberg, mèt vieftien stumme die allemaol inkelvoudeg bezat zien. Nog väöl dudeleker vint me dee trend bij de neoclassiciste: Stravinski in ziene middeltied, 't Frans collectief Les Six en de Rus Sergej Prokovjev. Hun orkeste liekene op die vaan Mozart en Beethoven en ouch de vörm vaan hun werke is klassiek: dèks zien 't symfonieë of concerte, soms zelfs suites of concerti grossi. Ouch componiste die mie 'n romantische esthetiek aonhawwe, wie Albert Rousel, Jean Sibelius en Dmitri Sjostakovitsj, make hun orkeste besjeiener vaan vörm.

Al in de jaore daarteg waor de Fransoos Olivier Messiaen bezeg mèt werk, oonder mie orkeswerke, die nog väöl vaan 't laatromantisch ideaol euverindhele: groete orkeste en lang vörm, gecombineerd mèt lesteg touwgenkeleke, avant-gardistische meziek. Zien Turangalîla-symfonie oet 1949 zal eine vaan de belaankriekste orkeswerke vaan häören iew weure.

Messiaen inspireert 'n ganse generatie nui avan-gardiste oet de zoegeneumde Darmstadter Sjaol. Euver 't algemein ligk hun belaankstèlling neet bij d'n orkesmeziek; Karlheinz Stockhausen componeert evels mèt Gruppen en Carré zier innovatief orkeswerke boebij versjèllende orkeste um de luustereer heer zien opgestèld. Ouch zien Mixtur is vaan groet belaank: hei weurt veur 't iers d'n orkesklaank vermingk mèt live-elektronica.

De sjaol vaan Darmstadt lievert versjèllende reacties op. De Franse Griek Iannis Xenakis oontwikkelt de stochastische meziek en componeert oonder mie Metastasis um zien ideeë te tuine. D'n Hongaar György Ligeti deit in Atmosphères en Lontano baonbrekend werk mèt bewegende clusters. Ouch de Pool Krzysztof Penderecki gebruuk clusters, die evels ieder statisch zien (in Klaogzaank veur de slachoffers vaan Hiroshima).

Mèt d'n trökkier nao conventioneelder meziekvörm vaanaof de jaore zeveteg kaom ouch de weeg vrij veur d'n trökkier nao traditioneel genres. D'n al geneumde Penderecki is ziech intensief mèt de symfonie goon bezeghawwe, wie ouch de Rus Alfred Schnittke, dee neve symfonieë ouch concerti grossi sjreef. De Fin Einojuhani Rauttavaara had roond 2000 groet succes mèt ziene good in 't gehuur ligkende orkesmeziek. Ouch Philip Glass en John Adams höbbe väölgespäölde orkesmeziek gemaak. De mieste componiste evels sjrieve veur kleinder ensembles, ouch al umtot de Nuie Meziekwereld ziech dèks op kleine sjaol, boete de mainstream vaan de groete orkeste, aofspäölt.