Ministerstwo Odbudowy

W pierwszych miesiącach funkcjonowania powojennej administracji państwowej, organizowanej od lipca 1944 r., za sprawy związane z budownictwem odpowiadały jednostki organizacyjne w dwóch resortach Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Jedną z nich był Wydział / Departament Techniczno-Budowlany Resortu Administracji Publicznej (od 31 grudnia 1944 r. Ministerstwa Administracji Publicznej w ramach Rządu Tymczasowego)^[6]. Druga jednostka to utworzony we wrześniu 1944 r. Dział Odbudowy Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów. W listopadzie 1944 r. został on przekształcony w Biuro Planowania i Odbudowy przy Prezydium PKWN (od 31 grudnia 1944 r. przy Prezydium Rady Ministrów), zmiana ta oznaczała faktyczne podniesienie nowego biura do rangi samodzielnego resortu ze względu na udział jego dyrektora w posiedzeniach PKWN^[7].

Podstawą do rozpoczęcia organizowania Ministerstwa Odbudowy na bazie dotychczasowych struktur stała się decyzja Prezydium Krajowej Rady Narodowej, którą podjęto w tej sprawie na posiedzeniu z 7 kwietnia 1945 r.^[8]. Tego samego dnia szef Biura Planowania i Odbudowy został mianowany kierownikiem nowo tworzonego resortu^[9]. Formalnym aktem prawnym powołującym urząd Ministra Odbudowy oraz obsługujące go Ministerstwo Odbudowy stał się dekret z 24 maja 1945 r., wchodzący w życie 11 czerwca 1945 r.^[1].

Zgodnie z przepisami dekretu z 24 maja 1945 r. do zakresu działania urzędu należały następujące sprawy^[1]:

• odbudowa, rozbudowa i budowa osiedli miejskich i wiejskich,
• odbudowa, budowa i przebudowa gmachów państwowych oraz ogólny zarząd gmachami i placami państwowymi (z wyjątkiem wojskowych),
• polityka budowlana,
• polityka terenowa osiedleńcza i mieszkaniowa,
• państwowe zakłady wodociągowe i kanalizacyjne,
• grobownictwo wojenne,
• nadzór budowlany,
• nadzór techniczno-budowlany nad zakładami i urządzeniami użyteczności publicznej,
• projektowanie budynków typowych i normalizacja materiałów oraz części składowych budynków,
• organizacja produkcji materiałów budowlanych i elementów budowlanych o znaczeniu miejscowym,
• nadzór nad przedsiębiorstwami budowlanymi i ich organizacjami oraz rzemiosłem budowlanym,
• nadzór nad wykonywaniem zawodu kierownika robót budowlanych.

W związku z dekretem z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy (tzw. dekretem Bieruta) do zadań Ministra Odbudowy należało ustalanie, w porozumieniu z Ministrem Administracji Publicznej, terminów i trybu obejmowania w posiadanie przez warszawską gminę nieruchomości gruntowych położonych w granicach stolicy^[10][11][12]. Wraz z innymi członkami rządu Minister Odbudowy brał również udział w procesie nacjonalizacji przedsiębiorstw poprzez wydawanie, na mocy ustawy z 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, orzeczeń i zarządzeń o przejęciu przedsiębiorstw przez państwo lub polskie osoby prawne, przepisy te dotyczyły przede wszystkim zakładów stanowiących własność niemiecką^[13][14].

Poza zakresem działania Ministra Odbudowy znajdowały się sprawy budownictwa m.in. w dziedzinach komunikacji, żeglugi i przemysłu, które należały do właściwości szefów odpowiednich resortów^[15]. Na gruncie ustawowym formalnego zdefiniowania budownictwa specjalnego dokonano dopiero w 1949 r.^[4][5].

Poza objęciem zadań o charakterze techniczno-budowlanym na mocy dekretu z 24 maja 1945 r. Minister Odbudowy stał się również władzą naczelną w zakresie planowego zagospodarowania przestrzennego kraju. Właściwym w tych sprawach urzędem centralnym podległym ministrowi został nowo utworzony Główny Urząd Planowania Przestrzennego^[1][16]. Tym samym dekretem powołano ponadto Instytut Badawczy Budownictwa jako państwową instytucję naukowo-badawczą nadzorowaną przez ministra^[1].

Drugim aktem prawnym wydanym 24 maja 1945 r. w sprawach związanych z budownictwem był dekret o odbudowie m. st. Warszawy, na podstawie którego Minister Odbudowy współuczestniczył w nadzorze nad Biurem Odbudowy Stolicy poprzez wpływ na obsadę personalną jego kierownika, a także na kształtowanie struktury organizacyjnej biura^[17]. Uchylenie przepisów dekretu nastąpiło po wejściu w życie ustawy z 3 lipca 1947 r., od tego czasu Biuro Odbudowy Stolicy stało się jednostką bezpośrednio podległą ministrowi^[18]. W połowie 1946 r. zadania biura w zakresie prowadzenia robót budowlanych zaczęła przejmować Warszawska Dyrekcja Odbudowy^[19][20].

Od 15 kwietnia 1947 r. koordynację wszelkich prac związanych z odbudową stolicy prowadził Komisarz Odbudowy m. st. Warszawy w Ministerstwie Odbudowy^[21]. Ponadto zgodnie z uchwałą Rady Ministrów z 17 października 1947 r. o wewnętrznej organizacji i trybie postępowania Naczelnej Rady Odbudowy m. st. Warszawy Minister Odbudowy stał się z urzędu Zastępcą Przewodniczącego Rady i Prezydium Rady, natomiast Komisarz Odbudowy m. st. Warszawy Zastępcą Przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Rady^[22].

Obok Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy tego typu podległe ministrowi struktury funkcjonowały także na ziemiach zachodnich. W 1946 r. podstawy prawne działalności otrzymały: Gdańska Dyrekcja Odbudowy, Poznańska Dyrekcja Odbudowy, Wrocławska Dyrekcja Odbudowy oraz Szczecińska Dyrekcja Odbudowy^[23][24]. Podstawowymi jednostkami terenowymi ministerstwa były wydziały odbudowy tworzone w urzędach wojewódzkich^[25], z kolei za sprawy budownictwa wiejskiego odpowiadał w resorcie Naczelny Komisarz Odbudowy Wsi^[9].

Od 1945 r. przy ministerstwie działała Komisja Normalizacyjna Budownictwa, która po zorganizowaniu Polskiego Komitetu Normalizacyjnego formalnie miała stać się jego sekcją, pozostając jednak w strukturach dotychczasowego resortu^[26]. Uregulowanie spraw normalizacji nastąpiło po wejściu w życie ustawy z 3 lipca 1947 r. potwierdzającej uprawnienia Ministra Odbudowy w zakresie ustanawiania norm i standardów budowlanych (samodzielnie lub w porozumieniu z innymi ministrami)^[27].

Do poszerzenia kompetencji resortu doszło po wydaniu dekretu z 27 marca 1947 r. o zmianach w organizacji i zakresie działania naczelnych władz administracyjnych. Na mocy jego postanowień Minister Odbudowy przejął sprawy należące dotychczas do Prezesa Rady Ministrów, wynikające z dekretu z 30 marca 1945 r. o pomiarach kraju i organizacji miernictwa. W ten sposób pod bezpośrednim nadzorem ministra znalazł się Główny Urząd Pomiarów Kraju^[2][3]. Rok później dekretem z 26 kwietnia 1948 r. utworzona została kolejna jednostka podległa ministrowi, był nią Zakład Osiedli Robotniczych, który prowadził działalność w zakresie budownictwa pracowniczego^[28].

Struktura resortu ustalona została zarządzeniem ministra z 21 stycznia 1946 r. o reorganizacji Centrali Ministerstwa Odbudowy. Po zmianach, wprowadzonych kolejnymi zarządzeniami, przedstawiała się ona następująco^[29]:

• Gabinet Ministra
• Departament I Ogólny
• Departament II Polityki Budowlanej
• Departament III Budownictwa
• Departament IV Przemysłu Budowlanego (w marcu 1948 r. włączony do Departamentu III Budownictwa)^[30]
• Departament V Administracji Budowlanej
• Departament VI Kadr (utworzony w listopadzie 1947 r.)^[31]
• Departament VII Finansowy (utworzony w listopadzie 1947 r. po przekształceniu Biura Finansowego)^[31]
• Biuro Zakładów i Urządzeń Użyteczności Publicznej
• Biuro Inspekcji i Kontroli (utworzone w kwietniu 1948 r.)^[32]

Po ukazaniu się dekretu z 3 stycznia 1947 r. o tworzeniu przedsiębiorstw państwowych Minister Odbudowy (w porozumieniu z Ministrem Skarbu i Prezesem Centralnego Urzędu Planowania) wydał przepisy, na mocy których z administracji ministerstwa wydzielone zostały następujące przedsiębiorstwa prowadzone według zasad gospodarki handlowej i pozostające pod jego nadzorem^[33]:

• Centralny Zarząd Państwowych Przedsiębiorstw Budowlanych (działający wcześniej na podstawie przepisów z września 1946 r., pierwotnie jako Centralny Zarząd Zrzeszeń Przedsiębiorstw Budowlanych)^[34][35]
• Centralny Zarząd Wytwórni Materiałów Budowlanych (utworzony po przejęciu zadań Komisarza dla Spraw Przemysłu Budowlanego działającego przy ministrze na podstawie przepisów z marca 1946 r.)^[36][37]
• Centrala Sprzętu Państwowych Przedsiębiorstw Budowlanych (utworzona po przejęciu zadań Komisarza do Spraw Sprzętu Budowlanego działającego przy ministrze na podstawie przepisów z marca 1946 r.)^[38][39]
• Centralne Biuro Projektów Architektonicznych i Budowlanych^[40]
• Państwowe Przedsiębiorstwo Miernicze^[41]

Ministerstwo Odbudowy funkcjonowało do momentu wejścia w życie ustawy z 27 kwietnia 1949 r. oraz wykonującego jej dyspozycje rozporządzenia Rady Ministrów z 12 maja 1949 r. Na mocy tych przepisów większość zadań Ministra Odbudowy przeszła do zakresu działania utworzonego w jego miejsce urzędu Ministra Budownictwa, ponadto część z nich przekazano Ministrowi Administracji Publicznej (a także innym ministrom). Likwidacji uległ również Główny Urząd Planowania Przestrzennego, jego kompetencje (z wyjątkiem części spraw powierzonych Ministrowi Budownictwa) przejęła utworzona w tym czasie Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego^[4][5].

Dyrektor Biura Planowania i Odbudowy przy Prezydium PKWN / Prezydium Rady Ministrów^[9]:

• Michał Kaczorowski (PPS) (30 października 1944 r. – 7 kwietnia 1945 r.)

Ministrowie Odbudowy^[9]:

• Michał Kaczorowski (PPS) (kierownik) (7 kwietnia 1945 r. – 24 maja 1945 r.)
• Michał Kaczorowski (PPS / PZPR) (24 maja 1945 r. – 1 kwietnia 1949 r.)
• Marian Spychalski (PZPR) (1 kwietnia 1949 r. – 10 maja 1949 r.)

Podsekretarze stanu w Ministerstwie Odbudowy^[9]:

• Juliusz Żakowski (PPS / PZPR) (1 października 1945 r. – 16 maja 1949 r.)
• Stefan Pietrusiewicz (PPR / PZPR) (2 listopada 1945 r. – 16 maja 1949 r.)
• Roman Piotrowski (PPR / PZPR) (1 maja 1948 r. – 16 maja 1949 r.)