Wikang Hawayano

Hawayano
Hawayano
ʻŌlelo Hawaiʻi
Rehiyon	Hawaiʻi: nakasentro sa pulo ng Niʻihau at Hawaiʻi, ngunit may mga tagapagsalita sa Kapuluang Hawayano at ng Estados Unidos
Pangkat-etniko	Mga katutubong Hawayano
Mga natibong tagapagsalita	2,000 (1997) hanggang 24,000+ (2006-2008)
Pamilya	Austronesyo Malayo-Polinesyo Oseaniko Polinesyo Silangang Polinesyo Marquesic Hawayano; ; ; ; ; ;
Sistema ng panulat	Latin (Alpabetong Hawayano)
Opisyal na katayuan
Opisyal na wika sa	Hawaiʻi (kasama ng Ingles); kinikilala bilang wika ng menoridad sa ilang bahagi ng:; Estados Unidos
Mga kodigong pangwika
ISO 639-2	haw
ISO 639-3	haw
ELP	Hawaiian

Ang wikang Hawayano^[3] (Hawayano: ʻŌlelo Hawaiʻi) ay isang katutubong wikang Awstronesyo (parehong pamilya ng wikang Tagalog) ng mga katutubong tao ng Kapuluan ng Haway at Polinesya. Opisyal na wika itong lengguwahe, kasama ang Ingles, sa Estado ng Haway. Ang wikang Hawayano ay importanteng parte ng Hawayanong kultura, musika, at iba pa, ngunit sa pribadong islang Niʻihau lamang ginagamit ang wikang ito araw-araw. Huwag ilito ang wikang Hawayano sa Kreyol ng Hawaiʻi na hango sa wikang Ingles.

Mapa ng Haway (Niʻihau sa pula)
Hawayano ngayon
Hawayana, 1899
Ang Haring David Kalākaua, mga 1882

Wikipedia

Edisyon ng Wikipedia sa Wikang Hawayano

Mga Salitang Espiritwal

Ang Hawayano ay espiritwal na lengguwahe, at puno siya ng mga salitang espiritwal. Mga halimbawa ay:^[4]

salita	ibig sabihin
akua	diyos, diyosa, espiritu, parang katulad sa Hapong kami
hiwa	gustong kaitiman, katulad ng itim na baboy na inaambag sa mga diyos
kahuna	pastor, salamangkero, mahiko, pari
laʻa	sagrado, banal
Nāmū	mga maliliit na espiritu, mga silente
Nāwā	mga maliliit na espiritu, mga maingay
ʻuhane	anito, espiritu

Ponolohiya

Nasa loob nang / / ang ponema sa IPA. Ang grapemo ay nasa loob nang < >.

Katinig

/p k ʔ h l m n w/

Ang ʻokina <ʻ> ay espesyal na letra, na sa Unicode ay sa heksadesimal na kodong 02BB. Itong letra ay may tunog ng glotalisasyon /ʔ/, katulad ng gitna ng dalawang <a> sa <saan> sa Tagalog /saˈʔan/.

Ang tunog^[5] ng <w>:

pagkatapos ng <i> o <e> ay malimit nang /v/;
pagkatapos ng <u> o <o> ay malimit nang /w/;
sa kaunahan ng salita o pagkatapos ng <a> ay tunog nang /v/ o /w/.

Patinig

/a aː e eː i iː o oː u uː/

May maikli at mahabang bersiyon ng bawat patinig. Ang /a/ ay may mga varyant nang [æ⁓a⁓ɐ⁓ə]. Ang /e/ ay may mga varyant nang [ɛ⁓e/i].

Diptonggo

/ae aj ao aw ej ew ju oj ow/

<oe> ay hindi diptonggo, ngunit may tunog nang /owe/.

Akcento

Ang salitang Hawayano ay may isa o higit sa isang parteng salitang may aksentong may patinig [V], o may patinig [V] at katinig [K]:

parteng salitang may aksento	halimbawa	lugar ng aksento
(K)VKV	ahi, kahi	penultimong silaba
(K)V(K)V(V)KV	uahi, aloha, huali, kakahi, Hawaiʻi	penultimong silaba
(K)VV	ai, wai, ā, nā	sa diptonggo o sa mahabang patinig
(K)V(K)VV	uai, uhai, kuai, wawai, iā, inā, huā	sa diptonggo o sa mahabang patinig

Ang mga dalubwika at mga espesyal na diksiyonaryo'y gumagamit ng puntong <.> para ihiwalay ang mga parteng salitang may aksento, ngunit sa malimit na baybay ay hindi ginagamit.

May dausdos na katinig bilang /j/ at /w/ sa gitna ng mga patinig sa parteng salita. Halimbawa, ang parteng salitang <huali> ay bigkas nang /hu��wali/; ang parteng salitang <iā> ay bigkas nang /iˈjaː/.

Mga halimbawa ng mga kompletong salita:

salita	bigkas	ibig sabihin
kana.kē ʻele.ʻele	/ˈkana.ˈkeː ˈʔele.ˈʔele/	regaliz, licorice
haili.moa	/ˈhajli.ˈmowa/	tipo ng shell
ipu.kukui	/ˈipu.kuˈkuwi/	lampara

Orden ng Pangungusap

Ang Hawayanong pangungusap ay malimit na may orden nang VSO: Berbo-Sabjek-Objek, katulad sa Tagalog na <Kumakain ang pusa ng isda>.

Aspekto, Tens, Modo

salita	ibig sabihin
ua berbo	perpektong aspekto
ʻaʻole i berbo	negatibong perpektong aspekto
e berbo ana	imperpektong aspekto
ʻaʻole e berbo ana	negatibong imperpektong aspekto
ke berbo nei	presenteng tens
ʻaʻole e berbo nei	negatibong presenteng tens
e berbo	imperatibong modo
mai berbo	negatibong imperatibong modo

Halimbawa

ʻO ia ke kahuna.
Siya ay ang salamangkero.

He kahuna kē.lā.
Salamangkero iyon.

Ua ʻai ke kanaka i nā kowa.ū.
Kumain ang tao ng mga itlog ng isda.

E ʻai ʻoe i nā kowa.ū.
Kainin mo ang mga itlog ng isda.

ʻAʻole i ʻai ʻoe i ka maiʻa.
Hindi mo kinain ang saging.

Ke hia.moe nei ʻo Pili.
Natutulog si Pili.

ʻAʻole e hia.moe nei ʻo Pili.
Hindi natutulog si Pili.

Tingnan din

Sanggunian

↑ Lyovin (1997:258)
↑ U.S. Census (2010)
↑ Panganiban, Jose Villa. (1969). "Hango sa Haway". Concise English-Tagalog Dictionary.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
↑ Pukui, Mary Kawena, & Elbert, Samuel H. Hawaiian Dictionary, Revised and Enlarged Edition. Honolulu, Hawaiʻi, USA: University of Hawaiʻi Press, 1986.
↑ Pukui, Mary Kawena, & Elbert, Samuel H. Hawaiian Grammar. USA: University of Hawaiʻi Press, 1979.

Ang lathalaing ito na tungkol sa Wika ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa pagpapalawig nito.

[1] Lyovin (1997:258)

[2] U.S. Census (2010)

[Panganiban-3] Panganiban, Jose Villa. (1969). "Hango sa Haway". Concise English-Tagalog Dictionary.{{cite ensiklopedya}}: CS1 maint: date auto-translated (link)

[vortaro-4] Pukui, Mary Kawena, & Elbert, Samuel H. Hawaiian Dictionary, Revised and Enlarged Edition. Honolulu, Hawaiʻi, USA: University of Hawaiʻi Press, 1986.

[5] Pukui, Mary Kawena, & Elbert, Samuel H. Hawaiian Grammar. USA: University of Hawaiʻi Press, 1979.

[1]