Wikipedia

Eufemizm

rodzaj leksemu

Eufemizm (z gr. ευφημισμός euphēmismós, od eu „dobrze”, phemi „mówić”), meliorativum[1][2], melioratyw[1][3] – słowo lub połączenie wyrazowe zastępujące określenia, które nie mogą lub nie powinny być używane ze względu na: tabu kulturowe, religijne, zabobon, cenzurę, autocenzurę (polityczną lub obyczajową), normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatię), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość czy dobre wychowanie mówiącego/piszącego. Eufemizm powinien mieć przynajmniej jedną cechę wspólną ze słowem, które zamienia. Powinien także wywoływać pozytywne lub neutralne skojarzenia, co jest niejednokrotnie jedynym kryterium odróżniającym go od dysfemizmu i wulgaryzmu.

Eufemizm powstaje w procesie eufemizacji, który ma na celu wytworzenie określenia pozbawionego pewnych konotacji[4]. Może to nastąpić poprzez zastosowanie słów obcych, naukowych, wyrazów wyrażających niższy stopień nasilenia pewnego zjawiska, a także poprzez posłużenie się różnymi zabiegami stylistycznymi (np. metaforą lub metonimią)[4]. Eufemizmy stosowane są często w stylu komunikacji publicznej[1]. Eufemizm bywa też stosowany jako figura retoryczna, służąca ubarwieniu wypowiedzi czy też nadaniu jej żartobliwego charakteru.

Eufemizmy stosowane są często w odniesieniu do części ciała, zjawisk fizjologicznych i negatywnych elementów życia (alkoholizm, złodziejstwo, śmierć itp.)[1]. Eufemizmy bywają używane w języku propagandy (także reklamy). Przykładowo w czasach realnego socjalizmu w Polsce władze mówiły o „regulacji” cen, kiedy w istocie chodziło o podniesienie cen. Mówiły o „przerwach w pracy”, kiedy w istocie chodziło o strajki – zobacz też: nowomowa, manipulacja językowa.

Eufemizmy przyczyniają się do ewolucji zasobu słownego języka. Zdarza się niekiedy, że wyrażenia funkcjonujące jako eufemizmy stają się z czasem pełnoprawnymi synonimami.

Tworzenie eufemizmów

edytuj

Sposoby tworzenie eufemizmów:

  • pojęcie abstrakcyjne lub dwuznaczne (np. deiksa wyrażona słowem to, która w zależności od kontekstu może oznaczać różne rzeczy lub sytuacje, które znajdują się w sferze tabu językowego, np. ciążę, stosunek seksualny, śmierć);
  • zmiany fonetyczne (np. kurka, Holender) na tyle subtelne, aby odbiorca komunikatu był w stanie rozpoznać zamieniane (zwykle wulgarne) wyrażenie;
  • metafory;
  • peryfrazy;
  • litoty (polegające na użyciu zaprzeczenia antonimu słowa, np. niechudy, nieurodziwy zamiast gruby i brzydki itp.).

Przykłady

edytuj
 
Wyeliminowana siła żywa – eufemistyczny termin wojskowy oznaczający zabitych żołnierzy przeciwnika

Przykłady eufemizmów:

  • odejść, zasnąć w Panu – zamiast – umierać;
  • jesień życia, trzeci wiek, zaawansowany wiek – zamiast – starość
  • puszysty, grubokościsty, dobrze jedzący – zamiast – gruby
  • kobieta lekkich obyczajów, córa Koryntu, strażniczka lasu – zamiast – prostytutka
  • mijać się z prawdą – zamiast – kłamać, łgać
  • mieć lepkie ręce – zamiast – kraść
  • urodzony w niedzielę – zamiast – leniwy
  • tam gdzie król piechotą chadza lub ustronne miejsce – zamiast – ubikacja
  • te dni, kobieca przypadłość – zamiast – miesiączka
  • strefa bikini – zamiast – łono, podbrzusze, krocze
  • pojechać do Rygi, puścić pawia – zamiast – zwymiotować
  • do diaska – zamiast – do diabła
  • mieć żółte papiery – zamiast – być chorym psychicznie
  • przyjaciółka – zamiast – kochanka
  • postprawda – zamiast – kłamstwo, fałsz
  • film z kiepskimi dialogami – zamiast – film pornograficzny

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d Mistrík 1993 ↓, s. 133.
  2. ↑ Pavlovič 2012 ↓, s. 20.
  3. ↑ m, [w:] Słownik słów kluczowych językoznawstwa slawistycznego [online], Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk [dostęp 2019-09-09].
  4. ↑ a b Hladká 2017 ↓.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Eufemizm&oldid=75486559”