Listy amarneńskie

Listy amarneńskie, listy z Amarny – pozostałości archiwum korespondencji dyplomatycznej pomiędzy władcami Egiptu a ich wasalami i władcami niezależnymi z terenów Syropalestyny, Mezopotamii i Anatolii. Większość listów w tym archiwum datowana jest na XIV wiek p.n.e., a dokładnie na okres panowania faraonów egipskich Amenhotepa III (1390–1352 p.n.e.) i jego syna Amenhotepa IV, zwanego też Echnatonem (1352–1336 p.n.e.)^[1].

Archiwum odkryte zostało w 1887 roku w Tell el-Amarna w Egipcie, stanowisku kryjącym pozostałości Achetaton, krótkotrwałej nowej stolicy założonej przez faraona Echnatona. Obecnie na kolekcję dokumentów należących do tego archiwum składają się 382 teksty, w tym 350 listów^[2]. W literaturze naukowej występują one pod oznaczeniem EA (skrót od el-Amarna) i przypisanym numerem (np. EA 1, EA 2, EA 3 itd.)^[1].

Wszystkie teksty z Tell el-Amarna zapisane są pismem klinowym na glinianych tabliczkach^[1]. Językiem, w którym je napisano, jest niemal zawsze język akadyjski. Język ten był oficjalnym językiem korespondencji i dyplomacji na terenie starożytnego Bliskiego Wschodu w II tys. p.n.e.^[1] Do nielicznych wyjątków należą: list EA 24 (zapisany w języku huryckim) oraz listy EA 31 i EA 32 (zapisane w języku hetyckim)^[2].

W 1907 roku Jørgen Alexander Knudtzon opublikował edycję 358 znanych wówczas tabliczek z Tell el-Amarna, wliczając w to tabliczki niebędące listami^[3]. Wprowadzona przez Knudtzona numeracja tabliczek szybko stała się standardem^[4]. W przypadku listów jego numeracja powstała w oparciu o ich geograficzne pochodzenie i przypuszczalną kolejność chronologiczną. Już po publikacji Knudtzona pojawiły się kolejne 24 tabliczki z Tell el-Amarna. Większość z nich opublikował w 1978 roku A.F. Rainey^[5]. W kolekcji 382 znanych obecnie tabliczek znajduje się 350 listów i 32 teksty innego rodzaju (teksty administracyjne, literackie, leksykalne i szkolne)^[2].

Ogólny podział listów z Tell el-Amarna ze względu na ich pochodzenie geograficzne:

• korespondencja z Babilonią – listy EA 1 – EA 14
• korespondencja z Asyrią – listy EA 15 i EA 16
• korespondencja z Mitanni – listy EA 17 – EA 30
• korespondencja z Arzawą – listy EA 31 i EA 32
• korespondencja z Alasziją – listy EA 33 – EA 40
• korespondencja z państwem hetyckim – listy EA 41 – EA 44
• korespondencja z miastami-państwami Syro-Palestyny – listy EA 45 – EA 339; EA 362 – EA 371; EA 378; EA 381; EA 382

Ważniejsze teksty literackie:

• tekst EA 356 – mit „Adapa i wiatr południowy”
• tekst EA 357 – mit „Nergal i Ereszkigal”
• tekst EA 359 – epos „Król walki” (akad. šar tamhari) – opowieść o wyprawie Sargona Wielkiego do Puruszhandy

Lista szczegółowa wszystkich tekstów z Tell el-Amarna^[6]:

Obecne miejsca przechowywania tabliczek^[2]:

• Vorderasiatisches Museum (część Muzeum Pergamońskiego) w Berlinie – 203 tabliczki
• Muzeum Egipskie w Kairze – 49/50 tabliczek
• Muzeum Brytyjskie w Londynie – 95 tabliczek
• Ashmolean Museum w Oksfordzie – 22 tabliczki
• Muzeum w Luwrze – 7 tabliczek
• kolekcje prywatne – 9 tabliczek
• Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku – 2 tabliczki

• E. von Dassow, K. Greenwood, Correspondence from El-Amarna in Egypt, w: M.W. Chavalas (ed.), Historical Sources in Translation – The Ancient Near East, Blackwell Publishing, Carlton 2006, s. 182-214.