Rudy (stacja kolejowa)

Z uwagi na brak sprawnego systemu transportowego między Gliwicami a Raciborzem spółka „Kramer & Co.” w 1891 roku wyszła z inicjatywą budowy kolei wąskotorowej Gliwice-Rudy-Racibórz. W 1894 r. utworzono przedsiębiorstwo Górnośląskie Tramwaje Parowe, które później zostało pierwszym przewoźnikiem na nowej linii. Trwały już wtedy prace przy budowie pierwszej linii tramwajowej Gliwice-Piekary Śląskie. 15 października 1897 roku spółka „Kramer & Co.” otrzymała koncesję na budowę i eksploatację linii w trakcji parowej pomiędzy Gliwicami a Raciborzem, a 13 kwietnia 1898 roku Ministerstwo Robót Publicznych nadało jej uprawnienie do wywłaszczenia gruntów pod budowę.

Kolej została otwarta 25 marca 1899 roku, początkowo wyłącznie na odcinku Gliwice-Rudy. W tym samym roku połączono także stację Nieborowice z Cegielnią „Wilcza” torem o długości 3,7 km. 25 kwietnia 1900 roku władze rejencji opolskiej wydały zezwolenie spółce Górnośląskie Tramwaje Parowe na rozbudowę linii do Raciborza i jej eksploatację, wraz z prawem wywłaszczania gruntów.

„Udziela się zezwolenia przy poniższych warunkach na budowę i eksploatację kolejki o charakterze linii bocznej o szerokości 0,785 m z Gliwic przez Rudy do Raciborza dla przewozu osób i towarów za pomocą trakcji parowej dla firmy Oberschleise Dampfstraßenbahn G.m.b.H. Berlin, którą zarejestrowano 21 marca 1894 roku w rejestrze handlowym Królewskiego Sądu Okręgowego I w Berlinie na podstawie ustawy o kolejkach i prywatnych połączeniach kolejowych z 28 lipca 1892 roku, w porozumieniu z Królewską Dyrekcją Kolejową w Katowicach oraz z zachowaniem praw osób trzecich.

§ 1

Zezwolenia udziela się na okres 99 lat.”

Następnie w lutym 1901 r. do użytku oddano odchodzący od głównej linii krótki odcinek do stacji Rudy-Paproć. W kwietniu 1902 przedłużono linię do Markowic. Na nowym fragmencie linii zbudowano stacje Szymocice, Nędza oraz Babice. 17 maja 1903 linia osiągnęła ostateczną długość, a na jej końcu otwarto stację Racibórz-Płonia. Plany przedłużenia linii do centrum Raciborza nie doszły do skutku, podobnie jak plany połączenia Rud z kopalnią „Emma” (obecnie „Marcel”) przez Rybnik oraz z kopalnią Dębieńsko poprzez Nieborowice. Pomimo planów szlaku nigdy nie zelektryfikowano.

W okresie międzywojennym zwiększono tabor kolejowy; w 1919 r. zakupiono parowóz firmy Borsig Tx6 (układ osi D), w 1925 następne 2 parowozy T40 firmy AEG, będące najsilniejszymi jednostkami w taborze Górnośląskich Tramwajów Parowych. 25 maja 1939 roku pociągi przestały kursować do końcowej stacji Racibórz-Płonia, gdyż ta została zniszczona z powodu powodzi, która przerwała pobliskie wały.

Po II wojnie światowej cała linia znalazła się w granicach Polski. W 1945 roku po wkroczeniu oddziałów sowieckich rozebrano odcinek torów od Lukasyny do stacji Paproć. Po zakończeniu działań wojennych linia siłami kolejarzy i z pomocą żołnierzy polskich została odbudowana i przywrócono jej przejezdność. Kursowanie pociągów odbywało się do stacji Racibórz Markowice, gdyż stacja końcowa Racibórz-Płonia nigdy nie została odbudowana po powodzi, uwagi na wybudowanie kanału przeciwpowodziowego Ulga, który odcinał stację od reszty linii (budowa mostu była nieopłacalna).

W 1960 roku wyeksploatowano ostatni wagon motorowy pochodzący z czasów niemieckich, a 6 lat później zawieszono ruch pasażerski do Markowic. Stan taboru oceniano źle. PKP chcąc unowocześnić kolej wąskotorową w Polsce zakupiło lokomotywy Lxd2 firmy FAUR produkcji rumuńskiej. W 1967 r. lokomotywownia Rudy jako pierwsza w Polsce otrzymała te jednostki. W 1989 roku wybudowano przystanek Gliwice Śródmieście, co było ostatnią większą inwestycją na tej linii, jednak już 4 listopada 1991 później zawieszono ruch do tego przystanku, a na przełomie 1991 i 1992 całkowicie zakończono kursy pasażerskie na linii. Przez 2 następne lata, do rozwiązania 31 grudnia 1993 roku z kopalnią Gliwice umowy bocznicowej z linii korzystały jeszcze pociągi towarowe.

W 1993 roku stację przekazano Towarzystwu Miłośników Górnośląskiej Kolei Wąskotorowej, na czele którego stał Tadeusz Popiel. Działania Towarzystwa i jego prezesa oceniane są negatywnie. Pomimo tego, że do 1995 roku linia była całkowicie przejezdna i nie wymagała prac remontowych, nie podjęto prób przywrócenia ruchu pasażerskiego, nawet w celach turystycznych. Stacja była całkowicie zamknięta dla zwiedzających. Lokalni miłośnicy kolei wspominają prezesa i kierowane przez niego stowarzyszenie jako nieprzyjazne (wbrew swojej nazwie) lokalnych działaczom. 24 stycznia 1994 r. formalnie udostępniono stację do zwiedzania. W 1998 odbudowano parowóz Pw53, jednak uczyniono to kosztem zniszczenia innych parowozów: Px48 oraz Tw53, nie będącego zresztą własnością Towarzystwa, a jednostką wypożyczoną przez Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Drugi z należących do lokomotywowni parowozów Pw53 został sprzedany do Anglii. Transakcja budzi wątpliwości co do zgodności z prawem.

W grudniu 1999 roku pod naciskiem opinii publicznej Tadeusz Popiel zrezygnował z prezesury Towarzystwa na rzecz Janusza Gieruckiego, etnografa i muzealnika. Stację przekazano wraz z całą infrastrukturą Katowickiemu Stowarzyszeniu Milośników Kolei. Dokonano reorganizacji stacji. Postanowiono stopniowo odbudować zdewastowany szlak Gliwice-Rudy-Racibórz. Udało się usunąć krzaki i naprawić część szlaku. Wyremontowano część lokomotyw.

Lokalni działacze oskarżają Stowarzyszenie o zezłomowanie części starego wyposażenia stacji, która mogła stać się eksponatami muzealnymi. Trudno jednak zweryfikować podstawność tego zarzutu. Rozebrano także linię teletechniczną biegnącej wzdłuż szlaku, co jest również oceniane negatywnie przez miłośników kolei.

W styczniu 2009 roku obiekt został przejęty przez gminę Kuźnia Raciborska. Naczelnikiem stacji Rudy został Jarosław Łuszcz, który starał się o zwiększenie i odbudowę taboru i remontowanie szlaków. Dzięki jego działaniom kolejka wąskotorowa w Rudach została znacznie spopularyzowana, a na szlaku odbywa się stały ruch turystyczny^[3].

W pierwszych latach do przewozów ludzi i towarów użytkowano tramwajowe lokomotywy parowe marki Hohenzoller, wycofane z dopiero co zelektryfikowanej miejskiej sieci tramwajowej, które ze względu na swój „miejski” rodowód nie sprawdziły się do ciągnięcia cięższych składów na dłuższych trasach. Już po 5 latach zaczęto wprowadzać do ruchu parowozy typowo „kolejowe” – początkowo marki Borsig (oznaczone serią Txb2) które służyły do lat 60., później Tw9. Po wojnie w ramach programu UNRRA dostarczono z USA maszyny serii Pxu które pracowały aż do zastąpienia ich spalinowozami rumuńskimi FAUR. Podobnej klasy maszynami były trzy polskie lokomotywy Px48, które służyły na trasie Gliwice – Rudy w latach sześćdziesiątych.

Na stacji w Rudach odbywają się całoroczne kursy turystyczne w stronę stacji Stanica oraz w stronę stacji Rybnik Stodoły przez stację Paproć. Pociągi w trakcji parowej prowadzi parowóz Las49, a w trakcji spalinowej spalinowozy Wls180 lub Lxd2.

Okazjonalnie można oglądać w ruchu pociągi robocze i utrzymaniowe, drezynę do patrolu szlaku. Odbywają się także przejazdy specjalnych składów zestawionych z wagonów towarowych dla miłośników fotografii kolejowej.

Można zwiedzać z przewodnikiem lokomotywownię oraz parowozownię. W wagonowni znajduje się muzeum, zawierające m.in. ścieżkę interaktywną VR.

Możliwa jest przejażdżka drezyną ręczną. Odbywają się także warsztaty kowalskie.

Na stacji funkcjonuje bistro „Peron 2", restauracja zaaranżowana w wagonie kolejowym oraz mini park linowy dla dzieci „Stacyjkowo Rudy”.

• Zabytkowa Stacja Kolei Wąskotorowej na Szlaku Zabytków Techniki. zabytkitechniki.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-06-06)].
• Soida Krzysztof, Kolej Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, EMI-PRESS, ISBN 83-904079-2-2.
• Upper Silesian Narrow Gauge Railways/Górnośląskie Koleje Wąskotorowe. https://gkw.pl/
• Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach – Enkol

• Rudy w Ogólnopolskiej Bazie Kolejowej – bazakolejowa.pl
• Oficjalna strona Zabytkowej Stacji Kolei Wąskotorowej w Rudach
• Więcej informacji o stacji
• Spis taboru oraz ciekawe informacje