Banjani (pleme)

Banjani su staro-hercegovačko, dinarsko pleme, koje je u vrijeme turske okupacije pripalo Hercegovačkom sandžakatu, a sada savremenoj Crnoj Gori u čiji sastav su se vratili, neznatnim dijelom 1860, a konačno 1878. godine. Banjani su i prije dolaska Turaka, pripadali Crnoj Gori, Zeti i Duklji, a njima su vladale dinastije Crnojevići, Balšići i Vojislavljevići, kao i guvernadurske familije. Zauzimali su središnji prostor između Nikšića i Bileće – od vrhova Njegoša, gdje su u njegovom podnožju, u selu Muževice živjeli preci crnogorske Dinastije Petrović - Njegoš,koji su kao trgovačka porodica došli iz Zenice u Bosni, do rijeke Trebišnjice, odnosno do današnjeg Bilećkog jezera. Površina im je, po slobodnoj procjeni, oko 380 kvadratnih kilometara. Nalaze se između 42 stepena, 45 minuta, i 43 stepena sjeverne geografske širine, a leže na 18. meridijanu istočno od Griniča, između 30. i 46. minuta. Graniče se sa ostalim crnogorskim plemenima: Golijom na sjeveru, Trepačkim Rudinama na istoku, Grahovom na jugu, a na zapadu Oputnim rudinama koje se nalaze u istočnoj Hercegovini. U prošlosti je granica Banjana prema jugu i istoku bila drugačija. Na tom potesu pleme se graničilo sa Riđanima, vlaškim plemenom koje se asimilovalo ili raselilo do kraja 17. vijeka, pa se na njegovom prostoru formiraju dva nova plemena – Grahovo i Trepačke Rudine. Novoformirana plemena su se, dakle, proširila i na dijelu banjske teritorije. Planinski vijenci Njegoša i Somine čine prirodnu granici Banjana na sjeveru, dok je od sjeverozapada prema jugozapadu granica nešto otvorenija i ide vrhovima Brekovca, Bratogošta, Tisovca i spušta se na Trebišnjicu, odnosno Bilećko jezero. Južna i istočna granica Banjana ide brdovitom površi, bez većih prirodnih prepreka.

Selo Petrovići sa bližom okolinom (priobalje Trebišnjice) zove se Donji Banjani. To je najniži dio plemena i spušta se i ispod 400 m nadmorske visine. Preostali dio plemena zove se Gornji Banjani. Gornjobanjska sela nižu se od 800 do 1.100 metara nadmorske visine. Planinski vrhovi Jelovice su između 1.100 i 1.280 metara nadmorske visine. Vrhovi Somine i Bratogošta prelaze ovu visinu, a najviši vrh Njegoša, Ravna glavica, diže se iznad nivoa mora 1.721 metar. U središnjem dijelu plemena nalazi se varošica Velimlje, na samom obodu Velimljskog polja. To je, u stvari, kraško poljice od 3 – 4 kvadratna kilometra, a njegov najniži dio je nešto ispod 800 m nadmorske visine i završava se udubljenjem poput lijevka, kuda je nekad u daljoj prošlosti otekla voda. Ovo je teritorija takozvanog ljutog krasa; preovlađuju manja i veća uzvišenja sa naslagama krečnjačkih i dolomitnih stijena. Nešto malo obradive zemlje nalazi se u vrtačama i na terasastim površima. Razumije se da ovakva zemljišna podloga omogućava oskudnu vegetaciju, a tim i više što kiše slabo padaju u vegetativnom periodu (maj-septembar), a tekućih (površinskih) voda skoro i nema. Postoje samo tanušni izvori žive vode na Njegošu: Jama Matovića i Tupanjska vrela, zatim u naseljima Gornjih Banjana: Kruška i Crni kuk, pa Sopot u Donjim Banjanima. Mogao bi se naći i neki pištet ili bučalina, kao što je Zaboj u Mokrom Dolu, u selu Dubočke a to su sezonski izvorčići i bez većeg značaja za život ljudi. I na Hercegovim lukama u Somini postoji takođe tanušan izvor-pištet. Zato su ljudi ovog kraja primorani da prave bazene u kojima se skuplja kišnica.

Poznato je da kraški tereni, a posebno područje ljutog krasa kakvi su i Banjani, trpi vidne promjene zbog ubrzanih erozivnih procesa koji se nepovoljno odražavaju na biljni i životinjski svijet, kao i na samu naseljenost. U dalekoj prošlosti ovaj kraj nije bio oskudan vodom, zemljišnim kompleksima, pa ni biljnim i životinjskim svijetom. Ispod Njegoša izvirala je Tupanjska rijeka koja se probijala kroz selo Riječane, koje po njoj i nosi ime. Sva je prilika da je i današnje Velimljsko polje bilo pod vodom, koje i do danas u toku jesenjih kiša poplavi. Klima ovog kraja, zavisno od reljefa, nije jedinstvena. Banjsko priobalje Trebišnjice (danas Bilećkog jezera) ima blagu klimu jer tu dopire uticaj mediteranskog sunca. Pretežni dio plemena ima umjerenu kontinentalnu klimu, dok samo planinski dio ovog kraja ima odlike planinskog podneblja. Ono po čemu je plemenska teritorija prilično ujednačena jeste godišnji raspored i količina vodenog taloga.

Banjani su u neku ruku složeno pleme, jer pojedina banjska bratstva imaju odliku plemena. To se sa dosta razloga može reći za Koprivice i Miljaniće, pa i za neka druga bratstva. Navedena bratstva imaju veliki zemljišni posjed u plemenu sa svojom bratstveničkom crkvom i, naravno, grobljem. Imaju zajedničku slavu i staru tradiciju preko četiri i po vijeka, odnosno bar 17 koljena, pa se u novije vrijeme i međusobno orođavaju. Imali su prvake plemena i ugled vodećih bratstava.

Banjani se prvi put nalaze u pisanom obliku 1319. godine, u dokumentima kralja Milutina, čijoj su državi pripali, u vrijeme kada je Raška osvojila Zetu. Ime su dobili po zvanju srednjovjekovnih oblasnih gospodara: ban, a smatra se da je eponim plemena bio legendarni ban Rusen. Ovo se vjerovanje sačuvalo u Gornjim Banjanima, gdje se nalazi i zaseok koji je dobio ime po imenu bana – Rusenovići. Donjebanjci vjeruju da je ime plemena došlo po kosovskom naselju Banjska, odakle i potiču, kako se priča, porodice iz Donjih Banjana. Neka istraživanja novijeg datuma upućuju na to da je pleme dobilo ime po Vlasima Banjanima koji su kao nomadi došli iz mjesta Banjane u Makedoniji.

Plemenska slava Banjana je 20. januara - Jovanjdan, mada ima bratstava koji ga ne slave. Zborno mjesto (zborna glavica) plemena bilo je Kruška, na kojoj su se održavale plemenske skupštine i donosile važne odluke. Neki su se zborovi održavali i u Manastiru Kosijerevu, a najčešće oni koji su imali značaj šireg područja. Održavani su zborovi i u Prigradini na Počivalama, kao i na Crnom Kuku, što je zavisilo od raznih faktora.

Ovaj je kraj uvijek bio periferija, odnosno krajina. Dakle, nikada nije bio obuhvađen centralnim dijelom neke veće administrativne jedinice. To su i danas Banjani: krajičak Crne Gore i opštine Nikšić prema Republici Srpskoj. Mesto je i plaćalo danak krajina na razne načine. Prirodno je da sve investicije kreću od centra prema periferiji, pa često do nje i ne dolaze. Tako se dešavalo i Banjanima, koji su i najviše dobijali kad su bili kapetanija i kasnije opština.

Banjani su kraj značajne praistorije i burne a malo istražene istorije. Crvena stijena, arheološko nalazište u Donjim Banjanima, gdje je pronađen i zub neandertalca, žrvanj i sl., govori da su na ovom prostoru živjeli ljudi paleolita, neolita i bronze. A gradine i brojne gomile (ili mogile) svjedoče da je kraj poprimio i izvjesne urbane odlike u bronzanom i gvozdenom dobu.

Istorija ove teritorije počinje sa Rimljanima u čijoj su se mreži puteva našli i Banjani. U banjskom selu Riječani, kuda je prolazila važna rimska saobraćajnica prema Duklji i Skadru, izgrađen je kastrum Saltua. Sloveni su ovaj kraj, kao i njegovo šire okruženje, naselili u prvoj polovini sedmog vijeka, potiskujući prorijeđeno romansko i ilirsko stanovništvo u planinske vrleti. Iako tada Sloveni nijesu poznavali državno ustrojstvo, počeli su ga dosta brzo izgrađivati, a već su imali lokalne starješine koje su imenovali slovenskim titulama: ban i župan. Kraj je u ranom srednjem vijeku (osmo-deveto stoljeće) postao banovina i pripadao je župi Onogošt. Potom će više župa sa Onogoštom formirati oblast Podgorje (Submontana), koja je pripadala državi Duklji.

Od osamdesetih godina 12. vijeka Duklja (Zeta) ulazi u sastav Raške. Banjani će u sastav Raške, dakle države Nemanjića, ostati nepuna dva vijeka, a potom će postati dio Bosne, u kojoj će ostati nepun jedan vijek – do pada pod Turke (1466).

Zahvaljujući reljefu, dakle prirodnom okruženju, ovaj je kraj imao sve potrebne uslove da se organizuje kao posebna upravna jedinica, već u starom vijeku. Vjerovatno je ovo bila takođe jedna manja upravna jedinica (banovina) i u ranom slovenskom periodu. Jedan mikrolokalitet u Banjanima se i zove Banova stolica. Tu se i danas prepoznaje kameno sjedište na kome je, kako se vjeruje, sjedio ban u vrijeme skupova koje je tu sazivao. A kasnije, u doba Turaka i po njihovoj administraciji, kraj je postao nahija, vjerovatno i zbog toga što je i ranije bio sa izvjesnom samoupravom. To je i bio jedan od činilaca da se i u vrijeme tursko organizuje kao pleme sa plemenskim predstavnicima.

Osnovna ćelija za razvoj plemena, kako etnolozi ističu, bio je katun. Naime, ovo je stočarski kraj sa polunomadskim uzgojom stoke – ljeti na planini, dakle na katunu, a zimi u svom seoskom naselju u uvali. (Ovaj vid stočarstva naslijeđen je od Vlaha i drugih balkanskih starosjedjelaca). Jedan katun činilo bi oko dvadesetak kuća, odnosno porodica sa katunarom na čelu. A zajednica od više susjednih katuna, često rodbinski povezanih, činila je (od šesnaestog vijeka) pleme sa vojvodom na čelu. Značajnu ulogu u opstanku plemena u vrijeme Turaka odigralo je i svještenstvo, nastojeći da održi narod kraja u pravoslavlju. Tome je pogodovala i blizina Stare Crne Gore, plemenski organizovane, pa mletačkog Kotora i poluzavisnog Dubrovnika, gradova koji su imali privredne i političke veze sa ovim krajem.

Prve banjske vojvode potiču iz kuće Petrovića. Vojvoda Ivan Petrović je savremenik vojvode Grdana Nikšića. Petrovići su živjeli u Donjim Banjanima,u selu Petrovići a od njih su današnja banjska bratstva: Kneževići, Popovići i Pejovići. Od ovih Popovića su i Popovići u selu Trepča kod Nikšića.Od sredine sedamnaestog do sredine osamnaestog vijeka Matovići iz banjskog sela Prigradine davali su obor kneza (tada se ne pominju banjske vojvode), pa će potom glavni knez biti iz sela Klenka. Klenčanin Petar Mulina naslijedio je kneževstvo od Matovića iz Prigradine, koje je postalo nasljedno. Sljedeći knez je bio sin Petrov – Baćo, a zatim Vasilj Baćov, koji će uzeti prezime po ocu (Baćović), koje će se ustaliti i za njegove potomke. Njega nasljeđuje njegov sin Jovan Baćović, koji je stekao i zvanje vojvode. Poginuo je u bojevima za oslobođenje Banjana od Turaka (1862), kao i njegov nasljednik vojvoda Maksim Baćović (1876). Potom je vojvodstvo prešlo na Maksimovog strica Sima. Pored vojvode, Banjani su imali i serdara. Najistaknutiji banjski prvak prve polovine devetnaestog vijeka bio je Rade Božov Miljanić, iz glasitog banjskog bratstva, a njegov sin, najveći banjski junak Đoko Miljanić dobija zvanje serdara. Uz svoje prezime (po ocu) Radović, dobio je i plemensko ime, odnosno prezime – Banjanin. Posljednji serdar plemena bio je Marko Đokov Radović. Značajnu ulogu u plemenu imala su i neka druga banjska bratstva. Komnenovići su staro i nekad vrlo moćno banjsko bratstvo. Podigli su crkvu na Tupanu početkom 17-og vijeka; gospodarili su dobrim dijelom banjske teritorije i imali su katune na Durmitoru. Gambelići, odnosno Milovići, takođe su stara i poznata banjska kuća. Ognjenovići su imali takođe plemenske prvake tokom 18-og i 19-og vijeka.

Koprivice su staro banjsko bratstvo i najbrojnije u plemenu u posljednja dva vijeka. Oni su i najpoznatija svještenička kuća u Banjanima. Više od pet vjekova su davali svještenike plemenu. Od Koprivica je bio i patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.Koprivice su predvodile svještenički, a Miljanići ratnički stalež u Banjanima.

Konačnim ulaskom Banjana u granice Crne Gore, dakle njihovim oslobođenjem od Turaka (1878), pleme postaje jedna od crnogorskih kapetanija sa kapetanom na čelu. Prvi kapetan oslobođenih Banjana bio je Gišan Radović-Miljanić, koji je kratko upravljao kapetanijom zbog neslaganja sa Knjazom Nikolom I Petrovićem, a njega nasljeđuje Ćetko Pejov Eraković. Ćetka je naslijedio njegov sinovac Jevto Pejović-Eraković. U međuratnom periodu, kao i po Drugom svjetskom ratu, Banjani postaju opština sreza Nikšića, a predsjednici opština su bili iz više banjskih bratstava. Od 1960. Banjani nemaju status opštine, već su postali dio prostrane opštine Nikšić.

I sve do pojave Slovena ovdje je živio balkansko-mediteranski etnički elemenat,Iliri i Vlasi, koji je u prvim vjekovima Hristove ere pokoren od strane Rimljana. Sloveni su i zatekli poromanjeni balkansko-mediteranski svijet, koji će se ponovo etnički pretapati – slovenizirati.

Dinarska plemena često vode porijeklo od zajedničkog pretka, kao što je to primjer sa Vasojevićima,Bratonožićima, Bjelopavlićima, Ozrinićima, Piperima, Zagarčanima ili Bandićima. Ali ovo nije slučaj sa Banjanima. No, možda bi se i o tome moglo govoriti za srednjovjekovne Banjane. Neki izvori govore da su se Banjani naprosto raselili u drugoj polovini petnaestog vijeka, uvođenjem turske vlasti, izgleda dobrim dijelom da su ih i Turci preseljavali iz strategijskih razloga u zapadnu Bosnu (dolina Usore), pa su ispražnjeni banjski prostor naselile porodice sa raznih slovensko srpskih strana, stvarajući kakav-takav komšiluk i sa nešto zatečenog starosjedjelačkog stanovništva. Prema tome, većina stanovništva Banjana potiče od izbjeglica i uskoka iz raznih slovensko srpskih krajeva. Etnografi navode da su ovdje dopirale seobe Srba još od vremena srednjeg vijeka, sa Kosova i Metohije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, ili Crnogorskih Brda i Stare Crne Gore. Tako su se formirali zasebni rodovi-bratstva u šesnaestom i sedamnaestom vijeku u Banjanima, objedinjeni u pleme.

Na primjer, poznato je da su Miljanići nastali od Miljana, koji je sa ocem Milisavom i ostalom braćom Bijelem i Mrkom (od kojih su nastali Bijelovići i Mrkajići) došao sredinom 16.vijeka iz Velestova (Čevo), iz starog crnogorskog plemena Ozrinići, koje se nalazi u Katunskoj nahiji, u staroj Crnoj Gori. Za Antoviće postoji predanje da su nastali od sloveniziranih starih rimljana, ali se to sa sigurnošću ne može utvrditi.

Živeći u bližem i daljem komšiluku ljudi ovog prostora su se dosta rodbinski povezali (ženidbom-udajom), pa iako ne potiču od zajedničkog pretka, njihova se etnička i generička strktura prilično izjednačila. To su dinarci, dakle dinarska rasa ljudi. Međutim, sami rodoslovi banjskih bratstava, koji uvažavaju porijeklo po muškoj rodnoj liniji, govore da porijeklo ovih ljudi vuče korijene iz slovensko-srpske i starobalkanske, romansko-ilirske i vlaške ekumene. Recimo, oko polovine banjskog stanovništa, koje je u plemenu živjelo sredinom prošlog vijeka, predstavlja potomstvo Banjana starosjedjelaca, koji su na ovom prostoru više od četiri stoljeća. A takođe se smatra da veliki dio starosjedjelaca vode porijeklo od neslovenskog naroda – ilirskog plemena Mataruga, koji su pripadali većem ilirskom plemenu Španji, koji su, opet, pripadali najvećem ilirskom plemenu - Dokleatima.Mora se uzeti u obzir da su Sloveni zatekli i drugi neslovenski svijet (Romane, Ilire i Vlahe), koji su takođe jedna generička komponenta u etnosu Banjana. A poznato je i to da su se oni kao nomadi pomjerali u ranom srednjem vijeku sa jugoistoka prema jadranskom priobalju, pa su se neki od njih mogli zadržati i u Banjanima. Razumije se da je bio dominantan slovenski etnički elemenat ljudi ovog kraja, koji je već do kraja srednjeg vijeka sasvim asimilovao sve te starobalkanske etničke struje.

Velimlje je jedino naselje Banjana koje je već krajem devetnaestog vijeka steklo status varoši i živjelo je kao činovničko-trgovačko naselje sve do 1960, kada je izgubilo status opštinskog centra. No, i dalje se uzima kao varoš sa mjesnom kancelarijom.

Banjska sela su: Klenak, Koprivice, Macavare, Milovići, Miljanići, Petrovići, Prigradina, Riječani, Tupan. Međutim svako od ovih sela ima više zaselaka, odnosno manjih grupa kuća, koje se mogu izdvojiti i kao posebna sela. Na primjer selo Miljanići obuhvata čak još pet sela, a to su: Dubočke,Birač, Muževice, Rusenovići, Jelovica, kao i njihovo centralno naselje: Miljanići. Koprivice takođe čine više sela: Renovac, Šake, Čista vlaka, Crni kuk, Šljeme.

Banjani su u posljednja dva vijeka imali oko četrdeset bratstava. Za to vrijeme neka su bratstva iščezla iz plemena – smanjivalo se njihovo muško potomstvo dok nije nestalo, mada su tome dale doprinos i česte emigracije iz ovog pasivnog kraja. A u posljednje pola stoljeća neke su se banjske porodice pomjerile do obližnjih gradova, pa više ne žive u plemenu, ali ne otuđuju svoju imovinu, dakle očevinu. Ima i primjera da su od jednog bratstva nastala dva, što se neki bratstvenički ogranak zvanično proglašava posebnim bratstvom. Tako se potomci Rada Miljanića (krajem 19-og vijeka) zovu Radovići. Kako se Velimlje izgrađivalo kao varošica, kao i razvojem školstva i saobraćaja, u ovaj su kraj živjeli kraće ili duže i neki ljudi sa strane, pa ih ne možemo smatrati Banjanima. Ali ako su njihove tri generacije živjele u plemenu, treba ih uzeti u obzir kao i druga banjska bratstva, pa čak i kada predstavljaju smo jednu porodicu. Sredinom prošlog vijeka u Banjanima su živjele porodice (bratstva): Antović, Baćović, Bijelović, Vasiljević, Gligović, Draganić, Đurković, Elezović, Eraković, Zečević, Jovović, Kapetinić, Kecojević, Kilibarda, Knežević, Kovač, Kokotović, Komnenović, Koprivica, Kosanović, Krivokapić, Krušić, Lazarević, Avlijaš, Lučić, Manojlović, Marković, Matović, Milović, Milošević, Miljanić, Mirković, Mićović, Mišković, Mrkajić, Nikolić, Ognjenović, Orbović, Papić, Pejović, Perović, Popović, Radojević, Radović, Rupar, Sarić, Spasojević, Tomašević. Banjani su vjekovima bili živo imigraciono-emigraciono područje, o čemu je već bilo riječi. To, u izvjesnoj mjeri, važi i za ostala dinarska pemena. Interesantno je da su mnoge znamenite srpske porodice i pojedinci porijeklom iz ovih plemena. Preci Nikole Tesle i Nikolaja Velimirovića su porijeklom iz Banjana. Banjani su naselili više mjesta u valjevskom kraju, u Srbiji, gdje i postoji selo Banjani kod Uba, Donji Banjani kod Ljiga, Gornji Banjani kod Gornjeg Milanovca kao i čuvenu Brankovinu kod Valjeva. Tako su porijeklom od Miljanića iz ovog plemena porodice Nenadović (Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, Jakov Nenadović, Ljuba Nenadović), Birčanin (Ilija Birčanin), Lazarević (pop Luka Lazarević).

Miljanići su bili brojni, pa su se, sa ostalim Banjanima iseljavali u Argentinu (Buenos Aires i provincija Ćako- gradić Roche Sainz Peña i drugi) gdje ima i Kilibardi, Erakovića, Kapetinića, Rupara, Milovića, Bijelovića..zatim u SAD (Vašington, Njujork, Čikago, Minesota, Montana, Kalifornija, Aljaska) gdje ima dosta Rupara, ali i u Vojvodinu, gdje ima dosta i Koprivica kao i ostalih Banjana (Novi Sad, Kula, Vrbas, Lovćenac, Crvenka), i u Hrvatsku : Mihanići kod Dubrovnika, Škabrnja kod Šibenika, Kruševo kod Obrovca, Golubić kod Knina i Pisarovina kod Zagreba.Ima ih i u Nevesinju (Republika Srpska).

Rođeni Banjani su patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta i vladika Hadži Sava Kosanović, episkop Nikšićko-Budimljanski Joanikije Mićović, kao i dr.Petar Miljanić, lični ljekar Kralja Nikole I Petrovića , prvi ljekar u oslobođenoj Podgorici i osnivač moderne medicine u Crnoj Gori, kao i njegov sin dr.Niko Miljanić, utemeljivač moderne hirurgije u Crnoj Gori i njen prvi Predsjednik Vlade (Predsjednik CASNO-a 1943.g) u II svjetskom ratu, i to kao nestranačka ličnost.

Poznate ličnosti iz Banjana, u savremenom dobu su i pozorišni dramaturzi Vida Ognjenović, Blagota Eraković, Stevan Koprivica, pisci Mirko Kovač i Petar Sarić, režiseri Veljko Bulajić i Krsto Papić, svjetski poznati neuropsihijatar koji živi u Njujorku je dr.Dušan Kosović,selektor fudbalske reprezentacije Jugoslavije i trener Crvene Zvezde i Real Madrida Miljan Miljanić, književnik Dragi��a L. Jovović, radio-novinar i publicista Mihailo-Koko Miljanić, novinar i generalni direktor RTV Crne Gore Radovan-Zeko Miljanić,aforističar i publicista Dragan Koprivica, direktor dizajna kod svjetski poznatog modnog kreatora Calvina Klaine-a je Stefan Miljanić, sportski novinar i komentator Milorad Đurković, biznismen Stanislav-Ćano Koprivica, vlasnik preduzeća Montex iz Nikšića i jedan od osnivača prvog crnogorskog nezavisnog nedjeljnika "Monitor" i njegov najveći mecena, kao i mnogi drugi.

Spomenici kulture obuhvataju veoma raznovrsne predmete i objekte koje je ljudska ruka u prošlosti nastojala da ovjekovječi iz duhovnih razloga. A šire gledano, i stvari i objekti iz dalje prošlosti koji su stvarani iz praktičnih, životnih razloga mogu se takođe ubrojiti u spomenike kulture. Zato je žrvanj iz Crvene stijene koji potiče iz bronzanog doba, šire gledano, takođe predmet spomeničke prirode. Spomeničku vrijednost imaju i one drevne vode, ublovi, kojih ima više na prostoru Banjana, a potiču iz vremena starog vijeka, mada su se gradili i kasnije.

Tragovi kružnih kamenih objekata na vrhovima pojedinih brda, takozvane gradine, rasute su širom Banjana, a potiču s kraja bronzanog i početka gvozdenog doba. Nihova svrha nije ni do danas razjašnjena, ali se tvrdi da to nijesu bili stambeni objekti. Vjerovatno su u pitanju sakralne gradnje, mada im se ne isključuje ni odbrambeni karakter.

Drevne grobne gomile nižu se starim putnim pravcima kroz Banjane i njegovo okruženje. Nauka ih vezuje za rano gvozdeno doba, halštat, ali su neke nastale, kako se tvrdi, ranije, a ima i onih koje su natale i kasnije. Mnoge od njih, one manje, vjekovima su rasturane. Ipak je sačuvan veliki broj njih. Pojedine su velika, prava mala kamena brda, od po četiri-pet metra visine, pa možda i više, a u prečniku na zemlji i do sto metara. Njihova je svrha utvrđena: to su grobnice rodovsko-plemenskih vođa balkanskih epihoraca i antičkih enhelejaca. U stvari, obično se pripisuju Ilirima. One koje su pretražene u susjednoj Hercegovini pokazuju da u svakoj od njih ima bar po jedan grob, okrenut u raznim pravcima, dok u većim ima i više grobova. Pored kostura nađeni su bronzani i gvozdeni predmeti - oružje ratnika, kao i ženski nakit.

Ljudi su zapazili da u ovom kraju ima pokoji znak u kamenu. Za neke od njih je sasvim jasno da ih je u dalekoj prošlosti ispisivala ljudska ruka, dok su drugi za dvoumljenje: znakovi koje je unosila ruka čovjeka ili linije u stijenama nastale prirodnim putem. Arheolozi su pronašli i jedan latinični natpis u kamenu u Riječanima (Salthua) iz vremena Rima, koji kaže : "Caius Epicadi filius principes civitatis Docleatium".U prevodu : "Gaj Epikad, sin vojvode naroda Duklje".

Mnoge crkve koje je podizala srpska srednjovjekovna vlastela porušene su u doba Turaka. Samo su neke od njih obnavljane i ponovo podizane u vrijeme obnove Pećke patrijaršije. Tako se i u ovo naše vrijeme otkrivaju temelji nekih srednjovjekovnih crkava.

Danas u Banjanima nema nijedna crkva ni manastir iz srednjeg vijeka. Ali sva je prilika da je i ovaj prostor u vrijeme Nemanjića, pa i nešto kasnije, imao sakralnu gradnju. Treba pomenuti svakako manastir Kosijerevo. U Banjanima ima više relativno starih crkava. Njihovu gradnju istoričari umjetnosti vezuju za vrijeme obnove Pećke patrijaršije, za kraj šesnaestog vijeka ili za početak sedamnaestog. Ali sva je prilika da su te crkve, ili bar neke od njih, podignute na srednjovjekovnim crkvenim temeljima.

Crkva Svetog Save u selu Prigradina, zaseok Počivala, jedna je od banjskih crkava koja je živopisana u vremenu obnove Pećke patrijaršije, odnosno samim početkom sedamnaestog vijeka. A po predanju kraja, ona je najstarija crkva u plemenu i podignuta je u vrijeme Nemanjića. Doduše, po drugoj priči nju je podigao predak bratstva Matovića i Krušića koji je zarobljen na Kosovu i kao poturčenjak dao je novac za njenu gradnju. Takođe se priča da je u doba Turaka bila neko vrijeme potpuno zaklonjena, u zemlji, sa tajnim ulazom za pravoslavne vjernike. I vjerovatno je i ovaj hram nastao na temeljima nekog srednjovjekovnog hrama. On je danas pod zaštitom države, uglavnom zbog svog živopisa.

Crkva Svetog Arhanđela Mihaila je takođe u Prigradini, nedaleko od varoši Velimlja. Značaj ove crkve je u tome što ima status sabornog hrama. Ona nema zidno slikarstvo i podignuta je 1867. godine. Međutim, ona je podignuta na temeljima nekog ranijeg hrama, a o kome se ne zna ništa. Vjerovatno je to bila srednjovekovna svetinja. Crkva Sv. Jovana na Petrovićima, zaseok Drijenak, predstavlja mauzolej prvaka ovog mjesta iz druge polovine petnaestog vijeka. U njoj je sahranjen vojvoda Cvjetko Banjanin i njegov sin vojvoda Grban Cvjetković Banjanin. Crkva Svetog Arhanđela Mihaila na Petrovićima, zaseok Stražnica, potiče s kraja šesnaestog vijeka, a živopisana je 1605, dakle u vrijeme vojvode Banjana Ivana Petrovića i bila je porodični hram Petrovića.Crkvu Svetog Jovana u mjestu Klenje, kod Velimlja su, početkom 17.vijeka podigli i sagradili Miljanići. Crkva Sv. Ilije u rejonu Petrovića (Planik) je takođe stara crkva, sa početka sedamnaestog vijeka. Nju su podigli Mrkajići, bratstvo ovog kraja.

Za Banjane je karakteristično da su u njima česte bratstveničke crkve. Uglavnom, veća ili pak srodna bratstva imaju svoje zajedničke crkve. Komnenovići, Koprivice i Miljanići imaju svoje crkve. A srodna bratstva, Mirkovići i Perovići imaju zajedničku crkvu. To važi za Erakoviće i Kilibarde, kao i za neka druga srodna bratstva. Banjani su poznati i po stećcima. Naime, oni su blizu jedan vijek bili u granicama Bosne, koja je inače poznata po ovim spomenicima. Oni su u Banjanima uglavnom nastali u četrnaestom vijeku, mada su pojedini mogli nastati nešto ranije, pa i kasnije. Ima ih na više mjesta. Podizani su na ranijim grobljima i danas ih vidimo kod pojedinih crkava.Ovo su spomenici bogumila, a njihov izgled to i potvrđuje. U Banjanima, koji su u vrijeme Nemanjića zakoračili u svijet pravoslavlja, je živjelo puno bogumila. Neki su stećci sa puno ornamentike rađeni, što više odgovara jednom srednjovjekovnom vlastelinu, što potvrđuje da su Banjanima, u vrijeme Kraljevine Bosne, vladali vlastelini bogumili, koji su pripadali Crkvi Bosanskoj , što je bila i zvanična religija tadašnje bosanske kraljevine.

U Renovcu, zaseoku Koprivica, nalazi se jedno kameno sjedište, koje se zove Banova stolica.

Naš je čovjek uvijek gajio osjećaj za opšte dobro. Zato je on u posebnim prilikama prilagao svoj novac ili dio svog imetka za ono što ima značaj javnog dobra. Toga je bilo i u Banjanima. Na Tupanu, jednom od banjskih sela, postoji dio terena koji se zove crkveno zemljište. U stvari, to su zemljište nekada u prošlosti zavjetovali ljudi manastirima. Bezbroj je primjera da su ljudi ulagali svoja dobra za opravljanje (ili podizanje) crkava, škola, sirotišta, puteva, bibliteka. Pomagali su se samohrani, sirotni, siromašni. Legende govore da su i neki poturčenjaci iz Banjana pomagali selo iz kog su potekli. Ali nije samo legenda već i činjenica da je Zaim, poturčenjak od Zečevića, dao novac da se u mjestu njegovih rođaka sagradi voda, koja se po njemu i zove Zaimovača. Vladičina voda na Velimlju je zadužbina Hadži Save Kosanovića, rođenog Banjanina i čuvenog sarajevskog mitropolita, koji se sukobio sa okupacionim mjerama koje je u Bosni i Hercegovini sprovodio Benjamin Kalaj.

Bolnicu na Velimlju osnovao je prof. Beogradskog univrziteta dr Niko Miljanić, čiji su preci iz Banjana. Aljo Radojević je obezbijedio novac da se gradi voda pri Velimljskom prisoju, računajući da će se unapređivati stočarstvo u kraju. Stanislav-Ćano Koprivica je podigao manju fabriku čepova na Velimlju, koja je upošljavala oko tridesetak radnika, ali je, nažalost, prestala sa radom u vrijeme raspada Jugoslavije 1991.godine.

• Maksim Baćović
• Jovan Baćović
• Simo Baćović
• Petar Baćović

• Momčilo S. Mićović: Mićovići iz Banjana u svom vremenu, Beograd, 2001.
• Momčilo S. Mićović: Prigradina u vremenu i prostoru, Beograd 2007
• Svetozar Tomić: Banjani, Beograd, SANU, 1949.
• Slobodan Raičević: Spomenici u staroj župi Onogošt, Beograd, 1992.