Fiteny esperantô
| Fiteny esperantô | |
| Isan'ny mpiteny | 100 000 (teny nibeazana); 1 hetsy hatramin'ny 2 tapitrisa ny isan' ny mpampiasa io fiteny io ho fiteny faharoa |
| Faritany | Eran' izao tontolo izao |
| Sata | Ampiasain' ny olona vitsivitsy ho fiteny ifandraisana amin' ny vahiny |
| Mpandamina | Akademio de esperanto |
| Kaodim-piteny | eo, epo |
| Soratra | latina |
Ny fiteny esperantô dia fiteny namboarinʼ i Ludwik Lejzer Zamenhof tamin' ny faranʼ ny taonjato faha-19; fantatry ny olona taminʼ io anarana io ny fiteny esperantô. Ny fitsipitenin' ny fiteny esperantô dia miorina amina fototra miisa 16, tsy misy tsy manara-dalàna.
Tantara
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny esperantô dia fiteny noforonin' i Ludwik Lejzer Zamenhof, dokotera manana razana jiosy mipetraka any Pôlônia. Tamin' ny faran' ny taompolo 1870-1880 tany Białystok. Tanàna ahitana olom-pirenena maro dia maro: Pôlôney, Jiosy, Alemàna ary Belarosiana. Tsy dia mifanaraka firy ireo olom-pirenena ireo ary ny antony namoronany voalohany ny fiteny esperantô dia mba hampifanaraka azy ireo amin' ny alalan' ny famoronana fiteny iray iraisany.
Noketrehiny mandritry ny folo taona manontolo ny fiteny esperantô, ary nandritra izay fe-potoana izay izy dia nandika boky tamin' ny fiteny esperantô avy tamin' ny fiteny maro. Ary nandritra izay fe-potoana izay koa no nanoratany ny boky manazava ny fitsipi-pitenenan' ny fiteny esperantô. Nosoratany tamin' ny fiteny rosiana aloha izay boky izay, ary noho izany dia nosoratana tamin' ny endri-tsoratra sirilika ny fiteny esperantô voalohany; io boky nosoratany io dia navoakany tamin' ny volana Jolay 1887 ary izy ihany no nandoa ny vola ilaina namoahana io boky io. Nanaraka taorian' izay boky voalohany izay ny santiôna hafan' ilay boky hatramin' ny taona 1889.
Nitombo tsimoramora ny isan' ny olona nianatra ny fiteny esperantô nandritra ny taompolo 1890: eran' ny Empira Rosiana, dia taty aoriana, eran' i Eorôpa Afovoany sy Amerika Avaratra.
Tonga tany Japana tamin' ny Ady Rosiana-Japôney ny fiteny esperantô tamin' ny fanombohan' ny taonjato faha-20. Ary tao Guangzhou (Canton) no nianarana ny fiteny esperantô voalohany indrindra tany Sina tamin' ny taona 1908. Ny olona miteny esperantô manerana izao tontolo izao dia afaka mifandray amin' ny alanan' ny gazety manokana voasoratra amin' ny fiteny esperantô.
Firy ny isan' ny olona miteny esperantô ?
[hanova | hanova ny fango]Sarotra isaina ny mpiteny esperantô; ny faminavinana dia milaza fa eo anelanelan' ny 100 000 sy 2 000 000 izany; io no isa nomen' ny tranonkala Etnologue
Ny fiteny esperantô dia fiteny naorina sy natao hianaran' ny olombelona ho fiteny faharoa. Tsy misy manakana ny mpahay azy hampianatra io fiteny naorina io amin' ny zanany anefa, ka noho izany dia misy, na dia vitsy aza, ny olona manao ny fiteny esperantô ho fiteny nibeazana. Araka ny ambaran' ny gazetiboky ary araka ny mpanidinika ny fiteny esperantô:
- arivo no isan' ny olona manao ny teny esperantô ho teny nibeazana;
- iray aloha eo ho eo isan' ny olona manana fahalalana tsara ny fiteny esperantô;
- iray hetsy ka hatramin' ny iray tapitrisa eo ho eo ny isan' ny olona mahaihay ny fiteny esperantô;
- folo tapitrisa any ho any ny isan' ny olona mahalala ny fiteny esperantô na efa nandinika azy akaiky (fa tsy nianatra azy hahafahany mifandray aman' olona amin' ny alalan' io fiteny io).
Filamatry ny fiteny esperantô
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny esperantô dia tsy mifatotra amina fianakaviam-piteny velona, fa ny ankabeazan' ny fitsipiky ny fitenenana dia avy amin' ny fiteny indô-eorôpeanina. Io vondrom-piteny io dia nanome hevitra an' i Ludwik Lejzer Zamenhof tamin' izy "nanamboatra" ny fiteny iraisam-pirenena.
Ny endri-tenin' ny fiteny esperantô dia manahatahaka ny fiteny indô-eorôpeana, fa tsy fiteny fleksiônaly izy; manana hasin-teny tsy miovaova mipetaka tsy misy tsy mahazo, izay mampitranga endriky ny fiteny manaratsaraka hasinteny. Ny fiteny esperantô dia tahaka ny teny sinoa, ahitana ny hoe "mia" (tompon-javatra "-ko" amin' ny teny malagasy) ary hoe "unua" (voalohany) dia avy any amin' ny hoe unu ("iray").
Feon-teny sy soratra
[hanova | hanova ny fango]Manana hasimpeo 28 ny fiteny esperantô (renifeo 23 sy zanapeo 5) izy ireo dia voasoratra amin' ny litera miisa 22 amin' ny abidy latina, miaraka amin' ny mari-tsoratra (diakritika) roa namboarin' i Zamenhof: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ; ara-drafi-peo ny tsipelina: ny litera iray na vondron-ditera iray dia mampiseo hasimpeo iray. Ilay litera q, w, x, ary y dia tsy miasa amin' ny fanoratana ny fiteny esperantô, fa miasa amin' ny fanisàna.
Ny litera misy tendro dia niteraka olana kely, ohatra amin' ny fanontana printy amin' ny infôrmatika. Io olana io dia efa voavaha amin' ilay lamiona infôrmatika ampiasana amin' izao tontolo izao.
Feo
[hanova | hanova ny fango]Zanatsoratra
[hanova | hanova ny fango]| Ambany | Afovoany | Ambony | |
|---|---|---|---|
| Mihidy | [i] i | [u] u | |
| Afovoany | [e] e | [o] o | |
| Mivoha | [a] a |
Lahatsoratra
[hanova | hanova ny fango]| Bilabiale | Labio-dentale | Labio-vélaire | Dentale | Alvéolaire | Post-alvéolaire | Palatale | Vélaire | Glottale | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Occlusive | p p b b | t t d d | k k g g | ||||||
| Affriquée | ʦ c | ʧ ĉ ʤ ĝ | |||||||
| Fricative | f f v v | s s z z | ʃ ŝ ʒ ĵ | x ĥ | h h | ||||
| Nasale | m m | n n | |||||||
| Latérale | l l | ||||||||
| Roulée | ɾ r | ||||||||
| Approximante | w ŭ | j j |
Fitsipi-pitenenana
[hanova | hanova ny fango]Ny fitsipi-pitenenanan' ny fiteny esperantô dia miorina amin' ny fototra 16 voadika ao anatin' ny Fundamento de esperanto. Ny teny dia miforona rehefa ampiana hasin-teny tsy miova toetra rehefa apetaka amin' ny fototeny, manome azy tondro:
- -o ho an'ny anarana
- -a ho an' ny mpamaritra anarana
- -e ho an' ny tambinteny
- -j ho an' ny filaza maro
- -n ho an' ny fameno zoina
Matoanteny
[hanova | hanova ny fango]Ny matoanteny dia misy marika manome fitanisana manambara ny filazam-potoana sy ny filaza.
- -i ho an' ny filaza tsy mitanisa;
- -as ho an' ny filazam-potoana ankehitriny;
- -is ho an' ny filazam-potoana lasa;
- -os ho an' ny filazam-potoana hoavy;
- -us ho an' ny filaza mihonohono;
- -u ho an' ny filaza faniriana (vôlitiva).
Ireo tovana ireo dia afaka mamadika teny ho matoanteny.
- Ohatra voalohany: muziko [mu.zi.ko] ("mozika", "hira") → li muzikas [li.mu.zi.kas] ("milalao mozika izy")
- Ohatra faharoa: ĝoja [ʤo.ja] ("ravoravo") → ĝoji [ʤo.ji] ("lasa falifaly")
Teny fiasàna
[hanova | hanova ny fango]Mpisolo tena sy tompon-javatra
[hanova | hanova ny fango]Ny mpisolo tena amin' ny fitsipiteny espêranto dia mi ("izaho"), vi ("ianao", "ianareo"), li, ŝi, ĝi ("izy"), si ("ny tena"), ili ("izareo") ary oni ("isika"). Amin' ny endrika fameno daholo izy raha tsy mitana ny anjara asa lazaina.
Mpanoritra
[hanova | hanova ny fango]Iray ihany ny mpanoritra amin' ny fiteny esperantô: la ("ny"). Tsy misy mpanoritra hafa miasa.
Rafitry ny fehezanteny
[hanova | hanova ny fango]Mitovy amin' ny fiteny rosiana sy ny latina, dia malalaka ny filaharan' ny teny. Ny lazaina sy ny matoanteny ary ny fameno (amin' ny endrika araka anjara asa fameno) mety miseho anatin' ny filaharana maro samihafa.
Rohy ivelany
[hanova | hanova ny fango]- Esperanto Archived Jolay 3, 2010 at the Wayback Machine
- Kurso Saluton!
- VocApp
- ((eo)) http://www.dmoz.org/World/Esperanto Archived Desambra 17, 2008 at the Wayback Machine
- ((fr)) http://www.dmoz.org/World/Fran%c3%a7ais/R%c3%a9f%c3%a9rences/Langues/Esp%c3%a9ranto/ Archived Septambra 6, 2008 at the Wayback Machine
- ((mul)) Annuaire thématique en espéranto
- ((mul)) Portail universel de l'espéranto Archived Novambra 15, 2008 at the Wayback Machine
Fandalinana
[hanova | hanova ny fango]- Emily van Someren. Republication of the thesis 'The EU Language Regime, Lingual and Translational Problems'. Archived Novambra 3, 2011 at the Wayback Machine
- Ludovikologia dokumentaro I Tokyo: Ludovikito, 1991. Facsimile reprints of the Unua Libro in Russian, Polish, French, German, English and Swedish, with the earliest Esperanto dictionaries for those languages.
- Fundamento de Esperanto. HTML reprint of 1905 Fundamento, from the Academy of Esperanto.
- Esperanto Lessons. Including the alphabet, adjectives, nouns, plural, gender, numbers, phrases, grammar, vocabulary, verbs, exam, audio, and translation.
- Auld, William. La Fenomeno Esperanto ("The Esperanto Phenomenon"). Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1988.
- Butler, Montagu C. Step by Step in Esperanto. ELNA 1965/1991. ISBN 0-939785-01-3.
- DeSoto, Clinton (1936). 200 Meters and Down. West Hartford, Connecticut, US: American Radio Relay League, p. 92.
- Crystal, David, article "Esperanto" in The New Penguin Encyclopedia, Penguin Books, 2002.
- Crystal, David, How Language Works (pages 424–5), Penguin Books, 2006. ISBN 978-0-14-101552-1.
- Everson, Michael. The Alphabets of Europe: EsperantoPDF (25.4 KB). Evertype, 2001.
- Forster, Peter G. The Esperanto Movement. The Hague: Mouton Publishers, 1982. ISBN 90-279-3399-5.
- Gledhill, Christopher. The Grammar of Esperanto: A Corpus-Based Description. Archived Jolay 19, 2011 at the Wayback Machine Second edition. Lincom Europa, 2000. ISBN 3-89586-961-9.
- Harlow, Don. The Esperanto Book Archived Febroary 2, 2007 at the Wayback Machine. Self-published on the web (1995–96).
- Okrent, Arika. In the Land of Invented Languages.
- Wells, John. Lingvistikaj aspektoj de Esperanto ("Linguistic aspects of Esperanto"). Second edition. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1989.
- Zamenhof, Ludovic Lazarus, Dr. Esperanto's International Language: Introduction & Complete Grammar The original 1887 Unua Libro, English translation by Richard H. Geoghegan; HTML online version 2006. Print edition (2007) also available from ELNA or UEA.
- Patterson, Robert; Huff, Stanley M. (November 1999), "The Decline and Fall of Esperanto", Journal of the American Medical Informatics Association, 6 (6): 444–446, doi:10.1136/jamia.1999.0060444, PMC 61387, PMID 10579602