Expansiun europeica

Sco expansiun europeica vegn designada en l’istoriografia l’extensiun politica successiva da la dominanza da stadis europeics sur vastas parts da l’Africa, America, Asia, Australia ed Oceania durant il temp modern tempriv. L’epoca da l’expansiun europeica ha cumenzà en il 15avel tschientaner cun ils viadis da scuverta dals Portugais en l’Africa e dals Spagnols en l’America. Sia culminaziun e finiziun ha gì lieu en furma dal colonialissem ed imperialissem da las pussanzas europeicas en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner. Per ils viadis da scuverta durant il temp modern tempriv ch’han manà da l’Europa en las regiuns d’ultramar (Africa, America, India) vegn per part er duvrada l’expressiun ‹epoca da las scuvertas›. Quella resplenda però ina tenuta exprimidamain eurocentrica (ord vista dals pievels indigens eran ils pajais daditg scuverts) e sutvalitescha la muntada da las ulteriuras exploraziuns e scuvertas (p.ex. ils viadis enturn il mund da James Cook); perquai è l’expressiun oz per ordinari be pli en diever en scrittiras popularas.

En rom da l’expansiun han gì lieu en tut il mund moviments demografics massivs, als quals han contribuì tant l’emigraziun da colonists europeics sco er il commerzi da sclavs. Ulteriuras impurtantas consequenzas han furmà la derasaziun da la cultura europeica, dal cristianissem, da linguas indogermanas e da malsognas europeicas. Er plantas ed animals èn vegnids stgamiads tranter il Nov Mund ed il Vegl Mund (uschenumnà columbian exchange). Ultra da quai ha il commerzi maritim da las pussanzas europeicas stgaffì la basa per il svilup da las relaziuns da commerzi mundialas (cf. globalisaziun).

L’expansiun dals Europeans ha, tras ina politica d’assimilaziun pli u main agressiva, manà tar las culturas indigenas d’ordaifer l’Europa a la sperdita da vastas parts da lur identitad etnica (structura sociala ed economica tradiziunala, lingua materna, religiun etnica, cultural materiala).

Areguard il temp ed il spazi sa laschan differenziar quatter fasas d’expansiun, da las qualas mintgina è stada segnada da furmas e caracteristicas specificas:

• En la fasa tempriva han surtut ils Spagnols endrizzà en l’America colonias da dominaziun. Quellas èn sa furmadas tras conquistas militaras e servivan ad explotar ils novs territoris tras uffiziants e commerziants derivants dal pajais d’origin. Ina colonisaziun pli vasta n’ha l’emprim betg gì lieu.
• Ils Portugais percunter han – sco pli tard ils Ollandais – endrizzà en l’Asia dal Sid e da l’Ost surtut colonias en furma da basas da commerzi. Nà da quellas vegniva la retroterra rendida accessibla uschia che quella pudeva sustegnair l’atgna navigaziun maritima. Ils regents indigens èn per il pli, almain formalmain, restads a la pussanza.
• La terza furma da colonisaziun, applitgada a partir dal 17avel tschientaner surtut tras ils Englais en l’America dal Nord e l’Australia, ha furmà la colonisaziun ed utilisaziun dals novs territoris tras colonisaturs dal pajais d’origin. La populaziun indigena han ins considerà sco inutila e stgatschà ubain decimà resp. extirpà. Er motivs religius han furmà per blers colonisaturs in motiv d’emigrar, damai ch’il pajais d’origin era en las colonias bundant main restrictiv areguard la libertad da cretta. Er l’expansiun da l’Imperi russ en la Sibiria tutga en questa categoria.
• En l’epoca dal colonialissem ed imperialissem, ca. a partir da 1850, han las pussanzas colonialas che concurrenzavan ina l’autra cumenzà ad entrar en ils territoris ch’els controllavan bain gia, ma che n’eran anc betg colonisads tras Europeans; er quels duevan vegnir penetrads politicamain, economicamain e culturalmain.

In tratg communabel da tut ils Europeans involvids – sajan quai schuldads, commerziants, colonisaturs u missiunaris – ha furmà la persvasiun eurocentrica d’appartegnair ad ina civilisaziun superiura, la quala haja il dretg da tractar «selvadis sutsviluppads» tenor plaschair e d’als imponer la concepziun dal mund europeica.^[1]

Il temp medieval tardiv europeic, surtut il 14avel tschientaner, è stà segnà da grondas midadas areguard las structuras socialas ed economicas. Cun la crudada da l’ultima fortezza da cruschaders en il Proxim Orient l’onn 1291 è l’èra da las cruschadas facticamain ida a fin, entant ch’ina gronda part da la populaziun europeica è daventada l’unfrenda da la pestilenza e l’autoritad da l’aristocrazia è vegnida flaivlentada a favur da la burgaisia.^[2] Questa burgaisia èsi alura er stà a metter ad ir ina nova fluriziun dal commerzi e da la mastergnanza. Il commerzi maritim da las citads-stadi talianas ch’è sa sviluppà da quel temp ha fatg nascher ina furma tempriva dal chapitalissem; grazia a la gronda dumonda da martganzia orientala – surtut spezarias – han blers martgadants acquistà immensas ritgezzas. Las descripziuns da la China tras Marco Polo (‹Il Milione›) e da l’India en il roman dad Alexander han gì grond’influenza en il temp medieval ed han rinforzà l’impressiun ch’i sa tractia tar l’India d’ina sort pajais da la cucagna, munì cun tut las ritgezzas dal mund. Vitiers è vegnida la legenda dal retg-spiritual Gion, in retg cristian fitg pussant, il qual ins pensava da chattar en l’Asia resp. en l’Africa e da pudair gudagnar sco allià en il cumbat cunter l’islam.

La conquista da Constantinopel tras ils Osmans l’onn 1453 ha muntà ina greva frida per ils commerziants europeics.^[3] Damai ch’ils conquistaders han serrà per il commerzi la veglia via da la Saida, èn artitgels da luxus, oravant tut las spezarias uschè tschertgadas, daventadas quasi nunpajablas, damai che quellas pudevan fin qua be vegnir importadas da l’Asia per via terrestra. Questa tesa è però contestada tranter ils istoriografs – blers èn da l’avis che l’Imperi osmanic na vegnia strusch ad esser sa serrà envers las fatschentas lucrativas cun l’Occident cristian.^[4] Las duas naziuns ibericas Portugal e Castiglia han vis la pussaivladad da guntgir ils commerziants intermediars talians ed asiatics e da pudair profitar sezs dal commerzi cun avair in access direct a las ritgezzas da l’India. Ils Portugais èn oramai sa stentads da chattar ina via en l’India cun navigar enturn l’Africa. En il decurs dal 15avel tschientaner avevan surtut il Portugais Hendri il Navigatur e ses scolar preparà la via tras lur viadis d’exploraziun a la costa dal vest africana; ultra da quai avev’ins sviluppà da quest temp or da models precedents dus novs tips da navs, la caravella e pli tard la nao resp. caracca, quai ch’ha pir rendì pussaivels quests viadis. Tar quasi tut ils viadis han er las grondas chasas da commerzi giugà in’impurtanta rolla, pertge ch’ellas han finanzià las expediziuns respectivas e promovì en cas da success ulteriurs viadis da scuverta.

Blers scienziads da quel temp eran da l’avis che la terra saja ina culla, vul dir che l’Asia saja er da cuntanscher sin la via maritima vers vest. Lur teorias èn vegnidas nutridas tras da tuttas sorts tschantschas e numerusas legendas, per part fitg veglias. La finala han er las calculaziuns dal geograf oriund da Firenza Paolo dal Pozzo Toscanelli incità da quel temp navigaturs da tschertgar la via occidentala vers l’Asia; sco ch’i dueva sa mussar pli tard aveva el però stimà bler memia pitschna la circumferenza da la Terra. L’emprim navigatur al qual quai dueva reussir – dapi l’emprim viadi dals Vikings sut Leif Eriksson – è stà Cristof Columbus ch’è navigà vers vest l’onn 1492 per incumbensa da la curuna spagnola. Columbus è s’opponì a las resalvas correctas da blers geografs che la distanza fin l’Asia da l’Ost saja bler memia gronda per in viadi sur mar cun ils meds dal temp. Il viadi en l’India han ins pelvaira er chattà l’emprim cun navigar enturn l’Africa: l’onn 1498 ha Vasco da Gama cuntanschì la citad Kalikut en l’India. Quai ha furmà il cumenzament dal commerzi cun l’India dal temp modern tempriv.

Las expediziuns da scuverta na sa laschan betg explitgar be a moda monocausala, per exempel cun renviar a las difficultads dal commerzi cun l’Orient tras las conquistas islamicas (Constantinopel 1453) ubain al svilup d’in’economia chapitalistica (surtut en l’Engalterra dal 17avel/18avel tschientaner). Anzi sto vegnir resguardada in’entira paletta d’ulteriuras premissas e raschuns per il decurs specific da l’expansiun europeica.

Da la muntada da quest’expansiun transoceanica, unica en l’istorgia da l’umanitad, eran gia ils contemporans conscients. L’aur e l’argient da l’America han rinforzà las pussanzas statalas en l’Europa envers las pussanzas aristocraticas localas ch’avevan impedì en il temp medieval la suveranitad dals stadis resp. dals retgs da pli tard. E schizunt la Revoluziun industriala en l’Engalterra è avanzada a moda decisiva tras las consequenzas economicas da l’expansiun. Uschia han surtut ils cultivaturs da zutger da l’India dal Vest ed ils commerziants da sclavs da Liverpool provedì il pajais cun ils meds finanzials ch’eran necessaris per extender l’industria englaisa.

L’idea d’explorar la Terra a moda sistematica è naschida en l’antica. La Scola pitagoreica en l’Italia dal Sid ha tschertgà cumprovas per la furma da culla dal mund, la quala è sinaquai svelt daventada la persvasiun decisiva en l’antica greca. Gia en l’antica era perquai sa furmada l’idea ch’ins possia cuntanscher tras in viadi vers vest sur l’Atlantic pajais lontans situads en l’Asia. Da la China e d’auters pajais asiatics avev’ins enconuschientscha en la Veglia Egipta tras l’import d’oranschas e pervi dal commerzi sin la via da Saida. Malgrà differentas imaginaziuns da distanza aveva ultra da quai gia Eratosthenes (en il terz tschientaner a.C.) calculà pli u main correct la circumferenza da la Terra. En l’Europa medievala era però surtut enconuschent il cudesch astronomic da Ptolemeus (‹Almagest›) ch’inditgava ina valur bler memia bassa. Columbus è sa sentì encuraschà tras quai da dumagnar la via apparentamain betg tant lunga en l’Asia. En pli avevan las imaginaziuns medievalas areguard las regiuns pauc ospitaivlas en il nord e sid extrem, er sa basond sin l’autoritad dad Aristoteles, retegnì ils navigaturs da far expediziuns en questas parts dal mund. Pir ils viadis da scuverta dals navigaturs portugais per lung da la costa da l’Atlantic africana en il 15avel tschientaner han cumenzà a metter en dumonda il maletg che prevaleva. Terminà dal tuttafatg las retegnientschas europeicas han alura per l’ina il fatg che l’autoritad dad Aristoteles è sa diminuida dal temp da la renaschientscha; per l’autra las expediziuns che Hendri il Navigatur ha fatg cun l’intent da cuntanscher ina via directa tar las reservas d’aur e sclavs en l’Africa guntgind ils commerziants muslims en l’Africa dal Nord.

La cartografia sco ch’ella era gia sa sviluppada en l’antica na bastava anc betg per s’orientar sur pli lungas distanzas. Pir Gerhard Mercator ha schlià l’onn 1569 a moda cuntentaivla il problem da la projecziun da la surfatscha da la culla sin chartas. Il material da plans e chartas che steva avant a disposiziun sa differenziava talmain da la realitad che quel na sa laschava strusch duvrar en la pratica. Tuttina ha il svilup da la cartografia dal temp avant che quella daventia nizzaivla per pli grondas dimensiuns furnì impuls essenzials per insumma trair en consideraziun ils viadis da scuverta.

Per pudair definir l’atgna posiziun er senza vesair la costa, eran en il 15avel e 16avel tschientaner per la navigaziun sin l’auta mar enconuschientschas astronomicas bundant pli impurtantas che chartas geograficas. Sco ‹guids celestials› servivan catalogs da stailas, sco ch’als avevan gia concepì ils astronoms d’Alexandria. L’observaziun ad egl era però memia pauc precisa e perquai han stuì vegnir sviluppads instruments specifics per pudair eruir precisamain l’atgna posiziun.

Il temp medieval tempriv aveva manà en congual cun l’antica ad ina clera sperdita da savida (cumbain che l’imaginaziun che numerus babs da baselgia e papas hajan cret en ina terra en furma da rudella ed hajan cumbattì vehementamain la furma da culla da la Terra vegn oz sezza considerada sco mitus^[5]); da quel temp ha oravant tut il circul cultural arab salvà l’ierta greca. Tras il contact cun Arabs, surtut en Spagna (Califat da Córdoba, pli tard reginavels da Taifa) è questa savida la finala puspè arrivada en l’Europa. Er enconuschientschas persianas ed indicas sco er las impurtantas atgnas prestaziuns da perscrutaders arabs sin il sectur da l’astronomia èn arrivadas a l’entschatta dal temp modern en l’Europa. Uschia han las tavlas da Toledo da l’astronom arab-spagnol Al-Zarqali or da la segunda mesadad dal 11avel tschientaner pussibilità d’eruir a moda precisa la posiziun quotidiana dals corps celests (stailas fixas), quai ch’ha lubì ensemen cun la mesiraziun da l’autezza dal sulegl e da la declinaziun dal sulegl enconuschenta dal di respectiv da calcular il grad da latituda. Navigaturs portugais dal 15avel tschientaner èn sa servids da questa nautica astronomica ed er a Columbus era quella almain enconuschenta.

Dals Arabs han ils scienziads europeans surtut surpiglià e sviluppà vinavant las meglieraziuns d’instruments sco l’astrolabi ed il quadrant per mesirar l’autezza da las stailas sco er l’invenziun dal fist da s. Giachen per la mesiraziun d’anguls. Impurtantas contribuziuns da pensaders occidentals han furmà ils almanacs astronomics extendids sco las Tavlas alfonsinas (vers il 1259), l’Almanach Perpetuum (vers 1475) e las Efemeridas (1475). Er il cumpass, ch’ins ha sviluppà en China e ch’era là gia en diever vers l’onn 1080, è daventà enconuschent en l’Europa vers il 1200 ed è vegnì duvrà qua il pli tard vers l’onn 1270. Medemamain vegn la deviaziun dal Pol dal Nord magnetic da sia posiziun effectiva probablamain ad esser stà enconuschent gia avant la scuverta da l’America.

Il pli impurtant svilup tecnic han però furmà navs ch’eran adattadas per navigar sin l’auta mar. Tar ils pievels da la Mar Mediterrana era en diever da quel temp la galera, cun la quala i na sa laschavan betg far pli lungs viadis sin l’ocean. En l’Europa dal Nord percunter è la nav dals Vikings, ina nav schlanca e leva ch’era tuttavia adattada per la mar criva, vegnida remplazzada a l’entschatta dal 13avel tschientaner tras la kogge, ina nav bratga e greva ch’era vegnida sviluppada en la regiun da la Mar da l’Ost. Entras pirats bascs è quest tip da nav vegnì enconuschent en l’Italia dal Nord; là han ins sviluppà vinavant quella ad ina gronda nav radunda, la quala ha remplazzà en la Mar Mediterrana la galera. En il 15avel tschientaner han ins construì en la regiun da l’Atlantic, surtut a las costas dal Portugal e da la Castiglia, ina nav pli pitschna lunghenta da 50 fin 100 tonnas: la caravella. Grazia als arbers da differenta grondezza era quella adattada tant per vents ferms sco er flaivels e cun agid da la barra dal timun ch’ins aveva surpiglià da la kogge sa laschava quella manischar bundant meglier che navs precedentas. Bertrand Gille (1920–1980) discurra en vista a quests svilups dal temp medieval tardiv e dal temp modern tempriv d’in cosmopolitissem tecnic ch’haja gia existì da quel temp. Grazia als chanuns a bord eran las navs quasi nunsurventschaivlas per pievels d’ordaifer l’Europa.

A l’entschatta dal 15avel tschientaner ha Portugal cumenzà ad expander sin la terra franca africana ed ha conquistà là las citads marocanas Ceuta (1415) e Tanger (1471). Questas conquistas vegnan però anc chapidas sco part da la reconquista d’anteriurs territoris cristians e na valan betg sco expansiun en territoris esters.

Las emprimas expediziuns sin la mar ch’han chartografà l’Africa en il sid da la Sahara vegnan ad esser stadas quellas ch’ha fatg Hendri il Navigatur, in prinzi portugais, a l’entschatta dal 15avel tschientaner. L’emprim han ins scuvert e colonisà Madeira (1420) e las Azoras (1427), sinaquai èn ins sa concentrà sin explorar la costa dal vest africana. Quai ha però pir sa laschà realisar cur ch’igl è reussì l’onn 1431 a Gil Eanes da navigar enturn il Cap Bojador che vegniva designà avant sco «fin dal mund». Suenter la scuverta da las Inslas dal Cap Verd (1458), las qualas duevan pli tard sa sviluppar ensemen cun las Azoras e Madeira a territoris da cultivaziun da zutger da channa ordvart lucrativs, ha il regl da chattar aur e sclavs chatschà ils navigaturs adina pli lunsch vers sid. Surtut suenter la scuverta da Ghana, nua ch’ils Portugais èn fruntads sin blers sclavs ed er sin aur, èn las expediziuns daventadas pli grondas e pli frequentas.^[6]

A Lagos, en la Nigeria dad oz, èn commerziants europeans alura sa participads l’emprima giada ad in’aucziun da sclavs. Ils Europeans n’han oramai betg introducì la sclavaria en l’Africa, mabain han tratg a niz structuras ch’existivan gia dapi millennis, e da las qualas gia ils Egipzians avevan profità. Sin via vers sid han ils Portugais numnà impurtantas cuntradas tenor lur raubas da commerzi principalas, sco per exempel costa dad aur (oz Ghana) ubain Costa d’ivur.

Sut il patrunadi da Hendri il Navigatur han ins fundà vers l’onn 1445 en la citad portugaisa Lagos en la regiun Algarve la Casa de Arguim resp. de Guiné che vegnan omaduas er designadas sco Companhia de Lagos. Quellas servivan a sviluppar il commerzi portugais cun l’Africa dal Vest. Ils Portugais han surtut fatg commerzi cun sellas, ponn e rauba da mesch, ma er cun granezza e chavals, ils quals na supportavan però betg ditg il clima african. Lur partenaris da fatschenta arabs e nairs furnivan oravant tut sclavs, aur ed ivur sco er gia da quel temp in paiver african spezial. Sustegn moral han ils Portugais survegnì da papa Nicolaus V cun la bulla Romanus Pontifex, en la quala vegnan ludadas las ovras pietusas da Hendri il Navigatur e concedì als Portugais il monopol commerzial per novs territoris. Ultra da quai als è vegnì surdà il dretg da metter en sclavitid pajauns e da sa patrunar da lur possess.^[7] Suenter la mort da Hendri il Navigatur è la Companhia de Lagos vegnida transferida ils onns 1460 a Lissabon ed unida cun autras instituziuns da commerzi en la Casa da Guiné e da Mina, da la quala dueva resortir pli tard la Casa da Índia.

A Bartolomeu Diaz e Vasco da Gama èsi la finala reussì sco emprims exploraturs da navigar enturn il piz meridiunal da l’Africa. En il sid da l’equator na devi bain per ils Europeans, cun excepziun dals sclavs, «betg bler da valur»; ma en tschertga da la via maritima vers l’India han els cuntinuà d’explorar la costa africana. A la costa orientala dal continent èn els fruntads sin numerusas citads abitadas da muslims, las qualas trategnevan in viv commerzi cun l’India e cun l’intern dal pajais.

Il commerzi da sclavs ha gì lieu fin l’entschatta dal 19avel tschientaner quasi exclusivamain a la costa dal vest. (En il temp tempriv era quai stà auter: ils Egipzians avevan importà sclavs surtut or dal Sudan e l’Etiopia). Numerus lieus da sbartgar davent dal Senegal fin al Cap da la Buna Speranza èn vegnids endrizzads sulettamain cun l’intent d’embartgar sclavs, uschia per exempel Luanda, la chapitala odierna da l’Angola. A l’entschatta è la dumonda suenter sclavs stada relativamain modesta, ma a partir dal 17avel tschientaner han rapinaments massivs da plirs dieschmilli umans ad onn cumenzà a periclitar seriusamain las relaziuns socialas localas. Ins stima che radund 11,5 milliuns Africans sajan vegnids deportads tranter il 1450 ed il 1870 e che ca. 1,5 milliuns dad els n’hajan betg survivì il viadi surmar en l’America. Bunamain la mesadad da tut ils sclavs ch’èn arrivads en l’America – radund sis milliuns – èn vegnids embartgads en il 18avel tschientaner vers il Nov Mund, ma er suenter il 1800 èn quai anc stads bundant trais milliuns.^[8] Pir suenter che bleras colonias americanas han cuntanschì lur independenza e che la sclavaria è vegnida scumandada en l’Europa, è il dumber da transports da sclavs e tras quai er d’Africans rapinads sa sbassà marcantamain.

En vista a las fatschentas lucrativas a la costa dal vest africana han er autras naziuns endrizzà a partir da ca. 1600 posts da commerzi per lung da la costa. Per las naziuns ch’eran activas en l’Asia da l’Ost – Portugal, Gronda Britannia, Pajais Bass, per part er Frantscha – era l’Africa er impurtanta en sia funcziun sco staziun intermediara vers l’Asia, entant ch’ils Spagnols cuntanschevan lur possessiuns situadas en l’Asia da l’Ost cun viagiar nà da Mexico sur il Pacific. Sco suletta regiun era il territori enturn il Cap da la Buna Speranza gia colonisà pli ferm; qua eran vegnids a star a partir da l’onn 1652 ughenots ollandais e franzos. Ils pievel indigens han ins stgatschà u extirpà fin vers l’onn 1800. Abstrahà da las duas possessiuns portugaisas Angola e Mosambic èn ils Europeans uschiglio penetrads pir en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner pli lunsch vers l’intern dal continent. Ma er sche la controlla directa dals stadis europeans sa restrenscheva a la costa, tanscheva lur influenza economica probablamain lunsch vers l’intern dal pajais.

Suenter ils viadis d’exploraziun dal prinzi portugais Hendri il Navigatur a l’entschatta dal 15avel tschientaner han blers navigaturs empruvà da chattar ina via en China u er tar las «inslas da spezarias». Entant che Cristof Columbus ha pia tschertgà questa via cun sustegn da la curuna spagnola en il vest, è in auter gia sa preparà per in’expediziun en l’autra direcziun: Vasco da Gama. Il fanadur 1497 han ses quatter bastiments bandunà il Portugal cun l’incumbensa roiala d’avrir cumplettamain la via maritima en l’India. Suenter esser navigads il november enturn il Cap da la Buna Speranza che Bartolomeu Diaz aveva gia scuvert il 1486/87, han els cuntanschì la citad muslima Malindi a la costa da l’ost da l’Africa. Da là davent èn ils Portugais navigads cun agid d’in pilot indigen en l’India, nua ch’els han fatg in contract da commerzi cun il retg da Calicut. La ritgezza ch’è resultada da quai ha intimà ils Portugais da conquistar l’onn 1510 la citad Goa e da far da quella la chapitala da l’India portugaisa. Da là anora è il commerzi maritim sin l’Ocean Pacific, ch’era stà fin qua en ils mauns dals muslims, vegnì dominà adina dapli dals Portugais. Suenter che la baselgia catolica ha smanatschà da retrair al Portugal il monopol da commerzi per l’Asia, han ins er cumenzà a partir da l’onn 1540 a missiunar l’India ed ulteriurs pajais asiatics.^[9]

Las Moluccas sezzas avevan António de Abreu ed Afonso de Albuquerque bain gia scuvert e conquistà il 1511 per il Portugal. Ma cuntrari als Portugais n’han ils Spagnols – pervi dals ritgs giaschaments dad aur e d’argient en il Nov Mund – mussà nagin interess pli per questa regiun. Enstagl han els cumenzà ad occupar in archipel, il qual gia Fernando Magellan aveva scuvert curt avant sia mort sin sia navigaziun enturn il mund ed il qual il conquistader Miguel López de Legazpi ha numnà en onur da retg Felipe II il 1571 Filippinas. Las Filippinas furmavan ina spezialitad en l’Asia, damai che n’era sa furmada qua avant l’arriv dals Europeans nagina cultura citadina. Perquai che la populaziun spagnola è creschida svelt e pervi dals terrens plitost maghers, han ils Spagnols cumenzà a duvrar la populaziun indigena sin lur plantaschas per lavur sfurzada. Gia a partir da l’onn 1600 è Manila, il lieu principal da la colonisaziun spagnola, sa sviluppà ad in’impurtanta plazza da transtgargiada per porcellana e mobiglias da vernisch nà da la China; questa rauba vegniva cumprada per argient ch’arrivava da las colonias americanas. Bainbaud han ils Spagnols però stuì cumenzar a sa defender cunter attatgas sin lur navs ed abitadis surtut da vart dals Portugais ed Ollandais.

En il fratemp han ils Portugais conquistà ulteriurs territoris ed endrizzà suenter Goa ports da commerzi a Malacca (1511) ed a Hormuz al Golf Persic (1515). Damai ch’ils commerziants portugais pudevan transportar cun lur navs directamain en l’Europa las spezarias preziusas, eran els abels da guntgir ils commerziants intermediars tircs e venezians e porscher uschia lur rauba per pretschs pli favuraivels. Per mancanza da chapital è la curuna portugaisa tuttina stada necessitada da laschar participar chasas commerzialas tudestgas e talianas als viadis en l’India. Sin lur viadis vers l’Asia avevan els chargià ducatas dad aur e d’argient, arom, plum ed argient viv; las spezarias ch’els manavan enavos en l’Europa vegnivan vendidas a partir dal 1520 ad Antwerpen, e quai be per pretschs fixs.

L’Imperi dals moguls indic, il qual era sa procurà l’onn 1570 nà da l’intern dal pajais in access a la mar, è adina sa mussà pauc bainvulent envers ils Europeans. Als moguls n’èsi però mai reussì da stgatschar ils commerziants europeics. Il plan portugais da conquistar l’insla Ceylon è la finala be ì ad aua pervi da la mort da l’agen retg l’onn 1580: damai che quel n’aveva gì nagins uffants, è il Portugal crudà a la Spagna. Suenter la sconfitta da l’armada spagnola l’onn 1588 han alura er auters stadis europeics vis ina pussaivladad da vegnir activs en il commerzi cun spezarias. Suenter numerus assagls sin navs e lieus da port spagnols e portugais han ins fundà l’onn 1600 la cumpagnia da l’India da l’Ost englaisa, la quala ha, ensemen cun la cumpagnia da l’India da l’Ost ollandaisa (1602) concurrenzà adina dapli il commerzi maritim portugais.^[10]

Per incumbensa da la cumpagnia da l’India da l’Ost ollandaisa ha il scienzià da dretg internaziunal Hugo Grotius scrit si’ovra ‹Mare Liberum›, en la quala las mars vegnan decleradas sco auas internaziunalas. Tras quai èn vegnids mess en dumonda ils dretgs dals Portugais ch’ins aveva fixà en il Contract da Tordesillas. Pauc pli tard han ils Ollandais occupà las Moluccas portugaisas, conquistà Ceylon ed endrizzà il 1619 la factoria Hollandia (pli tard Batavia, oz Jakarta). Surtut en l’Asia dal Sidost han els, suenter ch’ils Portugais avevan pers là influenza, concurrenzà fermamain il commerzi maritim britannic. Cun imponer als prinzis locals ina sort relaziun feudala, ha la Cumpagnia da l’India da l’Ost ollandaisa surpiglià adina dapli la controlla sur il commerzi cun spezarias. Pervi da la tenuta da la cumpagnia orientada al profit n’han ins daspera fatg naginas emprovas da missiunar ils indigens, il cuntrari: la missiun è schizunt vegnida scumandada.^[11] Suenter lur nunsuccess en l’Asia dal Sidost èn ils Brits sa concentrads sin l’India continentala, nua ch’els han endrizzà per lur cumpagnia Bombay e Kalkutta sco basas da commerzi. Vers la mesadad dal 17avel tschientaner ha er la Frantscha fitgà pe en l’India cun la fundaziun da la Cumpagnia da l’India da l’Ost franzosa. Ils Englais e Franzos èn savens sa servids dals prinzis indics per sa segirar lur sustegn cunter l’adversari europeic. En la segunda mesadad dal 18avel tschientaner è sa sviluppada da las ostilitads ina guerra indirecta manada dad omaduas varts; da quella èn ils Brits resortids suenter la Battaglia da Plassey sut Robert Clive (1757) sco victurs. L’onn 1773 è la cumpagnia la finala vegnida suttamessa directamain a la regenza britannica. Nominalmain exercitava bain anc l’imperi dals moguls la pussanza sur il subcontinent indic; ma damai che quel era flaivlentà tras intrigas inscenadas dals mess europeics, sullevaziuns e pretensiuns territorialas da vart da la Gronda Britannia, era la pussanza per propi gia da quel temp en ils mauns dals Brits. Fin il 1857 han els surpiglià er uffizialmain la pussanza sur l’India.

Surtut las cumpagnias da l’India da l’Ost han contribuì a moda essenziala al svilup economic ed er militar da l’Europa dal Vest. Damai ch’il commerzi cun l’India e l’Asia da l’Ost sa splegava uss directamain sur las citads da costa da l’Europa dal Vest, è il commerzi intermediar sur stadis muslims sco l’Imperi osmanic crudà davent e per il medem motiv è er la pussanza da las citads-stadi talianas ida en ruina. Il center economic è pia sa spustà da la regiun da la Mar Mediterrana a la costa da l’Atlantic, nua che las citads da costa han uss surpiglià e sviluppà vinavant las structuras protochapitalisticas dal 15avel e 16avel tschientaner. Surtut en la Gronda Britannia, en Frantscha ed en ils Pajais Bass è sa furmà cun l’introducziun d’in sistem da finanzas progressiv il fundament dal chapitalissem modern. Quests stadis duevan er, sper la Spagna ed il Portugal, far avanzar vinavant cun agid da lur grondas flottas commerzialas l’entretschament da tut ils spazis economics dal mund.

En China regiva, sco successura da la dinastia Ming, dapi l’onn 1644 la dinastia Mandschu ubain Qing oriunda da la Mandschuria. L’Imperi chinais dumbrava pli u main tuttina blers abitants sco l’entira Europa^[12] ed aveva sviluppà in’enorma pussanza economica. Sulet las manufacturas a Nanjing producivan mintg’onn plirs tschientmilli vaschs da porcellana surtratgs cun glasura; quels vegnivan surtut producids per l’export e, tut tenor il lieu da destinaziun, ornads cun ils motivs giavischads. Er la producziun da saida surpassava bleras giadas la producziun da l’ulteriur mund. Per saida e porcellana da la China era la dumonda gronda en tut las parts dal mund; ed er té vegniva exportà en grondas quantitads.^[13]

Bain existiva dapi l’onn 1601 tras Matteo Ricci ina pitschna missiun da gesuits, la quala intermediava surtut enconuschientschas astronomicas, ma uschiglio era l’influenza europeica modesta. Sco med da pajament per la rauba chinaisa vegniva be acceptà argient (dals Spagnols) ubain aur (dals Russ). Als Russ han ins concedì l’onn 1689 en il Contract da Nertschinsk il commerzi illimità, ma las autras naziuns n’aveva nagina cumpart da quai. Las sulettas plazzas da commerzi ch’ins ha tolerà fin en il 19avel tschientaner han furmà l’insla portugaisa Macau ed il port da Canton; a tut las autras mesiras da vart dals Europeans n’han ins betg consentì.

Suenter che l’Europa ha rut en il decurs dal 18avel tschientaner la posiziun da monopol da la China tant areguard la producziun da porcellana (porcellana da Meissener) sco er areguard la producziun da té (plantaschas en l’India britannica), han commerziants europeics cumprà adina damain rauba en China. Enstagl han ils Brits e Franzos empruvà d’avrir l’Imperi chinais sco martgà da vendita (missiun da Macartney). Spezialmain lucrativ dueva daventar l’import illegal dad opium en China. Damai che l’economia chinaisa dependeva però fitg ferm da las entradas d’argient che sa reducivan uss cuntinuadamain, cumenzavan las finanzas statalas ad ir adina dapli en ruina. Cur che la China ha sinaquai cumenzà a metter frain al commerzi cun opium tras controllas dals commerziants e cun confiscar la rauba, ha la Gronda Britannia reagì cun spedir navs da guerra. L’emprima Guerra dad opium ha fatg resortir dal tuttafatg las flaivlezzas da l’Imperi chinais. La China ha stuì surlaschar en il contract da pasch Hongkong a la Gronda Britannia ed avrir dudesch ports al commerzi illimità. Quai ha la finala mess ad ir la fin da l’Imperi chinais.^[14]

L’onn 1543 ha gì lieu sin l’insla Tanegashima l’emprim contact tranter Europeans e Giapunais. Ils novarrivads n’han betg be revoluziunà tras l’introducziun da la buis la strategia da guerra giapunaisa, mabain han er derasà là il cristianissem. Il Giapun sez era daspera avanzà dapi la mesadad dal 16avel tschientaner al pli impurtant exportader d’arom ed argient da l’Asia da l’Ost. Ina gronda part dals metals prezius vegniva transportada en China per cumprar saida; pertge che la dumonda creschenta suenter saida per producir kimonos na pudeva gia daditg betg pli vegnir cuvrida tras la producziun en l’agen pajais.

Intgins signurs feudals, uschenumnads daimyo, avevan acceptà en il vest da las inslas giapunaisas il cristianissem sco simbol per lur independenza da la pussanza centrala a Kyōto. Sco reacziun sin quai ha il shogun scumandà tuttas ulteriuras mesiras da missiunar sco er l’exercizi da la religiun cristiana. Damai che quasi mintga pajais europeic na pratitgava betg be relaziuns commerzialas, mabain empruvava er da missiunar la populaziun giapunaisa, han ins scumandà a mintga European da metter pe sin las inslas giapunaisas. En il temp dad Edo (1603–1868) ha la dinastia dals Tokugawa scumandà a partir dal 1639 a tut las persunas da l’exteriur il contact cun Giapunais, cun excepziun dals Chinais ed Ollandais. Il contact cun ils Ollandais sa restrenscheva a l’insla artifiziala Deshima en il Golf da Nagasaki. Il commerzi era be lubì vinavant als Ollandais perquai che quels n’avevan betg empruvà sco ils auters stadis europeans da convertir ils Giapunais al cristianissem. Quest’isolaziun ha durà bundant 200 onns, fin ch’il commodore american Matthew Perry ha sfurzà ils Giapunais l’onn 1853 cun be quatter navs da guerra da puspè avrir lur ports.^[15]

Il lung domini da la Horda dad aur ed ostilitads cun ils stadis vischins han furmà in dals motivs principals, daco ch’il gronducadi da Moscau era vers il 1450 facticamain isolà da l’Occident. La conquista da Nowgorod tras Moscau l’onn 1478 e la decleraziun d’independenza ch’è suandada han però mussà che la pussanza dals prinzis da Moscau n’aveva patì nagin donn tras quai. Bain èn ils Tatars s’opponids stinadamain, ma els n’han betg pudì impedir che Moscau cuntanschia tras la destrucziun dals khanats Kasan (1552) ed Astrachan (1556) la controlla sur il Batschigl da la Volga. Cumbain ch’ils Tatars da la Crim han sblundregià il 1571 Moscau, duevi reussir a quests ultims da dominar in decenni pli tard l’entir territori da la Russia odierna fin a l’Ural. Quai n’è però betg stà d’engraziar a las truppas dal zar; anzi avev’ins concedì ils dus decennis avant a la ritga famiglia da commerziants Stroganow vasts privilegis sin ils vasts territoris da quella en il vest da la Muntogna da l’Ural, tranter auter er il dretg d’engaschar atgnas truppas. A quellas èsi reussì l’onn 1582 da conquistar la residenza dad Isker, il khan da la Sibiria. Malgrà quai ha il stadi sez sustegnì l’expansiun vers ost pir suenter la Guerra da la Livonia 1582/83, cur ch’il mess da Stroganow è arrivà a la curt dal zar cun pellitschas custaivlas e cun la novitad d’avair victorisà la horda da la Sibiria.

Il commerzi cun pellitschas en la Sibiria ha er carmalà blers colonisaturs en regiuns nunexploradas. Ils pievels indigens han ins ubain russifitgà ubain extirpà. Ils piuniers, per gronda part Cosacs, han erigì per lung dals flums da la Sibiria novas basas commerzialas, las qualas duevan sa sviluppar cun l’ir dal temp a citads. Exempels furman Tjumen 1586, Krasnojarsk 1628, Irkutsk 1652 ed Ochotsk 1649 sco er Omsk 1716 e Petropawlowsk 1752. La costa dal Pacific han ins cuntanschì l’emprima giada l’onn 1639; diesch onns pli tard han ins fundà Ochotsk, l’emprima citad russa al Pacific. Il domini russ sur la Sibiria sa basava surtut sin las colonias russas sco er sin in sistem da tribut sever. En l’Orient Extrem han ils pievels indigens refusà da pajar tribut, faschond valair ch’els prestian gia pajaments ad in bogdoi pussant. Tgi che quest bogdoi era, è daventà evident cur ch’in’armada dals Mandschu è cumparida en il Batschigl dad Amur ed ha stgatschà l’armada russa. L’onn 1689 ha la Russia alura er stuì returnar a la China il territori en il nord dal flum Amur (Contract da Nertschinsk). Percunter han ins concedì als Russ il privilegi da cumprar saida cunter autra rauba. Quai dueva furmar l’emprim contract bilateral ch’in imperatur chinais ha insumma fatg insacura.

Fin la mesadad dal 17avel tschientaner ha gì lieu da vart russa ina colonisaziun intensiva dals territoris situads en l’ost da l’Ural, uschia ch’i vivevan qua gia dapli Europeans ch’indigens originars. Quai è surtut stà d’attribuir als vasts giaschaments da materias primas ed a la politica da colonisaziun dals zars russ, ils quals han savens gudagnà colonisaturs d’auters pajais europeics. A partir da ca. 1700 ha l’expansiun alura cuntanschì in nov stadi, pertge ch’uss han ins er, per motivs scientifics, cumenzà a s’interessar per ils pievels indigens. Tuttina han er giugà en quests cas ponderaziuns praticas in’impurtanta rolla. Las emprimas expediziuns tar la Peninsla Kamtschatka na servivan betg be a chattar ina punt terrestra supponida tranter l’Asia e l’America, mabain er ina via maritima vers las ulteriuras possessiuns europeicas sin il continent american. Tras las stentas dal general russ Nikolai Nikolajewitsch Murawjow-Amurski èsi reussì en il 19avel tschientaner da prender davent entras contract a la China, ch’era da quel temp politicamain ed economicamain flaivla, ulteriurs territoris en l’Orient Extrem. L’onn 1860 han ils Russ fundà la citad Wladiwostok; medemamain han ins erigì ulteriurs ports per pudair sa participar al commerzi sin il Pacific. Fin la Guerra tranter la Russia ed il Giapun 1904/05 han ils Russ er dominà la Mandschuria, han erigì là ina viafier e fundà tranter auter la citad Harbin. Medemamain avev’ins gia occupà avant la Peninsla Kamtschatka sco er l’Alasca, ma quai na dueva betg pli avair ina grond’influenza sin l’ulteriur svilup da la Russia.^[16]

Ils pievels autoctons americans (‹Indians›) èn stads descendents da chatschaders dal temp da glatsch ch’èn immigrads nà da l’Asia sur ina punt terrestra en l’America dal Nord e ch’èn sa derasads da là davent sur l’entir continent. En il decurs da questa derasaziun èn els mintgamai s’adattads a lur nov ambient. Las gruppas han furmà culturas multifaras e per part dal tuttafatg differentas. Da quai è resultà in immens spectrum da svilups culturals, ma er tecnologics dals pievels indigens: Bain èn la cultivaziun da plantas e l’allevament d’animals sa derasads sur l’entir continent; culturas autas èn però be s’etablidas a moda permanenta sin la Peninsla Yucatán ed en la part centrala dal Mexico sco er en las Andas peruanas. Qua èn sa sviluppadas en il decurs dals tschientaners structuras statalas relativamain cumplexas ch’eran ord vista tecnologia superiuras als ulteriurs pievels americans ed en singuls cas er als pievels da l’Eurasia. En egl dat il fatg che bleras invenziuns fundamentalas èn er vegnidas fatgas qua independentamain da l’ulteriur mund: la cultivaziun da plantas, l’allevament d’animals, la vaschlaria, furmas primitivas d’elavurar aur; entant che bleras autras tecnologias n’èn però mai vegnidas introducidas en tut l’America: l’elavuraziun d’arom, bronz e fier, la roda, ina scrittira alfabetica. Uschia sa chattavan ils pievels da l’America, ord vista tecnologica, sin in stgalim da svilup che correspunda al temp da crap, schebain ch’els eran s’adattads a moda excellenta a lur ambient ed avevan sviluppà structuras socialas cumplexas. Il dumber da la populaziun autoctona dal temp da la scuverta da l’America il 1492 è grev da stimar ed ha gia manà a debattas cuntraversas tranter istoriografs americans; las stimaziuns tanschan da 1 fin 100 milliuns umans per l’entir continent.^[17]

Las regiuns ch’ins ha scuvert èn vegnidas divididas suenter ils emprims viadis da Columbus tranter las pussanzas involvidas Portugal e Spagna (Contract da Tordesillas dal 1494). Tenor quel duevan vegnir attribuids a la Spagna tut ils pajais ch’eran gia u duevan anc vegnir scuverts 370 leguas spagnolas (ca. 1770 km) en il vest da las Inslas dal Cap Verd; al Portugal percunter tut ils territoris situads en l’ost da questa lingia. Abstrahà da l’occupaziun da l’insla Hispaniola il 1493 n’aveva da quel temp però anc nagin dals dus pajais cumenzà seriusamain ad expander ils territoris.^[18]

Suenter l’occupaziun da Cuba tras ils Spagnols il 1511 è ina pitschna truppa da schuldads ed aventuriers – blers dad els eran veterans da la reconquista – sbartgads l’onn 1519 sut il commando da Hernán Cortés sin la terra franca da l’America Centrala. Carmalads da las tunas e sustegnids da diversas stirpas dad Indios èn ils conquistadores avanzads fin a Tenochtitlán, la chapitala da l’imperi dals Aztecs. Il retg da quel, Moctezuma II, ha l’emprim beneventà ils esters. Cortés ha però mussà svelt sias vairas intenziuns e cumenzà ina guerra cunter ils Aztecs. Bain èsi reussì il 1520 da rebatter ils Spagnols, ma ils 13 d’avust 1521 han quels conquistà e destruì dal tuttafatg la chapitala. Sin las ruinas è sa furmada la citad Mexico da pli tard, la quala ha – pervi da las tunas davart ritgezzas senza fin – carmalà adina dapli colonisaturs. Stgars trais onns pli tard ha Pedro de Alvarado suttamess en ina campagna sanguinusa pliras stirpas da Maya en la Guatemala dad oz.

Circa a medem temp sco che Cortés è sbartgà en il Mexico odiern, è vegnida fundada la citad da Panama, l’emprima colonia europeica situada al Pacific. Da qua davent han ils Spagnols cumenzà lur segunda gronda campagna militara: la conquista da l’Imperi dals Inca. Puspè avevan tunas davart in retg immens ritg carmalà ils Spagnols. Ina pitschna gruppa d’exploraturs sut Francisco Pizarro era gia arrivada l’onn 1527 tar in post extern dals Incas ed era vegnida a savair dapli davart las structuras e la constituziun interna da l’imperi. Pizarro ha dumandà Karl V per la lubientscha da far ina campagna militara organisada ed è navigà il 1532 cun pauc dapli che 150 fin 200 umens davent da Panama per lung la costa dal vest da l’America vers sid. Ils conquistaders èn sbartgads a la costa dal Peru ed avanzads fin la citad Cajamarca, nua che campava il regent dals Incas Atahualpa. Quel aveva gist victorisà en la guerra civila cunter ses mez frar Huáscar ed aveva mess quel a ferm. Segir da sasez ha el beneventà ils esters, ils quals al han però mess en fermanza e pretendì in pretsch da liberaziun. Cur che ses subdits han gì furnì l’aur dumandà, è Atahualpa vegnì battegià e dalunga stranglà. Ils conquistadores han sinaquai anc fugentà trais armadas dals Incas, avant ch’els èn entrads senza cumbat en la chapitala Cusco. Els avevan fatg crudar in imperi cun in dumber d’abitants sumegliant a quel da la Spagna, in’administraziun fitg effizienta ed in’armada da probablamain bundant 30 000 umens. Sco gia tar la conquista dal Mexico han ils Spagnols tratg a niz ina flaivlezza essenziala da l’imperi ch’els han attatgà.

En il decurs dals proxims decennis han ils Spagnols anc occupà ulteriuras parts da l’America Centrala ed America dal Sid, numnadamain ils territoris dals stadis odierns Honduras, Nicaragua, Costa Rica e tut ils pajais da lingua spagnola da l’America dal Sid; ultra da quai èn els avanzads en la California. Pervi da la cuntrada maltransibla hai tuttina durà fitg ditg fin che revoltas han pudì vegnir abattidas; uschia èn ils ultims rebels dals Inca sut Túpac Amaru vegnids suttamess pir l’onn 1572 e l’ultima citad libra dals Maia sin la Peninsla Yucatán, Tayasal, ha schizunt pudì vegnir conquistada pir l’onn 1697.

La curuna ha erigì fin la mesadad dal 16avel tschientaner en ils territoris occupads ils dus vicereginavels Nova Spagna (America Centrala) e Nova Castiglia (America dal Sid). Pli tard han ins separà da quels ils vicereginavels Nova Granada (~Columbia) e La Plata (~Argentinia, Paraguay, Uruguay). Parallelamain a l’instituziun d’in administratur colonial suttamess directamain a la curuna, ha la baselgia catolica convertì grondas parts da la populaziun al cristianissem. En tschertas regiuns, en las qualas la conquista militara e la controlla administrativa tras il stadi han fatg naufragi, ha la baselgia catolica contribuì uschia a moda essenziala al success dal domini spagnol, per exempel en furma da las reducziuns (missiuns autonomas) da gesuits a Paraguai.^[19]

Blers dals veterans da las guerras da conquista ed er colonists immigrads pli tard han gì relaziuns legitimas ed illegitimas cun dunnas indianas. Da questas uniuns èn resortids ils uschenumnads mestizs che duevan daventar ina part purtanta da la societad coloniala. La populaziun puramain indigena è vegnida decimada fermamain tras malsognas importadas dals colonisaturs e la dira lavur sfurzada sin las hazienadas dal Mexico ed en las minieras dal Peru, surtut en la citad Potosí. Las uschenumnadas leyes nuevas dal 1542, che duevan meglierar las cundiziuns da lavur, han per part gia stuì vegnir revocadas il 1545 pervi da la resistenza dals colonists. Leschas da protecziun da pli tard èn medemamain sa mussadas sco pauc effizientas; vi dal fatg ch’ils indigens vegnivan tractads mal n’han guvernaturs da provinza ed er missiunars engaschads, sco per exempel Bartolomé de Las Casas, betg pudì midar bler be a basa da lur relaschs resp. predis e scrittiras.

La mort en massa dals Indios ha bainprest manà ad ina mancanza da forzas da lavur. Enstagl da meglierar las cundiziuns da lavur dals (quasi-)sclavs indians han ins manà adina dapli sclavs da l’Africa en las colonias, quai ch’ha anc rinforzà las midadas massivas areguard la structura da la populaziun en las colonias. Surtut l’engaschament da sclavs ha alura er contribuì a gudagnar ils bains d’export principals da las colonias spagnolas: coscheniglia (cotschen-carmin), pels, saiv, zutger e surtut l’argient da las minieras mexicanas e peruanas che serviva savens sco med da pajament per la cumpra da saida chinaisa. Per garantir il transport segir da la rauba custaivla en Spagna resp. Asia da l’Ost, han ins bainspert introducì in sistem da convoi per il viadi sur ils oceans. Medemamain han ins fortifitgà fermamain ils ports d’import e d’export principals sco Havanna a Cuba, Cartegena en Columbia, Veracruz ed Acapulco en il Mexico e Sevilla e pli tard Cádiz en Spagna.

Cun l’argient che vegniva furnì ha la curuna spagnola savens finanzià sias guerras en l’Europa, quai ch’ha fatg dals transports d’argient ina da las miras principalas dals adversaris da guerra. L’argient ch’arrivava en Spagna vegniva per il pli duvrà per cumprar diversas raubas sco surtut granezza, tailas e rauba da metal. Las ritgezzas or da las colonias n’han uschia betg pudì impedir ch’il stadi spagnol ha stuì declerar en il decurs dal 16avel tschientaner trais giadas ses bancrut; enstagl han surtut profità las citads da costa ollandaisas e pli tard er britannicas che producivan precis las raubas che vegnivan dumandadas dals Spagnols. Las guerras ch’ils Spagnols han manà en l’Europa, tranter auter la Guerra da successiun spagnola, sco er la fin da la stgarsezza da metals prezius (tras las furniziuns or da las minas da las colonias ch’han fatg ir a val ils pretschs per aur ed argient) han ruinà supplementarmain il stadi spagnol.

Cun il svilup da l’explotaziun d’argient han ils Spagnols manà da lur vart animals da niz sur mar, damai ch’i na deva sin l’entir continent american gnanc ina suletta spezia che fiss stada adattada suffizientamain per lur intents. Entant ch’ins ha pia introducì en las colonias dal Nov Mund l’allevament da muvel, han ils Spagnols er manà fritgs dal funs da l’America en l’Europa. Tartuffels, tomatas, tirc e zutger da channa èn daventads en il decurs dals onns parts da la vivonda da basa da la populaziun dal lieu, surtut en l’Europa dal Vest e dal Sid.

A partir da la mesadad dal 17avel tschientaner han ins raziunalisà fermamain l’administraziun coloniala ed augmentà las entradas da taglia dals colonisaturs. Pli tard ha la dinastia dals Bourbons empruvà da liar las possessiuns americanas tras ulteriuras refurmas anc pli ferm vi dal pajais d’origin e da tschentar ils basegns da la patria sur quels da las colonias. Quai ha però manà ad in’alienaziun da la populaziun coloniala da la Spagna.

Cur che la Spagna è vegnida occupada l’onn 1808 – en rom da las Guerras da coaliziun – da la Frantscha, era l’administraziun coloniala flaivlentada en si’autoritad. Ils colonists da lur vart eran daventads cun l’ir dal temp adina pli malcuntents cun l’administraziun spagnola. Els avevan gia pretendì daditg l’autonomia politica, economica ed administrativa ed han uss profità da la chaschun per declerar lur independenza. Fin l’onn 1826 èsi reussì a las armadas da José de San Martín nà da l’Argentinia e da Simón Bolívar nà da la Venezuela da stgatschar ils Spagnols da tut l’America dal Sid. En il Mexico è il domini spagnol ì a fin suenter ina sullevaziun sut il commando dal general Agustín de Iturbide ch’ha durà indesch onns.^[20]

Il Portugal è sa laschà in pau dapli temp cun la colonisaziun da l’America. Bain ha Pedro Álvares Cabral gia prendì l’onn 1500 uffizialmain possess da la Brasilia da l’Ost; ma la sedia administrativa Bahia han ins fundà pir il 1549, e quai surtut per tema ch’ils Franzos u Englais pudessan esser pli sperts. In ulteriur motiv per colonisar pir tar l’America dal Sid ha furmà la necessitad da stuair sa decider tranter la Brasilia e l’India – e quest’ultima pareva a l’entschatta d’esser bundant pli profitabla. Igl è perquai significativ che betg in Portugais, mabain il Spagnol Francisco de Orellana è navigà sco emprim sin l’Amazonas. Fin l’ultim quartal dal 16avel tschientaner era la costa brasiliana sa sviluppada al pli impurtant producent da zutger da channa, surtut pervi dal grond dumber da sclavs africans ch’èn vegnids manads da l’Angola en l’America. Damai ch’il Portugal e la Spagna eran unids a partir dal 1580 sut ina curuna, è in surpli da sclavs savens vegnì manà pli tard cunter pajament en argient en ils territoris che stevan sut domini spagnol. Cun excepziun da las regiuns da costa da la Brasilia n’è l’imperi colonial portugais en l’America sinaquai betg s’extendì dapli.

Il svilup da la Brasilia è entrà a partir da ca. l’onn 1680 en in nov stadi. Entant ch’ils Portugais avevan colonisà avant be ina strivla da radund 30 kilometers per lung da la costa, ha cumenzà suenter la scuverta da gronds giaschaments dad aur al Rio Grande l’onn 1693 ina gronda migraziun vers l’intern dal pajais. Er il dumber d’immigrants or da l’Europa è creschì suenter avair chattà ulteriurs giaschaments. Las novas colonias a l’intern dal pajais han er sviluppà in’economia da provediturs autonoms effectiva, damai ch’ils Indios sezs n’eran betg abels e n’avevan er betg la voluntad da proveder ils lavurants. Ord vista dals colonisaturs eran ils Indios inutils, damai ch’els eran main adattads per la lavur en champagna ch’ils sclavs africans. Quai dueva manar ad in ulteriur augment dals transports da sclavs nà da l’Africa.

En rom d’ina refurma da l’administraziun coloniala han ins etablì l’onn 1720 il chapitanat Minas Gerais. Silsuenter ha danovamain gì lieu ina grond’affluenza da persunas, avend ins chattà là ritgs champs da diamants. Ils proxims onns han ins rendì accessibels ils immens giaschaments da materias primas da las Brasilia dal Sid ed endrizzà ils dus novs chapitanats Goiás (1744) e Mato Grosso (1748). Bainbaud han ins er cumenzà a cultivar café, tubac indigo e mangola, damai ch’igl è sa mussà ch’il sid dal pajais era adattà fitg bain per quest intent. L’explotaziun dals novs giaschaments da materias primas e las plantaschas han furmà la basa per ina bainstanza relativa dals colonists. A medem temp èsi stà necessari d’intensivar in’ulteriura giada ils transports da sclavs, damai che la gronda dumonda en l’Europa suenter ils products agriculs exotics ha pretendì d’augmentar la productivitad e tras quai d’endrizzar adina dapli plantaschas. A la nova paisa economica dal sid han ins alura er tegnì quint cun translocar il 1763 la chapitala da la colonia da Bahia a Rio de Janeiro.

Cur che Napoleun ha conquistà il Portugal, è la chasa roiala portugaisa fugida a Rio de Janeiro, nua ch’ins ha fatg da la Brasilia in reginavel collià en uniun persunala cun il pajais d’origin. Suenter la cupitga da Napoleun ha il prinzi ereditar refusà da puspè attribuir a la Brasilia il status d’ina colonia ed ha declerà il 1822, suenter in putsch d’uffiziers liberals, l’independenza da la Brasilia. Fin il 1826 èn ils dus pajais bain anc vegnids regids d’in monarc; a partir da lez onn è l’anteriura colonia alura stada independenta per propi.^[21]

Dal temp dals emprims gronds viadis da Columbus abitavan sin las inslas caribicas dus pievels indigens ch’eran arrivads en rom da duas undas da colonisaziun nà da la terra franca: ils Arawaks u Taínos (dapi l’emprim millenni a.C.) ed ils Caribs (a partir da 900). Fin l’arrivada da Columbus avevan ils Caribs quasi stgatschà dal tuttafatg ils Arawaks da las Pitschnas Antillas. Dals Caribs deriva er il num da questa regiun ed en pli – pervi da (fauss) rapports da quel temp – la noziun ‹cannibals›. Il num ‹Antillas› percunter deriva da l’insla mitica Antilia che duai avair existì antruras en l’Atlantic.

Ils emprims onns suenter la scuverta dal Nov Mund han ils Spagnols prendì en possess las inslas Hispaniola (cun la citad Santo Domingo fundada il 1496, la pli veglia citad europeica en l’America ch’exista anc oz), Cuba, Puerto Rico e Trinidad. Sin las inslas occupadas han ins però be chattà pauc aur e malgrà ils gudogns or da la cultivaziun da channa da zutger han ins la finala cumenzà a perscrutar la terra franca. Suenter la conquista dal Mexico tras ils Spagnols ils onns 1519 fin 1521 ha l’interess da la Spagna da consolidar ed extender l’imperi colonial en la Caribica laschà suenter dal tuttafatg. Damai che er il Portugal n’ha betg interprendì pass da prender en possess l’archipel, èn bainbaud sa preschentads auters pajais europeics che duevan far valair lur pretensiuns areguard la regiun.

Il pli tard suenter il terz bancrut dal stadi spagnol e la sconfitta da l’armada spagnola è arrivada l’ura per las ulteriuras pussanzas maritimas europeicas. A partir dal 1600 han l’Engalterra e la Frantscha, in pau pli tard er ils Pajais Bass cumenzà ad occupar pass per pass intginas inslas, e quai surtut per motivs economics e strategics. Damai ch’ils Spagnols refusavan a commerziants esters l’access a lur colonias e che las inslas furmavan il lieu d’origin da blers products tropics, èsi stà chapibel ch’ins ha cumenzà ad endrizzar qua atgnas colonias, quai tant pli ch’ils transports d’argient spagnols organisads dapi il 1561 en furma da convoi stuevan passar questa regiun e che quellas furmavan uschia ina mira attractiva. Bain avevan navs englaisas e franzosas gia spetgà en l’emprima mesadad dal 16avel tschientaner sin las navs da vitgira davant ils ports spagnols; ma uss pudev’ins tschiffar las martganzias al lieu d’origin – cumbain che quai na dueva la finala betg vegnir empruvà fitg savens – e guntgir las restricziuns da commerzi spagnolas tras cuntrabanda. Bleras possessiuns britannicas (Jamaica, Antigua) e franzosas (Martinique, Guadeloupe, St. Kitts e Nevis sco er pli tard la part orientala da Hispaniola ch’ins ha prendì davent als Spagnols) han profità da la cuntrabanda da rauba or da las colonias spagnolas.

Sco en l’Asia, èn bainbaud er sa furmadas en la Caribica emprimas cumpagnias da commerzi, per exempel la Cumpagnia da l’India dal Vest ollandaisa (1621) u la Cumpagnia da l’India dal Vest franzosa (1664). Las pussanzas colonialas n’han uschia l’emprim betg surpiglià uffizialmain la controlla sur las novas possessiuns, mabain be surveglià il svilup a moda indirecta. Per las cumpagnias era in’attatga directa sin ils Spagnols a l’entschatta anc memia privlusa; perquai èn ins sa laschads en emprima lingia sin pirats ch’eran en viadi cun brevs da corsars uffizialas e che duevan uschia far donn al commerzi maritim spagnol. Cun agid da corsars pudev’ins – senza sperdita da prestige dals pajais respectivs e senza pli gronds custs – chaschunar als Spagnols problems areguard la protecziun da lur navs da vitgira.

Ils pirats èn bainbaud er stads en gir senza brevs corsaras. Entant ch’in marinar loial sco Francis Drake era anc sa mess en viadi cun l’intent da procurar a la curuna englaisa daners e ritgezza, èn ils pirats daventads pli tard adina dapli ina mulesta. Tras lur viadis da corsars impedivan els massivamain il svilup economic da las colonias caribicas. Lur situaziun è anc vegnida favurisada tras il fatg che blers dad els disponivan da refugis en golfs inaccessibels, nua ch’els pudevan sparir cur che la situaziun daventava per els privlusa.

Sco en l’imperi colonial spagnol e portugais èn ils Indians er daventads en questa regiun svelt l’unfrenda da lavur sfurzada e da malsognas importadas; e sco en las colonias da l’America dal Sid èn ins er sa servì qua da sclavs nairs. Cumbain che la planta da channa da zutger na derivava atgnamain gnanc da l’America, ha quella chattà qua cundiziuns idealas. Las plantaschas ch’èn creschidas adina dapli han dumandà suenter in grond dumber da sclavs. Sin las inslas occupadas dals Englais e Franzos era lur cumpart spezialmain auta; fin la fin dal temp colonial vivevan bundant 2,3 milliuns sclavs be sin las inslas caribicas. Radund 10 % dad els vegnivan per la vita gia sin las navs, ils survivents avevan silsuenter in’aspectativa da vita da be pli otg onns. La gronda cumpart da sclavs ed il domini sur las singulas colonias ch’ha midà savens, ha manà a la furmaziun d’atgnas linguas da sclavs, en las qualas elements da diversas linguas europeicas sa maschaidan cun rests da las linguas originaras africanas. Exempels furman las linguas creolas e papiamento.

La cultivaziun da channa da zutger è daventada rentabla pir suenter il 1600; cumbain ch’ils pretschs eran gia crudads pli baud, furmava zutger anc adina in artitgel da luxus che be ils ritgs pudevan sa prestar. Quai è sa midà suenter il 16avel tschientaner, cur che blers finanziaders han preferì il gudogn segir al ristg ed han cumenzà ad investir en la producziun da zutger e betg sco avant be en aur u en sclavs. Cun lur investiziuns èn las plantaschas pitschnas sa sviluppadas adina dapli a gronds manaschis ch’occupavan tschients sclavs. Damai che las colonias na producivan però nagins products finids, è sa sviluppà l’uschenumnà commerzi triangular atlantic: Products finids transportav’ins da l’Europa en l’Africa ed en las colonias, sclavs da l’Africa en l’America e zutger (pli tard er tubac, cacau e café) da l’America en l’Europa. Ina tala situaziun economica era be logica tenor ils princips dal mercantilissem; ma facticamain ha quella franà l’ulteriur svilup da l’economia en las colonias. Profità da quest svilup han enstagl las citads da costa da l’Europa dal Vest, las qualas han per l’ina embartgà colonists e products finids per las colonias e per l’autra gudagnà vi dals sclavs e products tropics. En emprima lingia è quai stà Londra, Amsterdam, Bordeaux, Lissabon, Cádiz e Sevilla, ma er citads sco Glasgow, Liverpool, Bristol, Rouen, Nantes, Barcelona e Marseille.

En cumparegliaziun cun las ulteriuras colonias èn las inslas caribicas daventadas pir fitg tard independentas; bleras n’èn quai fin oz betg. L’entschatta ha furmà Haiti ch’è vegnì liberà il 1804 en rom d’ina sullevaziun da sclavs, entant che las inslas spagnolas èn vegnidas suenter la Guerra tranter la Spagna e l’America dal 1898 sut controlla pli u main directa dals Stadis Unids (cun excepziun da Trinidad ch’ils Brits avevan gia conquistà pli baud). La gronda part da las possessiuns franzosas e britannicas èn daventadas independentas pir en il 20avel tschientaner; bleras – sco per exempel Martinique – èn anc adina suttamessas a lur pajais d’origin europeics.^[22]

L’expansiun en l’America dal Nord ha cumenzà relativamain tard. Suenter la scuverta da questa regiun l’onn 1497 tras Giovanni Caboto – per incumbensa da la curuna englaisa –, han surtut exploraturs portugais perscrutà en il decurs dals proxims dus decennis ina gronda part da la costa da l’ost. Quels eran en emprima lingia en tschertga d’in passadi vers l’Asia. L’emprim dad els è stà João Fernandes Lavrador, tenor il qual sa numna oz la Peninsla da Labrador; da lez temp cumpigliava quest num percunter l’entira America dal Nord inclus la Grönlanda. La scuverta ha gì per consequenza ch’entiras flottas da pestgaders èn arrivadas nà da l’Europa en las regiuns ritgas da peschs situadas davant la costa orientala dal Canada dad oz. Suenter il 1520 han ils Portugais interrut lur tschertga suenter in passadi vers l’Asia da l’Ost, medemamain ils Spagnols ch’èn sa concentrads sin la conquista ed occupaziun dal Mexico. En lur lieu èn sa preschentads l’Engalterra e la Frantscha. Ma er quests pajais vulevan surtut far contracts da commerzi attractivs cun Cathay (China) e Zipangu (Giapun) ed eran main interessads vi dals territoris ch’ins aveva scuvert da nov. Cumbain ch’il Spagnol Francisco Coronado aveva fatg ils onns 1520 in’expediziun tras il sidvest dals Stadis Unids da pli tard, han ils emprims pass da colonisaziun pli serius cumenzà pir quaranta onns pli tard. Ils Franzos han fundà il 1565 in’emprima colonia a Florida, la quala è però bainbaud vegnida destruida tras ils Spagnols. Las duas emprimas emprovas englaisas da colonisar North Carolina han fatg naufragi; ils abitants da Roanoke èn sparids quatter onns suenter avair fundà lur vitg senza laschar fastizs (1587). Pir cun la fundaziun da Jamestown il 1607 e da Québec il 1608 tras l’Engalterra resp. la Frantscha èsi reussì als Europeans da fitgar pe a lunga vista en l’America dal Nord.^[23]

Ils Franzos han surtut colonisà il Canada cun ardiment, quai pervi dal commerzi cun pels ch’era ordvart lucrativ e cun l’intent da missiunar ils Indians. Sut il guvernatur Samuel de Champlain, il fundatur da Montréal, han ins avert il Flum Son Luregn fin en la regiun dals Gronds Lais. Pli tard han exploraturs franzos er anc perscrutà il curs superiur dal Mississippi, suenter la sbuccada dal qual gia Robert Cavelier de La Salle aveva tschertgà.

En lezza regiun da sbuccada ha il retg Louis XIV tramess l’onn 1699 in’expediziun sut il commando da Jean-Baptiste Le Moyne, Sieur de Bienville. Ins ha fundà là in post da commerzi che dueva bainspert sa sviluppar ad ina citad prosperanta (la citad da New Orleans odierna). L’imperi colonial franzos (La Nouvelle France) cumpigliava fin la mesadad dal 18avel tschientaner il territori dal Flum Son Luregn, dals Gronds Lais sco er il Mississipi fin la sbuccada da quel sper New Orleans. Cun endrizzar lur imperi colonial èn ils Franzos procedids a moda dal tuttafatg differenta dals ulteriurs stadis europeans. Cumbain ch’igl era la finamira principala da la curuna franzosa da colonisar uschè blers emigrants sco pussaivel en las citads e forts, sa tractavi tuttina tar blers colonists d’exploraturs che viagiavan sulets ed als quals igl è, pervi da lur enconuschientscha da las linguas autoctonas, savens reussì da sviluppar bunas relaziuns cun las stirpas d’Indians. In’excepziun ha sulettamain furmà qua la confederaziun pussanta dals Irocais. Ils traplists han uschia en blers cas pudì penetrar bundant pli profund en l’intern dal pajais che quai ch’i fiss reussì als auters stadis europeics a moda convenziunala.

En cumparegliaziun cun las ulteriuras colonias aveva la Nova Frantscha tscherts puncts flaivels: Las colonias britannicas en il sid (a la costa da l’ost dals Stadis Unids odierns) pudevan registrar ina creschientscha da la populaziun bundant pli gronda – surtut tras immigraziun or da l’Europa – ed èn uschia creschidas bler pli spert. Ultra da quai han ils Brits fundà il 1670 la Hudson’s Bay Company ch’ha furmà en il nord dal territori da colonisaziun franzos ina ferma concurrenza en il commerzi da pails. Cumbain che la curuna franzosa è sa stentada d’accelerar la creschientscha demografica tras in sistem da premis, n’è la colonia tuttina betg stada ferma avunda per pudair tegnair pitg als Brits en la Guerra da set onns; il 1759 èsi reussì a quels da conquistar Québec. En la Pasch da Paris dal 1763 ha la Frantscha sinaquai stuì surlaschar sias possessiuns canadaisas a la Gronda Britannia. L’ulteriur imperi colonial (numnà Louisiana) è l’emprim crudà a la Spagna, è puspè vegnì returnà a la Frantscha e vendì l’onn 1803 da Napoleun per 15 milliuns dollars als Stadis Unids.

L’Engalterra è sa concentrada en sia colonisaziun da l’America dal Nord sin ils territoris centrals da la costa orientala. Ils colonisaturs na vegnivan però betg sustegnids tras las autoritads. La gronda part dad els eran, sco ils passagiers da la Mayflower l’onn 1620, emigrads pervi da la suppressiun da lur confessiuns. Pervi dal commerzi cun pails lucrativ èn però bainbaud arrivads er auters colonisaturs, e la dumonda suenter terren è creschida adina dapli. I deva però blers impediments per ils colonists, tranter auter la muntogna da las Appalachas che sa lascha be traversar malamain en direcziun ost-vest sco er ils pievels indigens che sa mussavan savens ostils.

Pervi da la mancanza da terren èn intgins colonisaturs sut Roger Williams tuttina sa rendids l’onn 1636 davent da la costa da Massachusetts en l’intern dal pajais ed han etablì là la colonia Rhode Island. Auters territoris ch’èn vegnids averts per il commerzi cun pails èn stads la regiun dal Connecticut River ed intginas autras valladas fluvialas. Ils Ollandais èn medemamain stads interessadas da pudair sa participar a la chatscha sin pails ed han fundà da lur vart differentas colonias; en il decurs dal temp ed en rom da diversas guerras èn quellas però tuttas vegnidas en ils mauns dals Englais. Latiers tutgan tranter auter Fort Orange (oz Albany) al Hudson River, Fort Nassau a la sbuccada dal Delaware River e Nieuw Amsterdam che furma oz la citad da New York. La preschientscha dals Englais e lur bunas relaziuns cun las stirpas d’Indians, surtut cun ils Irocais, ha manà a tensiuns cun ils Franzos ch’eran sa domiciliads en il Canada. La fin da la Guerra da set onns è alura er stada colliada per la Gronda Britannia cun il gudogn da tut las possessiuns franzosas en il Canada.

Il quecher William Penn è daventà l’onn 1681 il fundatur da la colonia Pennsylvania ch’è vegnida numnada suenter el. El ha fundà la citad Philadelphia (ch’è pia ina da las pli veglias citads da l’America dal Nord). Er la veglia colonia a Virginia è creschida cuntinuadamain e dumbrava il 1650 gia 5000 alvs. Da là anora èn vegnids colonisads numerus territoris situads en il vest ed en il sid. Blers Europeans eran da quel temp da l’avis che da l’autra vart da las muntognas da Virginia sa chattia gia l’Ocean Pacific; quest’imaginaziun vegniva apparentamain confirmada dals rapports da las stirpas d’Indians davart ils «blers flums che curan da l’autra vart da las muntognas en ina gronda mar».

L’onn 1651 ha il guvernatur William Berkeley incumbensà il Tudestg John Lederer d’examinar quests rapports. Si’expediziun n’ha bain betg purtà novas enconuschientschas cartograficas, ha però avert ina via da commerzi tar las stirpas dals Cherokee e dals Catawba. Pir en la segunda mesadad dal 18avel tschientaner èsi reussì als emprims exploraturs da surmuntar las Appalachas en il sid e d’avanzar fin als flums Ohio e Cumberland. Pli lunsch vers sid, davent da South Carolina e Georgia, èn ils Europeans avanzads da quel temp fin a Tennessee e Kentucky sco er al Golf da Mexico. Las Tredesch colonias han sviluppà en il decurs dal temp in’economia flurinta. Sper la chatscha sin pails han er la cultivaziun da tubac, da channa da zutger e pli tard da mangola cuntanschì grond’impurtanza. Remartgabel è il fatg che la gronda part da las forzas da lavur betg libras eran qua fin il 1660 alvs, dals quals il status social n’era strusch meglier che quel dals servs medievals. Tar quests lavurants, ils uschenumnads Indentured Servants, sa tractavi d’emigrants che pudevan be sa prestar il viadi en il Nov Mund tras obligaziun sfurzada. Pir cur ch’il standard da viver en l’Engalterra è sa meglierà vers il 1660, han ins cumenzà a transferir en questas regiuns sclavs nairs or da l’Africa.

L’onn 1776, suenter divers tumults e revoltas, èn las tredesch colonias sa separadas da la Gronda Britannia ed han declerà lur independenza. Suenter ina guerra da plirs onns cunter las truppas da la curuna britannica, han questas ultimas stuì conceder il 1783 en il Contract da Paris lur sconfitta. Las colonias èn vegnidas renconuschidas sco stadi suveran ed han retschet a medem temp il territori tranter las Appalachas ed il Mississippi. Quest contract ha segirà definitivamain l’existenza dals Stadis Unids da l’America. Ils territoris canadais percunter èn restads vinavant sut il domini suprem dal monarc britannic.

La part occidentala da l’America dal Nord è stada ditg nunenconuschenta als Europeans. Ils Spagnols avevan explorà en il 17avel tschientaner la costa dal vest dal Mexico fin ad Oregon. Lur enconuschientschas èn però restadas vaira rudimentaras; uschia han ins per exempel cumprovà pir suenter il 1700 che la California Bassa na furmia nagin’insla.

Pli u main a medem temp èn arrivads rapports en la Russia ch’i sa chattia en l’ost da la Peninsla Kamtschatka anc ulteriur territori inexplorà. Il cosac Semjon Deschnjow era gia navigà l’onn 1648 enturn il cap da l’ost da la peninsla, ma ses rapport n’aveva betg cuntanschì la curt dal zar a St. Petersburg. Zar Peter I ha tramess il 1724 il Danais Vitus Bering sin in’expediziun, en rom da la quala el ha chattà la Via da Bering, numnada suenter el; ma pir l’onn 1741 è quel sbartgà a la costa da l’Alasca. Tras rapports da ses mariners – Bering sez era vegnì per la vita sin via da return – èn blers colonisaturs arrivads en l’Alasca, nua ch’els han fundà intginas colonias a la costa dal sid e supprimì la populaziun indigena. Pervi da la mancanza da daners creschenta dal zar, ha quel la finala vendì l’Alasca il 1867 als Stadis Unids.

Ils Spagnols han prendì en possess la costa da la California a partir da ca. 1750. Intimà els da far quest pass avevan surtut rapports davart activitads russas e britannicas en questa regiun. Da qua davent èn els avanzads per l’emprima giada vers l’intern dal pajais. Impurtantas fundaziuns da citads da quel temp furman Los Angeles (1781), San Francisco (1792), San Diego (1834) e Sacramento (1848). Quests territoris spagnols resp. a partir dal 1823 mexicans, èn – suenter la Guerra tranter il Mexico ed ils Stadis Unids – vegnids l’onn 1848 tar ils Stadis Unids.

Praticamain tut ils viadis da scuverta en il Pacific avevan la finamira da scuvrir la Terra Australis legendara. En il 16avel tschientaner han l’emprim ils Spagnols chattà ina via davent dal Mexico tar las Filippinas; pervi da las cundiziuns da vent disfavuraivlas n’eri però betg pussaivel da duvrar quella en la direcziun cuntraria. Lur intenziun principala è oramai stà da chattar ina via da return adattada, quai ch’è reussì ad Andrés de Urdaneta ed Alonso de Arellano quasi a medem temp. Sinaquai han ils Spagnols scuvert bleras autras gruppas d’inslas en il Pacific, senza però chattar il continent ch’ins supponiva en questa regiun. L’Australia è la finala vegnida scuverta l’onn 1606 dals Ollandais, però senza che quels avessan realisà ch’i sa tractia d’in continent. Ils perscrutaders europeics han explorà quasi l’entira costa da la ‹Nova Ollanda› – cun excepziun da la costa orientala che fiss stada sco suletta economicamain rentabla. En consequenza da quai ha la cumpagnia da l’India orientala ollandaisa terminà ils viadis da scuverta, damai ch’ins era da l’avis ch’i na sa laschian avrir nagins novs martgads pli.

Ils viadis d’exploraziun han pir puspè cuntinuà suenter la Guerra da set onns, questa giada però cun in caracter bundant pli scientific. Abel Tasman e James Cook han chartografà en il 17avel e 18avel tschientaner da grop las immensas massas da terra da l’Australia. Pir suenter rapports empermettents davart la costa da l’ost ha il parlament britannic decidì d’endrizzar en il sidost intginas colonias penitenziaras, da las qualas l’emprima è stada l’onn 1788 Sydney. Questas colonias avevan er la finamira da proteger las rutas da navigaziun en la Mar dal Sid cunter ils Franzos. Damai che las autras pussanzas europeicas n’han apparentamain mussà nagin interess vi dals immens territoris, ha la Gronda Britannia annectà l’onn 1829 l’entir continent.^[24]

Il fatg ch’il grad d’influenza dals Europeans sin la populaziun indigena divergescha da regiun tar regiun, sa lascha eventualmain attribuir a la situaziun tecnica respectiva dals singuls pievels. Damai che las culturas da l’Africa e da l’America eran en quest reguard inferiuras a la situaziun en l’Eurasia, èsi stà simpel per ils conquistaders da suttametter ils pievels indigens e d’obligar els a lavur sfurzada. La gronda part dad els na viveva betg en stadis pli gronds, mabain en pitschnas stirpas, uschia che resistenza militara organisada n’era strusch pussaivla; en l’Africa vegn anc vitiers l’immensa diversitad linguistica ch’ha franà supplementarmain la coordinaziun tranter las singulas stirpas. En l’Asia da l’Ost e dal Sidost èn ils Europeans percunter fruntads sin in svilup tecnic che steva tuttavia a pèr a l’agen. Consequentamain n’han ils Europeans betg gì pussanza avunda per suttametter quests pievels ed als controllar a moda directa. Enstagl han els tratg a niz segns da flaivlezza, sco per exempel en il cas da l’Imperi dals moguls u da l’Imperi chinais; ma in domini direct han ils Europeans pir cuntanschì durant l’epoca da l’imperialissem en il 19avel tschientaner, cur che l’avantatg tecnic da l’Europa è stà, pervi da la Revoluziun industriala, grond avunda per pussibilitar in tal svilup.

Ils pievels indigens en ils territoris ch’ils Europeans han conquistà u almain influenzà culturalmain han gì in destin per part cumplettamain different. En l’America han ils conquistaders e colonisaturs europeans eliminà entiras culturas, han mess en sclavaria ils abitants da las regiuns ch’ins aveva occupà ed als han sfurzà da lavurar sin las plantaschas u en las minieras. Ils Indios n’eran per gronda part betg disads a cundiziuns da lavur uschè severas ed èn savens morts tras quellas ubain tras malsognas importadas da l’Europa. Perquai han ils Europeans cumenzà ad importar sclavs da l’Africa. Blers da quests sclavs èn morts gia pervi da las cundiziuns insupportablas sin las navs, blers auters èn daventads l’unfrenda da la lavur corporala ordvart dira, da malsognas u da sutalimentaziun. Per ils colonists eri pli bunmartgà da manar natiers adina novs sclavs che da proveder la populaziun da sclavs al lieu. Vuschs criticas, sco quella da Bartolomé de Las Casas, ch’han protestà cunter il tractament dals Indios, han be gidà a surmuntar ils tratgs ils pli crudaivels da la sclavaria.

En l’Asia da l’Ost, nua ch’igl è – cun excepziun da l’India – betg reussì als Europeans fin en il 19avel tschientaner da dominar in territori serrà, èn ils pievels vegnids influenzads da la cultura europeica, quai ch’ha savens sutminà las structuras administrativas ed economicas dals stadis tradiziunals. Quels èn sa defendids cun dapli u damain success, saja quai tras guerra (sco en China) u cun imponer a sasez l’isolaziun (sco en il Giapun da la perioda dad Edo). En l’Asia èsi tras quai reussì a la gronda part dals pievels da preservar lur cultura envers ils Europeans. En l’America e l’Africa percunter èn las culturas indigenas vegnidas sragischadas quasi cumplettamain. In’excepziun ha furmà en l’Africa l’Imperi da l’Abessinia.^[25]

1. ↑ Thomas Schweer: Stichwort Naturreligionen. Heyne, Minca 1995, ISBN 3-453-08181-1, p. 8.
2. ↑ Geoffrey Barraclough, Geoffrey Parker (ed.): Knaurs Neuer Historischer Weltatlas. Weltbild, Augsburg 1999, p. 140.
3. ↑ Geoffrey Parker (ed.): The Times – Große Illustrierte Weltgeschichte. Orac, Vienna 1995, p. 184.
4. ↑ Peter Feldbauer: Vom Mittelmeer zum Atlantik: Die mittelalterlichen Anfänge der europäischen Expansion. Oldenbourg, Minca 2001.
5. ↑ Jeffrey B. Russell: The Myth of the Flat Earth. Ed. American Scientific Affiliation, consultà ils 14 da mars 2007.
6. ↑ Geoffrey Parker (ed.): The Times – Große Illustrierte Weltgeschichte. Orac, Vienna 1995, p. 184s.
7. ↑ Ronald Daus: Die Erfindung des Kolonialismus. Hammer, Wuppertal 1983, p. 33.
8. ↑ Geoffrey Barraclough, Geoffrey Parker (ed.): Knaurs Neuer Historischer Weltatlas. Weltbild, Augsburg 1999, p. 163.
9. ↑ Ronald Daus: Die Erfindung des Kolonialismus. Hammer, Wuppertal 1983, p. 62s.
10. ↑ Geoffrey Parker (ed.): The Times – Große Illustrierte Weltgeschichte. Orac, Vienna 1995, p. 312.
11. ↑ Geoffrey Barraclough, Geoffrey Parker (ed.): Knaurs Neuer Historischer Weltatlas. Weltbild, Augsburg 1999, p. 172.
12. ↑ Vers il 1700 vivevan en l’Europa ca. 115 milliuns umans, cf. Borchardt: Bevölkerungsgeschichte Europas, Mittelalter bis Neuzeit. Minca 1971, p. 80s. En China ca. 125 milliuns, cf. Spence, D. Jonathan: Chinas Weg in die Moderne. Minca 2001, p. 154.
13. ↑ Heinrich Pleticha (ed.): Weltgeschichte in 12 Bänden, tom 9, Bertelsmann, Gütersloh 1996, p. 96.
14. ↑ Geoffrey Parker (ed.): The Times – Große Illustrierte Weltgeschichte. Orac, Vienna 1995, p. 320.
15. ↑ Heinrich Pleticha (ed.): Weltgeschichte in 12 Bänden, tom 9, Bertelsmann, Gütersloh 1996, p. 126.
16. ↑ Geoffrey Parker (ed.): The Times – Große Illustrierte Weltgeschichte. Orac, Vienna 1995, p. 365.
17. ↑ Geoffrey Barraclough, Geoffrey Parker (ed.): Knaurs Neuer Historischer Weltatlas. Weltbild, Augsburg 1999, p. 144s.
18. ↑ Geoffrey Parker (ed.): The Times – Große Illustrierte Weltgeschichte. Orac, Vienna 1995, p. 270.
19. ↑ Heinrich Pleticha (ed.): Weltgeschichte in 12 Bänden, tom 9, Bertelsmann, Gütersloh 1996, p. 241.
20. ↑ Geoffrey Barraclough, Geoffrey Parker (ed.): Knaurs Neuer Historischer Weltatlas. Weltbild, Augsburg 1999, p. 198.
21. ↑ Heinrich Pleticha (ed.): Weltgeschichte in 12 Bänden, tom 9, Bertelsmann, Gütersloh 1996, p. 232.
22. ↑ Geoffrey Barraclough, Geoffrey Parker (ed.): Knaurs Neuer Historischer Weltatlas. Weltbild, Augsburg 1999, p. 151.
23. ↑ Geoffrey Parker (ed.): The Times – Große Illustrierte Weltgeschichte. Orac, Vienna 1995, p. 308.
24. ↑ Geoffrey Barraclough, Geoffrey Parker (ed.): Knaurs Neuer Historischer Weltatlas. Weltbild, Augsburg 1999, p. 153.
25. ↑ Heinrich Pleticha (ed.): Weltgeschichte in 12 Bänden, tom 9, Bertelsmann, Gütersloh 1996, p. 235.

• Thomas Beck: Kolumbus’ Erben. Europäische Expansion und überseeische Ethnien im ersten Kolonialzeitalter, 1415–1815. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1992, ISBN 3-534-11872-3.
• Urs Bitterli (ed.): Die Entdeckung und Eroberung der Welt. Dokumente und Berichte. 2 toms, Beck, Minca 1980–1981, ISBN 3-406-07881-8 (tom 1), ISBN 3-406-07954-7 (tom 2).
• Ronald Daus: Die Erfindung des Kolonialismus. Hammer, Wuppertal 1983, ISBN 3-87294-202-6.
• Andreas Eckert: Kolonialismus (Fischer 15351 Fischer kompakt), Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 2006, ISBN 3-596-15351-4.
• Jörg Fisch: Die europäische Expansion und das Völkerrecht. Die Auseinandersetzungen um den Status der überseeischen Gebiete vom 15. Jahrhundert bis zur Gegenwart. (Beiträge zur Kolonial- und Überseegeschichte, tom 26), Steiner, Stuttgart 1984, ISBN 3-515-04056-0.
• Michael Kraus, Hans Ottomeyer (ed.): Novos mundos. Neue Welten. Portugal und das Zeitalter der Entdeckungen. Sandstein Verlag, Dresden 2007.
• Frédéric Mauro: Die europäische Expansion. (Wissenschaftliche Paperbacks Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, tom 17), Steiner-Verlag-Wiesbaden-GmbH, Stuttgart 1984, ISBN 3-515-03879-5.
• Jürgen Osterhammel: Kolonialismus. Geschichte – Formen – Folgen (Beck’sche Reihe 2002 Wissen), 4. ed., Beck, Minca 2003, ISBN 3-406-39002-1.
• Wolfgang Reinhard: Die Unterwerfung der Welt. Globalgeschichte der europäischen Expansion 1415–2015. Beck, Minca 2016, ISBN 978-3-406-68718-1.
• Wolfgang Reinhard: Geschichte der europäischen Expansion. 4 toms, Stuttgart 1983–1990.
• Eberhard Schmitt (ed.): Dokumente zur Geschichte der europäischen Expansion. 7 toms, Beck, Minca 1984.

• Serge Gruzinski: Drache und Federschlange. Europas Griff nach Amerika und China 1519/20. Campus Verlag, Francfurt a.M. 2014.
• Alfred Kohler: Neue Welterfahrungen. Eine Geschichte des 16. Jahrhunderts. Aschendorff, Münster 2014.
• Heinz Schilling: 1517. Weltgeschichte eines Jahres. C.H. Beck, Minca 2017.
• Hugh Thomas: Rivers of Gold. The Rise of the Spanish Empire. Londra 2003 (ND New York 2005).
• Hugh Thomas: The Golden Empire. Spain, Charles V, and the Creation of America. New York 2010.
• Hugh Thomas: World Without End. Spain, Philip II, and the First Global Empire. New York 2014.

• Fernand Salentiny: Die Gewürzroute. Die Entdeckung des Seewegs nach Asien. Portugals Aufstieg zur ersten europäischen See- und Handelsmacht. DuMont, Cologna 1991, ISBN 3-7701-2743-9.
• Ulrich van der Heyden: Rote Adler an Afrikas Küste. Die brandenburgisch-preußische Kolonie Großfriedrichsburg in Westafrika. 2. ed. extendida, Selignow, Berlin 2001, ISBN 3-933889-04-9.
• Bruce Vandervort: Wars of Imperial Conquest in Africa, 1830-1914. New York 1998.

• Hans Beelen: Handel mit neuen Welten. Die Vereinigte Ostindische Compagnie der Niederlande 1602–1798 (= Schriften der Landesbibliothek Oldenburg. 37). Holzberg, Oldenburg 2002, ISBN 3-87358-399-2.
• Michel Beurdeley: Porzellan aus China ‹Compagnie des Indes›. Bruckmann, Minca 1962.
• Peter Feldbauer: Estado da India. Die Portugiesen in Asien 1498–1620. (Expansion, Interaktion, Akkulturation, tom 3), Mandelbaum, Vienna 2003, ISBN 3-85476-091-4.
• Gerhard Fouquet: Vom Meer zum Land. Indien 1502 aus der Sicht eines deutschen Reisenden. In: Stephan Conermann, Jan Kusber (ed.): Studia Eurasiatica. Kieler Festschrift für Hermann Kulke zum 65. Geburtstag. (Asien und Afrika, tom 10), EB-Verlag, Hamburg 2003, ISBN 3-930826-99-2, p. 71–95.
• Gernot Giertz (ed.): Vasco da Gama. Die Entdeckung des Seewegs nach Indien, 1497–1499. Edition Erdmann, Wiesbaden 2011, ISBN 978-3-86539-822-2.
• Philippe Haudrère, Gérard le Bouëdec: Les Compagnies des Indes. Éditions Ouest-France, Rennes 1999, ISBN 2-7373-2169-7.
• W. Bruce Lincoln: Die Eroberung Sibiriens. Piper, Minca e.a. 1996, ISBN 3-492-03441-1.
• Pius Malekandathil: The Germans, the Portuguese and India. (Periplus Parerga, tom 6), Lit, Münster 1999, ISBN 3-8258-4350-5.
• Gudrun Ziegler: Der achte Kontinent. Die Eroberung Sibiriens. Ullstein, Berlin 2005, ISBN 3-550-07612-6.

• Frank Bardelle: Freibeuter in der Karibischen See. Zur Entstehung und gesellschaftlichen Transformation einer historischen ‹Randbewegung›. Verlag Westfälisches Dampfboot, Münster 1986, ISBN 3-924550-20-4.
• Urs Bitterli: Die ‹Wilden› und die ‹Zivilisierten›. Grundzüge einer Geistes- und Kulturgeschichte der europäisch-überseeischen Begegnung. 3. ed., Beck, Minca 2004, ISBN 3-406-35583-8.
• Alfred W. Crosby: Ecological imperialism. The biological expansion of Europe, 900–1900. Reprinted edition, Cambridge University Press, Cambridge 1994, ISBN 0-521-32009-7.
• John Hemming: The Conquest of the Incas. Pan Books, Londra 2004, ISBN 0-330-42730-X.
• Felix Hinz: ‹Hispanisierung› in Neu-Spanien 1519–1568. Transformation kollektiver Identitäten von Mexica, Tlaxkalteken und Spaniern. (Schriftenreihe Studien zur Geschichtsforschung der Neuzeit, tom 45), 3 toms, Kovač, Hamburg 2005, ISBN 3-8300-2070-8.
• Wolfram zu Mondfeld: Blut, Gold und Ehre. Die Conquistadoren erobern Amerika. Bertelsmann, Minca 1981, ISBN 3-570-02073-8.
• Teresa Pinheiro: Aneignung und Erstarrung. Die Konstruktion Brasiliens und seiner Bewohner in portugiesischen Augenzeugenberichten 1500–1595. (Beiträge zur Kolonial- und Überseegeschichte, tom 89), Steiner, Stuttgart 2004, ISBN 3-515-08326-X.
• Hans Pohl: Die Wirtschaft Hispanoamerikas in der Kolonialzeit (1500–1800). (Wissenschaftliche Paperbacks, tom 25), Steiner, Stuttgart 1996, ISBN 3-515-05518-5.
• Claudia Schnurmann: Europa trifft Amerika. Atlantische Wirtschaft in der frühen Neuzeit 1492–1783. (Fischer 60127), Fischer-Taschenbuch-Verlag, Francfurt a.M. 1998, ISBN 3-596-60127-4.
• Hugh Thomas: Die Eroberung Mexikos. Cortés und Montezuma. S. Fischer, Francfurt a.M. 1998, ISBN 3-10-078003-5.
• Tzvetan Todorov: Die Eroberung Amerikas. Das Problem des Anderen. (= Edition Suhrkamp, 1213), 8. ed., Suhrkamp, Francfurt a.M. 2002, ISBN 3-518-11213-9.
• Howard Zinn: Eine Geschichte des Amerikanischen Volkes. Tom 2: Unabhängigkeitserklärung, Revolution und das Aufbegehren der Frauen. Schwarzerfreitag, Berlin 2006, ISBN 3-937623-52-3.

• James Cook: Entdeckungsfahrten im Pacific. Die Logbücher der Reisen von 1768 bis 1779. Edì da A. Grenfell Price, 4. ed., Edition Erdmann in Thienemanns Verlag, Stuttgart e.a. 1983, ISBN 3-522-61040-7.
• Stuart Macintyre: A Concise History of Australia. 3. ed., Cambridge University Press, Cambridge e.a. 2009, ISBN 978-0-521-73593-3.

• L’expansiun europeica durant il temp modern tempriv