Unia hadziacka

Przewidywała przekształcenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w unię trzech równorzędnych podmiotów prawnych (państw): Korony, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Wielkiego Księstwa Ruskiego utworzonego z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego (wcześniej, od unii lubelskiej, stanowiących część Korony)^[1]. Konsekwencją unii było traktatowe ustanowienie odrębnych urzędów dla Rusi (stworzono funkcje marszałka ruskiego, obok marszałka koronnego i litewskiego, hetmana ruskiego, kanclerza ruskiego i inne stanowiska analogiczne do istniejących w pozostałych dwóch członach federacji), dopuszczenie posłów ruskich do Sejmu, a biskupów prawosławnych do Senatu. Państwo to miało posiadać własne wojsko, własny skarb, własne ministerstwa i urzędy, pod zwierzchnictwem hetmana z własnego wyboru. Szlachta wszystkich trzech państw miała wybierać wspólnie króla i wysyłać posłów na sejm walny. Unia brzeska miała zostać wykluczona na terenie Księstwa Ruskiego; wyższe duchowieństwo prawosławne otrzymało uprawnienia równające je z łacińskim, między innymi prawo zasiadania w Senacie; zastrzeżono, że w województwie kijowskim urzędy senatorskie zarezerwowane są dla prawosławnych, zaś w bracławskim i czernihowskim obowiązywać ma alternata na przemian z katolikami. Tysiąc Kozaków (starszyzny kozackiej) otrzymało nadanie praw szlacheckich jednorazowo, a stu Kozaków (z każdego pułku kozackiego) zatwierdzonych przez hetmana miało z rąk króla otrzymywać szlachectwo corocznie^[1]. Postanowienia unii obejmowały również przyjęcie do etatowego rejestru kozackiego 30 tysięcy Kozaków (tekst ugody dawał możliwość zwiększenia liczby jako Wielmożny Hetman Zaporoski na Regestrze poda), a także powrót szlachty (polskiej i ruskiej) do jej majątków na Ukrainie naddnieprzańskiej.

Unia hadziacka stanowiła międzynarodowoprawne przekreślenie ugody perejasławskiej (zawartej między Radą Kozacką i Bohdanem Chmielnickim a Wasilijem Buturlinem, występującym jako pełnomocnik cara Aleksego I), na mocy której Ukraina została poddana władzy carskiej.

Unię hadziacką zatwierdził Sejm Rzeczypospolitej i zaprzysiągł (ratyfikował) król Jan II Kazimierz Waza. W konsekwencji unii wojsko kozackie przeszło na stronę Rzeczypospolitej i 8 lipca 1659 roku, pod buławą Iwana Wyhowskiego, pokonało próbującą interweniować zbrojnie na Ukrainie naddnieprzańskiej armię moskiewską w bitwie pod Konotopem.

Przeciwdziałanie Rosji – doprowadzenie do buntu miejscowego chłopstwa ruskiego, tak zwanej czerni, w którym zginął Jerzy Niemirycz (kanclerz ruski) i został obalony hetmanat Iwana Wyhowskiego (na rzecz marionetkowego Jerzego Chmielnickiego) – sprawiło, że unia hadziacka ostatecznie nie weszła w pełni w życie (mimo obowiązywania części jej postanowień w latach 1658–1659). Po śmierci Niemirycza postulat Księstwa Ruskiego nie został z inicjatywy żadnej ze stron ponowiony.

Ukraina weszła w okres tak zwanej ruiny.

• ugoda cudnowska

• Ludwik Kubala, Wojny duńskie i pokój oliwski 1657-1660 rozdział IV Ugoda hadziacka
• Janusz Kaczmarczyk, Rzeczpospolita Trojga Narodów: mit czy rzeczywistość: ugoda hadziacka – teoria i praktyka, Kraków 2007, Wyd. Księgarnia Akademicka, ISBN 978-83-7188-954-7.
• Piotr Kroll, Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658–1660, Warszawa 2008, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, ISBN 978-83-235-0496-2.
• Janusz Tazbir, Jak Polska Ukrainę straciła w Polityka 4 listopada 2009.
• Kurier Galicyjski – Artykuły o ugodzie hadziackiej w numerze specjalnym 2010
• Unia hadziacka 1658 r. w oczach najnowszej historiografii polskiej i ukraińskiej
• Mariusz Robert Drozdowski, Rzeczypospolita wobec idei odnowienia unii hadziackiej w latach 1660–1682