Geografia

Lei descubèrtas arqueologicas mòstran l'existéncia d'un interès ancian en lei societats umanas per l'organizacion de son espaci. Aquela pensada èra sovent integrada a un racònte mitic deis originas (cosmogonia). Lo petroglif de Bedolina es ansin una dei cartas topograficas pus vièlhas identificadas a l'ora d'ara. Representa un plan topografic e de figuras animalas e umanas^[3]. Certanei figuras semblan datar dau Temps dau Bronze (2200-750 avC)^[4].

Tre l'Antiquitat Auta, leis Estats organizats desvolopèron una geografia primitiva destinada a representar e mestrejar son territòri. Aquela tradicion emergiguèt d'un biais independent dins plusors regions diferentas coma o mòstran l'existéncia de sabers cartografics ancians en Mesopotamia, en Egipte, en China e en America. Ben sovent, la descripcion de l'espaci foguèt separat d'aquela dau temps, çò qu'es a l'origina de la separacion actuala entre l'istòria e la geografia. Ansin, fòrça tractats foguèron redigits per descriure de territòris per d'autors diferents coma lo Shu Jing chinés^[5] e lo Periple de la Mar Eritrèa roman^[6]. Lo tèrme « geografia » eu meteis foguèt inventat per lo Grèc Eratostenes au sègle III avC^[7].

Se fau nòtar que lei geografias primitivas èran pas unicament terrèstras. D'efiech, dins l'Ocean Pacific, de pòbles micronesians imaginèron de sistèmas permetent de depintar lei corrents marins amb de bastons e de cauquilhatges. Aquò explica lei migracions maritimas d'aquelei populacions dins leis illas dau Pacific.

•  
  Carta de Bedolina (3000-1000 avC)
•  
  Carta babiloniana dau mond (sègle V avC)
•  
  Reconstitucion de la carta de Ptolemèu (realizada en 1544)
•  
  Carta dau mond europèa de l'Edat Mejana (sègle VIII)
•  
  Carta de China dau periòde Song (1137)
•  
  Carta aràbia de 1150-1160
•  
  Carta micronesiana dei corrents marins

Lei Grandei Descubèrtas marquèron una etapa decisiva dins la formacion de la geografia sabenta. Pasmens, aquela formacion foguèt pas un procès sobde. Au contrari, foguèt lo resultat d'una lenta evolucion que connectèt lei besonhs eissits de la descubèrta dau mond per leis Europèus e l'eiretatge antic e medievau de viatjaires e de geografs coma Erodòt (484-425 avC), Al-Khwarizmi (v. 780-850), Marco Polo (1254-1324) ò Ibn Battuta (1304-1368/1377). D'efiech, la tradicion dau racònte de viatge, sovent orientat vèrs la descripcion deis activitats economicas car escrich per de marchands, dispareguèt jamai. Pasmens, a partir de la fin dau sègle XV, lo fenomèn cambièt de natura en causa de la multiplicacion deis exploracions. De mai, en causa de l'aumentacion dei distàncias, deguèt tanben integrar d'elements novèus coma la geografia astronomica ò l'usatge de la bossòla.

Aquò entraïnèt una aumentacion de la recèrca en cartografia e dins la produccion de cartas, especialament de cartas marinas. D'efiech, lo nombre de portolans, una carta marina apareguda a la fin dau sègle XIII en Mediterranèa, venguèt pus important^[8]. Representèron tant Euròpa que lei regions exploradas per lei navegaires. N'existiá dos tipes. Lo premier, generalament grossier, èra utilizat dirèctament per lei marins. Lo segond, fòrça ornat e dessenhat sus de materiaus de qualitat, èra una òbra d'art destinada ai corts reiaus e ais elèits. Objècte de prestigi, mòstra la volontat creissenta dei poders estataus dau periòde de mestrejar lor territòri d'una maniera pus eficaça. Aqueu trabalh foguèt sostenguda per la redescubèrta de la Geografia de Ptolemèu que permetèt de melhorar la teoria de la cartografia gràcias a l'utilizacion de metòdes estructurats per calcular la posicion dei ponchs^[9]. De mai, aquò participèt a la difusion de planisfèris au sen de la societat, çò que permetèt de fixar de convencions importantas coma lo posicionament dau nòrd en aut de la carta.

•  
  La Carta Pisana de 1290, lo portulan pus vièlh conegut a l'ora d'ara
•  
  Portulan maugrabin dau sègle XIV
•  
  L'Atlàs Catalan, un portulan realizat vèrs 1375
•  
  Portulan de Jorge Aguiar (1492)
•  
  Portulan de Vesconte Maggiolo (1541)
•  
  Portulan de Lazaro Luis (1563)
•  
  Portulan de Domingos Teixeira (1570)

La fondacion de la geografia modèrna aguèt principalament luòc durant lo rèine de Loís XIV (1643-1715). Se debanèt en parallèl dau perfeccionament dei tecnicas de cartografia. D'efiech, l'absolutisme reiau francés menèt au desvolopament dau concèpte d'Estat-Nacion. Es a dire que lo poder reiau decidèt de fortificar l'espaci territòriau francés. Puei, s'interessèt a optimizar la gestion d'aqueu territòri e a assegurar lo contraròtle dau locau per lo nacionau. Per aquò, lei rèis de França ordonèron de realizar una carta precisa dau Reiaume (Depaus de la Guèrra^[10], trabalhs dei Cassini, etc.) e de melhorar lei relevats d'informacion sus la societat e l'economia. De projèctes similars apareguèron pauc a pauc dins leis autreis Estats europèus.

•  
  Plan relèu d'Estrasborg comandat per Loís XIV
•  
  Detalh dau plan relèu de Tournai comandat per Loís XIV
•  
  Plan relèu francés de Hiers-Brouage (sègle XVII)
•  
  Plan relèu francés de Brèst (1811)

Dins lo corrent dau sègle XVIII, la geografia europèa seguiguèt l'evolucion deis autrei sciéncias dau periòde en s'institucionalizant sota la direccion. Per exemple, en França, foguèt imaginada tre 1785 la creacion d'una societat sabenta de geografs. Après lei trèbols liats ai guèrras revolucionàrias e napoleonencas, foguèt finalament fondada en 1821 sota lo nom de Société de Géographie^[11]. En Anglatèrra, de clubs privats coma lo Raleigh Club se multipliquèron durant lo meteis periòde. Menèron a la creacion de la Royal Geographical Society en 1830^[12]. Aqueu periòde foguèt donc caracterizat per la volontat de racionalizar lei sabers sus lo mond. Es tanben l'epòca dei viatjes sistematics destinats a explorar lei Terrae Incognitae dau planisfèri. Lo movement filosofic dei Lutz acompanhèt fòrça aquela evolucion amb de personalitats coma l'explorator enciclopedista Alexander von Humboldt (1769-1859) qu'es benlèu lo prototipe dei premiers geografs « universitaris »^[13].

Aquela transicion vèrs lo professionalisme de la disciplina permetèt a la geografia de venir una disciplina escolara e universitària. L'estrambòrd per la descubèrta dau mond en Euròpa sostenguèt fòrça aquela transformacion. Aquò menèt a la « scientifizacion » progressiva de la geografia. De personalitats coma Paul Vidal de La Blache (1845-1918) en França^[14] e Friedrich Ratzel (1844-1904) en Alemanha^[15] aguèron un ròtle major dins aqueu procès. Una particularitat de l'aspècte nacionau d'aqueleis evolucions foguèt l'emergéncia d'escòlas nacionalas que gardèron una identitat distinta fins a la segonda mitat dau sègle XX. Per exemple, lo movement de Ratzel se destrièt per son concèpte de Lebensraum^[16]. En revènge, l'escòla francesa se concentrèt sus la nocion de region e conoguèt un gròs prestigi internacionau^[17].

•  
  Carta mostrant lo continent austrau coma una terra incognita (sègle XVII)
•  
  James Cook (1728-1779), un dei pus importants explorators dau sègle XVIII
•  
  Dessenh dei naviris de l'expedicion de La Peirosa (1785-1788)
•  
  Intrada de la Société de Géographie
•  
  Alexander von Humboldt (1769-1859)
•  
  Paul Vidal de La Blache (1845-1918)
•  
  Friedrich Ratzel (1844-1904)

La geografia faiçonada per lei mutacions scientificas dau sègle XIX dominèt fins ais ans 1950. Es desenant dicha geografia « classica ». D'efiech, en despiech de sei variacions nacionalas, es caracterizada per un ensemble de ponchs comuns. Premier, s'interessava principalament a d'espacis identificats coma coerents, es a dire un parçan, una region, un país ò un Estat. Privilegia tanben fòrça lei descripcions naturalas e umanas. Aquela geografia èra en acòrdi amb « l'Euròpa dei nacions » eissida dau sègle XIX. Pasmens, venguèt pauc a pauc obsolèta en causa de la dubertura progressiva deis espacis economics, de la decolonizacion e de la mondializacion. De mai, leis estudis classics avián tendància a se concentrar sus lei zònas ruralas en plaça dei vilas e dei centres industriaus.

Après la Segonda Guèrra Mondiala, la geografia classica foguèt criticada per dos corrents opausats de geografs. Aquò entraïnèt d'evolucions que son a l'origina de la geografia actuala.

Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, una premiera evolucion menèt un corrent de geografs a s'interessar ais estudis urbans, ai logicas de rets e, pus generalament, ais elements regulars e frequents^[18]. Dicha « Geografia Novèla », aquela tendància a donc per objectiu d'identificar de « lèis » universalas regardant l'organizacion espaciala dau mond^[19]. La nocion « d'espaci » geografic i es fondamentala car permet d'utilizar d'otís estatistics e de modèls generaus adaptats a aquela cèrca. De personalitats coma Walter Christaller (1893-1969)^[20], Peter Gould (1932-2000), Peter Haggett (nascut en 1933)^[21], Brian Berry (nascut en 1934) e David Harvey (nascut en 1935) aguèron un ròtle centrau dins la difusion d'aquela vision de la geografia au sen de la comunautat geografica anglosaxona. La geografia francesa, totjorn somesa a l'influéncia de la geografia classica, resistiguèt mai mai la Geografia Novèla s'i implantèt finalament durant leis ans 1970 amb lei trabalhs de Roger Brunet (nascut en 1931)^[22] e de Paul Claval (nascut en 1932)^[23].

Dins leis ans 1970, la vision « racionalista » de la Geografia Novèla entraïnèt de criticas de part de geografs desirós de s'interessar ai particularismes dei luòcs terrèstres. Segon elei, aqueleis especificats èran escafadas per l'apr��chi generalista dei geografs estatisticians, çò qu'empachava de comprendre corrèctament l'identitat pròpria d'un territòri donat. Aquela concepcion entraïnèt l'aparicion de plusors soscorrents regardant per l'espaci viscut (Armand Frémont^[24]), per leis eiretatges istorics e sociaus, per lei mòdes de vida (Yi-Fu Tuan), per lo sèxe (Doreen Massey^[25]), per lei posicions socialas e lor representacion, etc. L'ensemble d'aquelei corrents es sovent dich geografia « sociala » ò « umana ». La nocion centrala d'aquela vision es aquela de « territòri » car permet una observacion pus fina dei particularismes.

En despiech de sei visions opausadas, lei dos corrents de la geografia de la fin dau sègle XX desvolopèron de liames entre elei. D'efiech, per de rasons istoricas, rompèron pas totalament amb leis escòlas dei periòdes precedents. En particular, leis otís de l'analisi demorèron similars. Aquela proximitat foguèt renforçada per leis evolucions tecnologicas coma la multiplicacion dei sistèmas d'informacion geografica, dei sistèmas de teledeteccion e deis otís cartografics modèrnes (GPS, satellits d'observacion, etc.). La descentralizacion progressiva deis Estats favoriza tanben lo besonh d'otís decisionaus adaptats a de regions situadas entre lo territòri e l'espaci. Lei questions environamentalas an tanben transformat la geografia fisica, tradicionalament descriptiva, per li demandar d'elements regardant l'evolucion probabla deis ecosistèmas e dei ressorsas disponiblas. Ansin, la geografia de la premiera partida dau sègle XXI se situa generalament entre la Geografia Novèla e la geografia sociala. Es ben sovent encargada d'estudiar l'evolucion d'un territòri a la demanda d'una collectivitat locala. Aquò li demanda donc d'èsser capabla de descriure un territòri donat e de preveire son evolucion e son abitabilitat.

La geografia demanda d'èsser capable de situar lei diferentei partidas de la Tèrra d'un biais precís. Per aquò, la geografia anciana desvolopèt un ensemble de questions que permetiá de respòndre a aqueu besonh. Ara, constituïsson una basa per l'ensenhament de la disciplina :

• Cu ? - leis individüs/lei societats ocupan l'espaci amb lors valors, lors mòdes de vida, etc.
• Qué ? - l'impacte d'aquesteis òmes, que siá economic, sociau, ò environamentau, produch de lors institucions, de la recèrca, dei tecnicas, deis escambis ò encara de l'esplecha de lei ressorsas naturalas.
• Onte ? - la question fondamentala en geografia, lo luòc d'aqueleis activitats umanas, generalament la rason dei localizacions.
• Quand ? - lo periòde istoric onte lei individüs ò lei societats produson deis espacis que s'ajustan ò concurrencian lei precedents.

La cartografia estúdia la representacion de la superficia de la Tèrra e deis activitats umanas. Per aquò, l'utilizacion de cartas per presentar una analisi es sovent indispensabla. Pasmens, la realizacion de cartas es tanben una sosdisciplina especifica que seguís un ensemble complèx de règlas e de tecnicas. D'un biais generau, leis autors de cartas dèvon aver de nocions en psicologia cognitiva e en ergonomia per incitar a la lectura de sei cartas e facilitar sa comprenença per lo public (colors, simbòls, formas, etc.). Dèvon tanben mestrejar la geodesia e lei matematicas liadas a aquela disciplina per comprendre lei sistèmas de projeccion cartografica.

•  
  Carta de França de 1843
•  
  Carta nautica modèrna
•  
  Carta aeronautica modèrna
•  
  La projeccion de Bonne, un exemple de projeccion cartografica
•  
  La projeccion de Lambert, un autre exemple de projeccion

Un sistèma d'informacion geografica (SIG) es un sistèma d'informacion capable d'organizar e de presentar de donadas alfanumericas espacialament referenciadas e de produrre de plans e de cartas. Son principalament utilizats per d'activitats geomaticas de tractament e de difusion de l'informacion geografica. La representacion es sovent en doas dimensions mai lei sistèmas pus modèrnes intègran desenant de mejans de visualizacion en tres dimensions e la possibilitat de veire l'evolucion istorica d'un territòri. Son usatge pus frequent es la representacion mai ò mens realista de l'environament espaciau en se basant sus d'elements geometricas (ponchs, vectors, poligòns, etc.) associats amb d'informacions permetent de definir la natura dau terren (seuva, rota, etc.).

•  
  Carta de 1854 permetent de localizar lei victimas d'una epidemia de colèra
•  
  Modelizacion 3D d'un relèu per un SIG
•  
  Autre exemple de modelizacion 3D per un SIG
•  
  Representacion de la temperatura mondiala per un SIG
•  
  Carta miniera producha per un SIG

La teledeteccion es l'ensemble dei tecnicas utilizadas per determinar a distància lei proprietats d'objèctes naturaus ò artificiaus a partir dei raionaments qu'emetan ò que rebatan. Aquelei tecnicas intègran l'ensemble dau procès, es a dire la captura e l'enregistrament de l'energia d'un raionament emés ò rebatut per leis objèctes observats, lo tractament dei donadas captadas e, fin finala, l'analisi dei donadas finalas. Generalament, aqueu procès necessita la mesa en òbra d'un captor (aparelh fotografic, laser, sonar, sismograf, etc.) qu'es embarcat dins un veïcul mobil (avion, satellit, naviri, etc.). La màger part de l'espèctre electromagnetic pòu èsser utilizada car lei diferentei partidas de l'espèctre son susceptibles de provesir d'informacions (forma, temperatura, composicion quimica, distància, etc.).

•  
  Observacion d'una zòna rurala per teledeteccion
•  
  Observacion de seuvas per teledeteccion
•  
  Carta topografica realizada per teledeteccion
•  
  Deteccion d'una tempèsta per teledeteccion

Coma son nom l'indica, lei metòdes quantitatius son destinats a quantificar una grandor. Utilizan fòrça leis estatisticas car requièron sovent lo mestritge d'un importanta quantitat de donadas. Istoricament, foguèron premier utilizats per la prospeccion miniera. Pasmens, uei, aquelei tecnicas pòdon s'utilizar de tractar d'informacions variadas (geostatistica). L'objectiu es de transformar una taula de donadas per n'extraire sei factors principaus. Per exemple, es possible de remplaçar un ensemble de variablas de recensament (revenguts, loguiers, etc.) en un factor unic que permet de descriure leis inegalitats entre classas aisadas e popularas.

La geografia matematica es la branca pus anciana. Se concentra sus l'estudi de la superficia terrèstra e sa representacion matematica. Compren principalament l'estudi dei formas e dei dimensions de la Tèrra (geodesia), la realizacion de cartas (cartografia), la descripcion dei movements de la Tèrra a respècte deis objèctes celestiaus visibles (geografia astronomica), la mesura dei relèus e sa representacion sus una carta (topografia) e l'estudi deis estructuras espacialas (analisi espaciala). Recentament, es apareguda la geomatica qu'es una branca caracterizada per l'usatge massís dei tecnologias de l'informacion per analizar un territòri.

La geografia umana es l'estudi espaciala deis activitats umanas a la superficia dau glòbe. Fa donc partida dei sciéncias socialas e cèrca de comprendre lei preferéncias que guidan leis òmes dins la chausida de son luòc de vida. Per aquò, l'utilizacion de densitats, l'analisi deis interaccions entre leis òmes e la natura e lo passat istoric tènon una gròssa importància. La sociologia, l'economia, lo drech e la politica son tanben fòrça utilizats per aquela disciplina en vista d'explicar lei fenomèns observats sus lo terren.

La geografia fisica es la branca de la geografia qu'a per objectiu la descripcion, la comparason e l'explicacion dei païsatges^[26]. Es devesida en especialitats coma la geomorfologia, la climatologia, l'idrologia, la biogeografia ò la paleogeografia. Permèton l'analisi dei geosistèmas, es a dire un territòri dotat d'una estructura e d'un foncionament pròpris que s'inscriu dins l'espaci e dins lo temps. Cada geosistèma tèn de compausantas abioticas (litosfèra, atmosfèra e idrosfèra), bioticas (fauna e flòra) e antropics (activitats umanas) que son en relacion. A l'origina, la geografia fisica s'interessava a la descripcion d'aqueleis interaccions. Pasmens, uei, estúdia mai son evolucion futura.

La geografia militara es una branca particulara de la geografia. Apareguda après la desfacha francesa de 1871, es un corrent de pensada que cèrca d'utilizar leis otís e lei concèptes geografics per un usatge militar. Istoricament, la cartografia n'èra la disciplina centrala car la manca de cartas dins leis Estats-Majors francés foguèt un factor determinant de la victòria alemanda^[27]. Pasmens, uei, totei leis aspèctes de la geografia universitària i son integrats (climatologia, idrologia, urbanizacion, geografia sociala, geografia culturala, etc.), especialament dins leis operacions destinadas a restaurar ò mantenir la patz dins un territòri donat.

• (fr) Centre canadien de télédétection, Notions fondamentales de télédétection, 1998.
• (fr) Collectif CNES ONERA, Imagerie spatiale : des principes d'acquisition au traitement des images optiques pour l'observation de la Terre, Cépaduès, 2008.
• (fr) Jean-Paul Amat, Lucien Dorize, Charles Le Cœur e Emmanuelle Gautier, Éléments de géographie physique, Bréal, coll. Grand Amphi, 2002.
• (fr) Germaine Aujac, La Géographie dans le monde antique, Presses Universitaires de France, 1975.
• (fr) Philippe Boulanger, Géographie militaire, Carrefours Les Dossiers, 2006.
• (fr) Jean-Marc Besse, Les grandeurs de la Terre : aspects du savoir géographique à la Renaissance, ENS Éditions, 2004.
• (fr) Alain Corbin, Terra incognita : Une histoire de l'ignorance XVIIIe-XIXe siècle, Albin Michel, 2020.
• (fr) Franck Debié, Géographie économique et humaine, Presses Universitaires de France, 1995.
• (de) Daniela Dueck, Geographie in der antiken Welt, Zabern, 2013.
• (it) Franco Farinelli, Geografia. Un'introduzione ai modelli del mondo, Einaudi, 2003.
• (de) Georg Gerland, Immanuel Kant, seine geographischen und anthropologischen Arbeiten, 1906.
• (en) Ron Johnston, Geography and Geographers: Anglo-American Human Geography since 1945, Hodder & Stoughton Educational, 1979.
• (fr) Philippe Pinchemel, La géographie à travers un siècle de congrès internationaux, IGU, 1972.
• (fr) Paul-David Régnier, Dictionnaire de géographie militaire, CNRS Éditions, 2008.
• (fr) Jean-François Staszak (dir.), Géographies anglo-saxonnes. Tendances contemporaines, Belin, 2001.

•   Portal de la geografia