Исроил

Исроил Давлати מדינת ישראל Мединат Жисра'эл
Байроқ Герб
Шиор: Йўқ
Мадҳия: Ҳатиква (Умид; הַתִּקְוָה)
Пойтахт	Тел Авив
Расмий тил(лар)	иврит, арабча
Ҳукумат	Парламентлик республика
• Президент	Исааc Ҳерзог
• Бош Вазир	Бенямин Нетаняҳу
•	1948-йил 14-май
Майдон
• Бутун	Асосий: 20.770 км² Босиб олинган ерлар билан: 22.072 км² км2 (154-ўрин)
• Сув (%)	2.1
Аҳоли
• 2024-йилги рўйхат	9 990 000 (93-ўрин)
• Зичлик	450/км2
ЙИМ (ХҚТ)	2024-йил рўйхати
• Бутун	АҚШ$ 552.151 млрд. (29-ўрин)
• Жон бошига	АҚШ$ 55,533
Пул бирлиги	янги шекел (ИЛС)
Вақт минтақаси	УТC+2
• Ёз (ДСТ)	УТC+3
Қисқартма	ИЛ
Телефон префикси	972
Интернет домени	.ил
таҳрир кузат

Исроил (ивритча: יִשְׂרָאֵל, арабча: إسرائيل‎) — Яқин Шарқ ўлкасида, Осиёнинг ғарбий қисмида, Ўрта денгизнинг жануби-шарқий бўйида жойлашган давлат. Асосий ва расмий майдони 22,072 км^2[1]. Аҳолиси сони 2024-йилги маълумотларга кўра 9,883,520 киши. Пойтахти — Тел-Авив. Асосий иқтисодий, сиёсий ва маданий маркази — Тел-Авив. Расмий тили — иврит. Тан олинган тил — арабча.

Исроил — республика. Мамлакатда ягона конституция йўқ. Унинг ўрнини босувчи бир қанча қонунлар бор. Энг муҳимлари: Қонун чиқарувчи ва ижрочи идораларни ташкил этиш тўғрисида 1948-йилги Қонун ва Маъмурий фармон, 1949-йилги Муваққат қонун, Қайтиб келиш тўғрисида 1950-йилги Қонун, Фуқаролик ҳақида 1952-йилги Қонун, Кнессет тўғрисида 1958-йилги Асосий қонун ва бошқалар.

1947-йил 29-ноябрда БМТ Бош Ассамблеяси кўпчилик овоз билан (33 ва 13) Фаластинни икки давлатга бўлиш тўғрисида қарор қабул қилди.

Давлат бошлиғи — президент (2021-йилдан Исаак Ҳерзог), у кнессет (бир палатали парламент) томонидан 7 йил муддатга сайланади, иккинчи муддатга қайта сайланиш ҳуқуқига эга эмас. Қонун чиқарувчи ҳокимият — кнессет, унинг 120 депутати умумий тўғри яширин овоз бериш йўли билан 4 йил муддатга сайланади. Ижроия ҳокимиятни ҳукумат амалга оширади, ҳукумат кнессет томонидан тасдиқланади.

Исроил Яқин Шарқнинг Левант қисмида жойлашган давлат. Мамлакат О'ртаер денгизининг шарқий қисмида жойлашган бо'либ, шимолда Ливан, шимоли-шарқда Сурия, шарқда Иордания ва Г'арбий Соҳил, жануби-г'арбда эса Миср ва Г'азо сектори билан чегараланган. У 29° ва 34° Н кенгликлари ҳамда 34° ва 36° Э узунликлари орасида жойлашган.

Исроил давлатининг суверен ҳудуди (1949-йилги О'т очишни то'хтатиш келишувлари чегарасига ко'ра ва 1967-йилги Олти кунлик уруш давомида эгалланган ерларни ҳисобга олмаганда) таҳминан 20,770 квадрат километр ва ҳудуднинг икки фоиз қисми сувдан иборат. Бироқ Исроил ҳудудининг шакли шу қадар торки (г'арбдан шарққа энг кенг жойи 100 километр, лекин шимолдан жанубга 400 километр), О'рта ер денгизидаги эксклюзив иқтисодий зона ҳажми мамлакат ҳудудидан икки карра каттадир. Исроил қонунлари амал қилувчи ҳудуд, Шарқий Иерусалим ва Голан тепаликларини ҳам қо'шиб ҳисоблаганда 22,072 квадрат километр ва Исроил назорати остида бо'лган ҳудуд, жумладан ҳарбий назорат остида бо'лган, қисман Фаластинликлар томонидан бошқариладиган Г'арбий Соҳил билан қо'шиб ҳисоблаганда 27,799 квадрат километр.

Ҳажми кичиклигига қарамасдан, Исроил турфахил географияга эга бо'либ, жанубда Негев саҳроси, марказда Исроил водийси, Жалила, Кармел тог' тизмалари ва шимолда Голан тепаликлари мавжуд. Аҳолининг асосий қисми О'ртаер денгизи бо'йидаги Исроил қирг'оқбо'йи текисликларида истиқомат қилади. Марказий тог'ликлардан шарқда Иордания водийси жойлашган бо'либ, Ҳермон тог'идан Ҳула водийсигача, Жалила денгизидан О'лик денгизгача қамраб олувчи ушбу ҳудуд Ер юзидаги денгиз сатҳидан энг паст нуқта ҳисобланади. Жануброқда Арава чо'ли ва Исроилнинг энг жанубий нуқтаси ҳисобланмиш Қизил денгизидаги Эилат бо'г'ози жойлашган. Негев чо'ли ва Синай ярим оролининг о'зига хос жиҳатларидан бири унда жойлашган ер эрозияси ко'ринишларидан бири, ёки "махтеш" ярим-доиралари бо'либ, улардан энг йириги 38 километрга чо'зилган Рамон махтешидир. Исроилга О'рта ер денгизи бассейнида жойлашган мамлакатлар ичида ҳар бир квадрат метр учун энг ко'п сонли о'симлик турлари то'г'ри келади. Исроил то'рт эко-минтақадан иборат: Шарқий О'ртаер денгизи арчазорлари, Жанубий Анатолия арчазор о'рмонлар, Араб саҳроси ва Месопотамия саҳроси бутазорлари.

1948-йилда о'рмонлар Исроил ҳудудининг 2 фоизини ташкил қилган бо'лса, Яҳудий Миллий фонди томонидан амалга оширилган кенг ко'ламли дарахт о'тқазиш дастурлари туфайли 2016-йилда о'рмонлар давлат ҳудудининг 8.5 фоизини ташкил қилди.^[2][3]

Исроилнинг денгиз бўйи қисми камбар пасттекислик, шарқий қисми баландлиги 500–1000 метрли плато бўлиб, унинг шарқий чеккаси тор, чуқур Ҳор ботиғига тик тушган. Хула ва Тивериад кўллари, ўлик денгиз, жанубда Негев чўли бор. Фосфорит, тоштуз, мармар, мис, темир рудаси, нефт, газ конлари топилган.

Иқлими субтропик, жанубда ва сойликларда чала чўл ва чўл иқлими. Ёзи иссиқ (24–36°), қиши илиқ (6–18°). Йиллик ёғин 100–800 мм. Шимоли-шарқидан Иордан дарёсининг юқори қисми ўтади. Дарё сувидан суғоришда фойдаланилади. Тупроғи қўнғир, тоғ бўз-қўнғир, бўз, жанубдаги чўлларда бўз-қўнғир. Тоғларда маквис, гарига, доим яшил эман, қарағай ва бошқалар усади. Сиртлон, чиябўри, даман, кемирувчи ва судралиб юрувчилар кўп. Қушларнинг чўл ва даштга хос турлари учрайди.

Аҳолисининг 82%и яҳудийлар, 16%и араблар, қолган қисми арманлар, друзлар. Исроил яҳудийларининг ярмидан кўпроғи бошқа мамлакатлардан келган муҳожирлардир. Расмий тил — иврит ва араб тиллари. Кўпчилик аҳоли яҳудийлик, қолганлари мусулмон ва христиан динида. Аҳолининг 90%и шаҳар ва шаҳарчаларда яшайди. Йирик шаҳарлари: Тел-Авив, Хайфо, Қуддус (ғарбий қисми), Рамат-Ган.

Гоминидларнинг Африка қит'асини тарк этиб, қадимги Левант ҳудудига ко'чиб келиши 1.5 миллион йил олдинга бориб тақалади.^[4] Милоддан аввалги 10 мингйилликда Жанубий Левантда Натуф маданияти юзага келган бо'лса,^[5] милоддан аввалги 4500-йилларда Гхассул маданияти юзага келган.^[6]

Канъонликларнинг келиб чиқиши О'рта Бронза даврига (м.ав. 2100-1550-йиллар) бориб тақалади.^[7] Бронза даври якунида Кан'он ҳудудининг катта қисмида Қадимги Мисрдаги Янги подшоликка о'лпон то'ловчи вассал-давлатлар мавжуд бо'лган.^[8] Бронза даври якунидаги инқирозлар оқибатида Кан'онни тартибсизликлар қамраб олди ва мисрликларнинг ҳудуд устидан назорати буткул қо'лдан чиқди.^[9][10] Ҳудуддаги Ҳазор, Беит Ше'ан, Мегиддо, Экрон, Ашдод ва Ашкелон каби аҳоли пунктлари вайрон бо'лган ёки зарар ко'рган.^[11]

Исроил номли халқ ҳақидаги дастлабки ма'лумотлар таҳминан милоддан аввалги 1200-йилларга бориб тақалувчи Мернептаҳ Стеле номли Қадимги Миср тошбитигида ёзилган.^[12][13][14] Исроилликлар аждодлари ушбу ҳудудларда яшаган сомий тилларида со'злашувчи халқлар бо'лгани ҳақида ма'лумот бор.^[15] Замонавий археологик кузатувларга ко'ра, Исроилликлар ва уларнинг маданияти Кан'онликлар ва уларнинг маданиятидан ажралиб, тобора Яҳвега асосланувчи ��ввалига монолатристик, кейинчалик монотеистик дин ва маданият шакллана бошлайди.^[16][17][18] Ушбу халқ Библиявий иврит деб аталувчи иврит тилида со'злашган.^[19] Таҳминан шу даврда филистимликлар жанубдаги қирг'оқбо'йи текисликларига о'рнашишган.^[20][21]

Замонавий археологик топилмалар Тавротда келтирилган оталар, Чиқиш ва Жошуа китобидаги истило ҳақидаги фикрларнинг тарихий асосга эга эмаслигини ко'рсатиб, уларни Исроил давлатининг миллий афсоналари қаторига қо'шилишига сабаб бо'лди.^[22] Бироқ, ушбу ан'аналарнинг ба'зи элементлари тарихий асосларга эгадир.^[23][24][22]

Қадимги Исроил ва Яҳудий подшоликларининг ко'лами ва қудрати борасида турли баҳс-мунозаралар мавжуд. Бирлашган Исроил подшолиги мавжудлиги аниқ бо'лмасада,^[25][26] милоддан аввалги 900-йиллар атрофига келиб шимолда Исроил подшолиги,^[27][28] м.ав. 850-йиллар атрофига келиб эса Яҳудий подшолиги юзага келади.^[29] Икки подшолик орасида Исроил подшолиги бадавлатроқ бо'либ, тезда минтақавий қудратли давлатга айланади.^[30] Омридлар сулоласи даврида подшолик Самария, Галилея, Иордан водийси юқори қисми, Шарон ва Трансиорданиянинг катта қисмлари устидан назорат о'рнатган.^[31] Пойтахт Самарияда Темир даври Левант минтақасидаги энг йирик иншоотлар барпо этилган.^[32][33]

Таҳминан м.ав. 720-йилларда Исроил подшолиги Янги Оссурия подшолиги томонидан истило этилади ва барҳам топади.^[34] Иерусалимни пойтахт қилган Яҳудий подшолиги эса аввалига Янги Оссурия подшолигига, кейинчалик Янги Бобил империясига қарам давлатга айланади. Темир даврида минтақада 400 000 киши яшагани ҳақида ма'лумотлар мавжуд.^[35] М.ав. 587/6-йилда Иуда қо'зг'олонидан кейин подшо Навуходоносор ИИ Иерусалимни қамал қилган, Сулаймон ибодатхонасини вайрон қилган,^[36][37] подшоликни тугатиб, Яҳудия зодагонларининг катта қисмини Бобилга сургун қилган. Айнан шу даврдан яҳудий халқининг Бобилдаги тутқунлиги даври бошланади.^[38] Яҳудиянинг ушбу маг'лубияти Бобил солномаларида ҳам қайд этилган.^[39] Милоддан аввалги 539-йилда Бобилни забт этган Аҳамонийлар давлати асосчиси Кир ИИ қувг'инга учраган Яҳудия аҳолисини о'з ватанларига қайтишларига рухсат берувчи фармон э'лон қилади.^[40] О'з ватанига қайтган яҳудий аҳолисига о'з-о'зини бошқариш ва ибодатхона қуриш ҳуқуқи берилади.

Иккинчи ибодатхона м.ав. 520-йилда қуриб битказилади. Форслар ҳудудни Еҳуд вилояти сифатида бошқаришади ва вилоят аҳолиси милоддан аввалги В ва ИВ асрларда таҳминан 30 000 кишини ташкил қилади.^[41][42]

Милоддан аввалги 332-йилда Александр о'зининг Аҳамонийлар давлатига қарши юриши давомида ҳудудни истило қилади. Унинг о'лимидан кейин ҳудуд Птолемейлар ва Салавкийлар сулолалари томонидан Келесурия ҳудудининг бир қисми сифатида бошқарилади. Кейинги асрларда ҳудудда олиб борилган эллинлаштириш сиёсати оқибатида келиб чиққан ижтимоий-маданий низолар Салавкийлар подшоҳи Антиох ИВ даврида о'з чо'ққисига чиқди ва м.ав. 167-йилда Маккабийлар қо'зг'олони содир бо'лди. Ҳудуддаги тартибсизликлар Салавкийлар ҳокимиятини кучсизлантирди ва милоддан аввалги ИИ аср охирида ярим мустақил Яҳудий-Ҳасмонийлар подшолиги вужудга келди. Подшолик охир-оқибатда то'ла мустақилликка эришди ва қо'шни ҳудудларни ҳам о'зига қо'шиб олди.^[43][44][45]

Рим Республикаси ҳудудни милоддан аввалги 63-йилда истило қилиб, дастлаб Сурия устидан назорат о'рнатади ва кейинчалик Ҳасмоний фуқаролар урушига аралашади. Яҳудиядаги Рим Республикаси ва Парфия тарафдорлари орасидаги курашлар охир-оқибатда Ҳероднинг Рим Республикаси вассали сифатида Яҳудий подшоси рутбасига ко'тарилишига сабаб бо'лади. Милодий 6-йилда ҳудуд римликлар томонидан то'ла-то'кис аннексия қилиниб, Жудаэа провинсиясига айлантирилади ва бу охир-оқибатда катта вайронагарчиликлар келтирга�� Рим-Яҳудия урушларига сабаб бо'лади. Милодий 66–73-йилларда содир бо'лган Биринчи Рим-Яҳудия уруши оқибатида Иерусалим ва Иккинчи Ибодатхона вайрон этилади, аҳолининг сезиларли қисми эса ҳалок бо'лади, ёки ко'чириб юборилади.^[46]

Яҳудийларнинг Рим Республикасига қарши иккинчи қо'зг'олони Бар Кохба қо'зг'олони деб номланиб, у 132–136-йилларда содир бо'лади. Дастлабки муваффақиятдан руҳланган яҳудийлар Яҳудияда мустақил давлат тузишади, бироқ римликлар катта қо'шин то'плаб қо'зг'олонни шафқацизлик билан бостиради ва Яҳудия ҳудуди аҳолиси қирг'ин қилинади.^{[46][47][48][49][50]} Иерусалим Аэлиа Cапитолина номи остида Рим колонияси сифатида қайта қурилади, Яҳудия провинсияси номи эса Сйриа Палаэстина деб о'згартирилади.^[51][52] Иерусалим ҳудуди атрофида яшовчи яҳудийлар о'з уйларидан қувиб чиқарилади^[53][49] ва бутун империя бо'йлаб сочилиб кетади.^[54] Бироқ, қувг'инларга қарамасдан, ҳудудда мунтазам равишда яҳудийлар истиқомат қилган ва Галилея яҳудийларнинг ҳудуддаги диний марказига айланган.^[55] Шунингдек, яҳудий жамоалари Ҳеброн тепаликлари жанубида ва қирг'оқбо'йи текисликларида истиқомат қилишган.^[49]

Император Константин даврида кенг тарқалган Христианлик дини Яҳудияда олдиндан мавжуд бо'лган Рим ма'жусийлиги о'рнини эгаллай бошлади.^[56][57] ИВ асрда Константиннинг Христиан динига о'тиши билан Яҳудийлар учун вазият "янада мураккаблашди".^[54] Яҳудийлар ва яҳудийлик динини та'қиқловчи бир қанча қонунлар қабул қилинди ва яҳудийлар Черков ва ҳокимият вакилларининг та’қибига дучор бўлди.^[57] Кўплаб яҳудийлар ўзга мамлакатларда шаклланган ва тобора ривожланаётган диаспораларга ко'чиб кетишди^[58] ва Исроил ҳудудига эса Христианларнинг ко'чиб келиши ва аҳолининг Христиан динига о'тиши давом этди. В аср о'рталарига келиб аҳоли сонида христианлар кўпчиликни ташкил қила бошлади.^[59][60] В аср охирига келиб Самарийлар қо'зг'олони бошланди ва самарийлар аҳоли сонининг кескин қисқаришига олиб келган ушбу қо'зг'олон ВИ асрга қадар давом этди.^[61] Иерусалимнинг Сосонийлар томонидан забт этилиши ва 614-йилдаги Ҳераклеиосга қарши қо'зг'олондан со'нг яна ҳудуд 628-йилда Византия империяси назорати остига о'тди.^[62]

634–641-йиллар оралиг'ида Рашидун халифалиги Левантни истило қилди.^[58][63][64] Кейинги олти аср давомида ҳудуд Умавийлар, Аббосийлар, Фотимийлар халифаликлари, ундан кейин Салжуқлар ва Айюбийлар сулолалари қо'лида талаш бо'лди.^[65] Ушбу асрлар давомида ҳудуд аҳолиси кескин қисқариб, Рим ва Византия давридаги 1 миллион кишидан Усмонлилар ҳокимияти бошланишига келиб таҳминан 300 000 га тушиб қолди. Аҳоли сони қисқариши билан бир қаторда ҳудудда мунтазам равишда маҳаллий аҳолининг ко'чириб юборилиши, мусулмонларнинг ко'чиб келиши, араблашув, исломийлашув ва аҳолининг Исломга о'тиши содир бо'лди.^{[63][64][66][35]} ХИ аср охирида Салиб юришлари ва Папа ё'риқномаси асосида ҳудудга христианларнинг кириб келиши, шунингдек Иерусалим ҳамда Муқаддас заминни мусулмонлардан тортиб олиб, Салибчи давлатлар шаклланиши содир бо'лди. Айюбийлар босқинчи салибчиларга қарши курашни бошлади ва 1291-йилга келиб Мисрдаги мамлуклар давлати ҳудуд устидан то'ла назорат о'рматди.^[67]

1516-йилда ҳудуд Усмонлилар салтанати томонидан истило қил��нган ва кейинги то'рт аср давомида Усмонли Суриясининг бир қисми сифатида бошқарилган. 1660-йилдаги Дарзийлар қо'зг'олони Сафед ва Тибериаснинг вайрон бо'лишига олиб келди.^[68] ХВИИИ аср охирида маҳаллий араб шайхи Зоҳир ал-Умар Жалилада де фаcто мустақил Амирликка асос солади. Усмонлиларнинг Шайх устидан назорат о'рнатишга уринишлари бекор кетди, бироқ Зоҳирнинг о'лимидан кейин ҳудуд устидан яна Усмонлилар назорати о'рнатилди. 1799-йилда ҳудуд губернатори (волийси) Жаззар Поша Наполеон томондан Аккога бо'лган ҳужумни қайтарди ва бу франсузларнинг Сурия юришини бекор қилишига сабаб бо'лди.^[69] 1834-йилда Фаластинлик араб деҳқонларининг Муҳаммад Али ҳукмронлиги остидаги Миср армиясига сафарбарлик тартибларига ва ог'ир солиқларга қарши қо'зг'олони бостирилди; Муҳаммад Али қо'шинлари чекинди ва 1840-йилда Британия Империяси ко'маги остида ҳудудда яна Усмонлилар ҳокимияти тикланди.^[70] Тез орада бутун Усмонлилар салтанати бо'йлаб Танзимот ислоҳотлари бошланди.

Бутун дунё бо'йлаб яҳудий диаспораси мавжуд бо'лганидан буён ко'плаб яҳудийлар о'з ватанларига, "Сион" га қайтишга умид қилишган.^[71] Исроилда Усмонлилар ҳокимияти бошланишидан Сионизм ҳаракатига қадар ҳудудда яҳудий аҳолиси озчиликни ташкил қилиб, рақамлар о'згариб турган. ХВИ асрда то'рт муқаддас шаҳар — Иерусалим, Тибериас, Ҳеброн ва Сафедда яҳудий жамоаларига асос солинган ва 1697-йилда раввин Еҳуда Ҳачасид 1,500 яҳудийни Иерусалим томон бошлаб борган.^[72] ХВИИИ асрнинг иккинчи ярмида Ҳасидизмга қарши бо'лган, Перушим деб номланган Шарқий Европа яҳудийлари Фаластин ҳудудларига келиб о'рнашган.^[73][74]

Усмонлилар қо'ли остидаги Фаластинга 1881-йилда яҳудийларнинг биринчи бора ко'чиб келиши Биринчи Алия деб номланиб, бунга Шарқий Европада яҳудийларга қарши амалга оширилган погромлар сабаб бо'лган.^[75] Россия Империясида 1882-йилда қабул қилинган қонунлар "Май қонунлари" деб номланиб, бу қонунлар яҳудийларнинг қаерда яшаши мумкинлигини белгилаб, уларга нисбатан иқтисодий айирмачиликни акс эттирарди.^[76][77] Бунга жавобан сиёсий Сионизм шакллана бошлади ва фаоллар томонидан Билу ва Сион Маҳбублари (Ҳиббат Сион) каби ташкилотларга асос солинди. Леон Пинскер томонидан эса яҳудийларни миллий мустақиллик томон ундовчи "Авто-эмансипация" ("Ауто-Эманcипатион") памфлети чоп этилди.^[78][79] Тҳеодор Ҳерзл томонидан Исроил ҳудудида Яҳудий давлатига асос солиш орқали Европа давлатларидаги "Яҳудийлар масаласи"га ечим беришни тарг'иб қилувчи сиёсий Сионизм ҳаракатига асос солинди.^[80][81] 1896-йилда Ҳерзл Дер Жуденстаат ("Яҳудий давлати") асарини ёзди; кейинги йилда эса у Биринчи Сионист Конгрессига президентлик қилди. Кишинёв погромидан кейин эса Иккинчи Алия (1904-1914) бошланди; таҳминан 40,000 яҳудий келиб о'рнашди, бироқ уларнинг салкам ярми охир-оқибатда қайтиб кетишди. Мигрантларнинг биринчи ва иккинчи то'лқинида келганларнинг асосий қисми Ортодоксал яҳудийлар бо'лса-да,^[82] Иккинчи Алияда Сионист социалист гуруҳлари ҳам бо'либ, улар фақатгина яҳудий меҳнатига асосланган яҳудий иқтисодиётини яратиш учун киббутз ҳаракатини бошлашди.^[83][84] Кейинчалик Йишув (Яҳудий жамоалари) етакчиларига айланувчи Иккинчи Алияда келган яҳудийлар яҳудий иқтисодиётининг араб ишчи кучига асосланмаслиги кераклигини тушуниб етишди. Ушбу "ишчи кучи истилоси" кейинчалик араб аҳолиси билан душманлик кайфиятининг асосий сабабига айланди. Янги жамоалардаги миллатчи мафкура ҳам олдинги социалист мафкурани сиқиб чиқара бошлади.^[85] Гарчи Иккинчи Алияда келган мигрантлар асосан жамоавий яҳудий қишлоқ хо'жалиги манзилгоҳларига асос солишни мақсад қилган бо'лсада, айнан шу даврда, 1909-йилда Тел-Авив биринчи режа асосида барпо этилган яҳудий шаҳарчасига айланди. Айнан шу даврда биринчи яҳудий қуролли партизанлар гуруҳлари ташкил топа бошлади. Буларнинг биринчиси 1907-йилда юзага келган "Бар-Гиора" бо'лса, икки йил о'тиб, у йирикроқ Ҳашомер ташкилотига алмаштирилди.

Чаим Wеизманн томонидан Британия ҳукуматининг Сионизм ҳаракатини қо'ллаб-қувватлашига эришишга бо'лган уринишлар охир-оқибатда 1917-йилда Балфоур Декларациясининг э'лон қилиниши билан якунланди.^[86][87] Британия Ташқи ишлар котиби Артҳур Балфоур декларацияни Британия яҳудийлари жамоаси етакчиларидан бири Лорд Ротҳсчилд'га ё'ллаб, Британия ҳукуматининг Фаластинда о'злари учун "миллий ватан" яратишларини қо'ллаб-қувватлашини билдирди.^[88] Wеизманн талқини бо'йича декларацияда бо'лг'уси давлат яратилиши бо'йича келишувлар бевосита Британия ва яҳудийлар орасида бо'либ, арабларнинг вакиллиги ҳисобга олинмаганди. Унинг Париж тинчлик конференсиясидаги машҳур "Худди Англия инглизлар юрти бо'лгани каби, Фаластинни ҳам яҳудий юртига айлантириш" мақсадини э'лон қилиши худди шу талқин билан бог'лиқ эди. Кейинги йилларда яҳудий-араб муносабатлари кескин тарзда ёмонлашиб кетди.^[89]

1918-йилда асосан яҳудий ко'нгиллиларидан иборат Яҳудий Легиони Британия томонидан Фаластиннинг истило этилишига ко'маклашди.^[90] 1920-йилда ҳудуд мандат тизими асосида ��ритания ва Франсия орасида бо'либ олинди ва Британия қо'ли остидаги ҳудуд (жумладан бугунги Исроил ҳудуди) Фаластин Мандати (инг.: Мандаторй Палестине) деб номланди.^[91][92] Британия ҳукмронлигига ва яҳудий иммиграциясига қарши арабларнинг қаршилиги 1920-йилда Фаластин қо'зг'олонларига ва Ҳаганаҳ (иврит: הַהֲגָנָה; Мудофаа) номли яҳудий партизан ташкилоти тузилишига сабаб бо'лди. Бу ташкилот олдинги Ҳашомер ташкилотининг шахобчаларидан бири бо'либ, кейинчалик ундан Иргун ва Леҳи ярим-ҳарбий гуруҳлари ажралиб чиққан.^[93] 1922-йилда Миллатлар Лигаси Фаластин Мандатини Балфоур декларациясини ҳам о'з ичига олувчи шартлар асосида Британияга берди.^[94] Ҳудуд аҳолисининг асосий қисми араб ва мусулмонлар бо'либ, яҳудийлар аҳолининг таҳминан 11% ни,^[95] араб христианлари эса 9.5% ни ташкил қилган.^[89]

Учинчи ва То'ртинчи Алиялар Фаластинга қо'шимча 100,000 яҳудийларни олиб келди.1930-йилларда Европада нацизмнинг кучайиши ва яҳудийларга нисбатан айирмачиликнинг зо'райиши оқибатида Бешинчи Алия содир бо'лди ва ҳудудга таҳминан чорак миллион яҳудий ко'чиб келди. Бу 1936-1939-йиллардаги араб қо'зг'олонларининг асосий сабаби эди. Қо'зг'олонда араблар орасида о'заро то'қнашувлар ҳам бо'либ, охир-оқибатда Британия кучлари ва Сионист ко'нгиллилари қо'з'голонни бостиришди. Бир неча юз британ ҳарбийлари ва яҳудийлар о'лдирилди.^[96] Араблар орасида о'лдирилганлар эса 5,000 мингдан ортиқ эди.

Британия ҳукумати 1939-йилги "Оқ қог'оз" сиёсати билан Фаластинга яҳудийларнинг ко'чиб келишига чекловлар жорий қилди. Бутун дунё Ҳолокостдан қочаётган яҳудийлардан юз о'гираётган бир пайтда яҳудийларни Фаластинга олиб келишни мақсад қилган "Алияҳ Бет" номли яширин ташкилот тузилди. Иккинчи Жаҳон Уруши якунига келиб Фаластин аҳолисининг 30% яҳудий эди.^[97] Британия ҳукумати яҳудий иммиграциясига чеклов сиёсати оқибатида бир томондан яҳудий партизан ҳаракатлари қаршилигига, иккинчи томондан чеклов даражаси бо'йича араб жамоатчилиги билан тортишувларга дуч келди. Ҳаганаҳ Иргун ва Леҳи ташкилотлари билан қо'шилиб, Британия ҳукуматига қарши қуролли кураш бошлади.^[98] Айни пайтда юз минглаб Ҳолокостдан омон қолган яҳудийлар о'зларининг Европадаги вайрон бо'лган жамиятларидан узоқда, Фаластинда янги ҳаёт топдилар. Ҳаганаҳ Алияҳ Бет номли дастурга ко'ра кема орқали о'н минглаб яҳудийларни Фаластинга олиб келишга уринди. Кемаларнинг асосий қисми Британия Қироллик ҳарбий-денгиз флоти томонидан ушланди ва қочқинлар Кипрга ва Фаластиндаги Атлит қочқинлар лагерларига жойланди.^[99][100]

1946-йил 22-июлда Иргун Фаластиндаги Британия ма'мурияти биносини портлатиб, 91 киши о'лимига сабаб бо'лди.^{[101][102][103][104]} Ҳужум дастлаб Ҳаганаҳ томонидан қо'ллаб-қувватланди. Бу Агатҳа Операциясига (британлар томонидан амалга оширилган бир неча рейдлар; улардан бири Яҳудий Агентлиги — нотижорат ташкилотига қарши о'тказилган) қарши жавоб бо'либ, Мандат давридаги Британия ҳукуматига қарши қаратилган энг қонли ҳаракат эди.^[103][104] Британия ҳарбийлари ва Фаластин Мандати полициясининг бирлашган сай-ҳаракатларига қарамасдан, 1946-1947-йилларда яҳудийлар қаршилик ҳаракатлари давом этди. Британиянинг яҳудий ва араб вакиллари орасидаги келишувларга воситачилик қилишга уринишлари ҳам бекор кетди, чунки яҳудийлар яҳудий давлати тузилишини о'з ичига олмайдиган ҳар қандай ечимга қарши чиқишди ва Фаластинда бир-биридан мустақил яҳудий ва араб давлатларини тузишни таклиф қилишди. Араблар эса Фаластиннинг ҳар қандай қисмида яҳудий давлати ташкил этилишига қарши бо'либ, ягона ечим сифатида араблар бошқаруви остидаги бирлашган Фаластин давлатининг ташкил этилишини ко'ришди. 1947-йил феврал ойида Британия ҳукумати Фаластин масаласини янги ташкил этилган Бирлашган Миллатлар Ташкилотига ё'ллади. 1947-йил 15-майда БМТ Бош Ассамблеяси "Фаластин масаласи бо'йича рапорт ... тайёрлаш" учун Махсус Қо'мита тузишга қарор қилди.^[105] Қо'мита Рапортида Британия Мандати тизимини "Мустақил Араб давлати, мустақил Яҳудий давлати ва Халқаро бошқарув остида бо'лувчи Иерусалим Шаҳри" билан алмаштириш режасини таклиф қилди.^[106] Орада Фаластинда яҳудий қуролли қаршилик ҳаракати давом этди ва 1947-йил июл ойида кенг ко'ламли партизан рейдлари ва "Сержантлар иши" можароси билан о'з чо'ққисига чиқди. Унда Иргун икки британ сержантларини асирга олиб, уч Иргун оперативларининг режалаштирилган қатл этилишини олдини олишга уринди. Қатл этилиш маросими барибир амалга оширилгани туфайли Иргун иккала сержантни ҳам о'лдирди, уларнинг танасини дарахтларга илиб қо'йиб, атрофни эса миналаштирди. Бу эса бир британ аскарининг яраланишига сабаб бо'лди. Бу воқеа Британияда кенг ко'ламли норозиликка сабаб бо'лди.^[107] 1947-йил сентябр ойида Британия ҳукумати штаби Фаластинни тарк этишга қарор қилди, чунки энди Мандат устидан назорат буткул ё'қотилган эди.^[107]

1947-йил 29-ноябрда БМТ Бош Ассамблеяси 181 (ИИ) Резолюциясини қабул қилди.^[108] Резолюцияга илова қилинган режа моҳиятан 3-сентябрдаги рапортда таклиф қилинган режанинг о'зи эди. Яҳудийларнинг тан олинган вакиллик ташкилоти ҳисобланмиш Яҳудий Агентлиги режани қабул қилди. Режага ко'ра Фаластин Мандати ҳудудининг 55-56% яҳудийлар учун ажратилиши ко'рсатилган эди. О'ша вақтда яҳудийлар аҳолининг таҳминан учдан бирини ташкил қилиб, ҳудуднинг 67-% га эгалик қилишар эди. Араблар ко'пчиликни ташкил қилиб, ерларнинг 20% га эгалик қилишган. Қолган ерлар эса Мандат ҳокимияти ва чет эллик ер эгаларига тегишли бо'лган.^{[109][110] [111][112][113][114]} Араб Лигаси ва Фаластин Араб Олий қо'митаси режани рад этишди^[115] ва ҳар қандай бо'линиш режасига қарши эканликларини билдиришди.^[116][117] 1947-йил 1-декабрда Араб Олий қо'митаси уч кунлик забастовка э'лон қилишди ва Иерусалимда қо'зг'олонлар бошланди.^[118] Вазият издан чиқиб, фуқаролар уруши бошланди; БМТ овоз бериш натижалари э'лон қилинганидан атиги икки ҳафта о'тиб, Мустамлакалар бо'йича давлат котиби Артҳур Cреэч Жонес Британия Мандати 1948-йил 15-майда якунланишини ва шу пайтдан Британия ҳукумати Мандатни тарк этишини э'лон қилди. Араб қуролли то'далари яҳудий ҳудудларига ҳужум қилиб, асосан Ҳаганаҳ ва кичикроқ Иргун ва Леҳи гуруҳлари билан то'қнашишди. 1948-йилда Ҳаганаҳ ҳужумга о'тди.^[119][120] Ушбу даврда турли сабабларга ко'ра 250,000 Фаластинлик араблар ҳудудни тарк этишган.^[121]

Британия Мандати якунланишидан бир кун олдин, 1948-йил 14-майда Яҳудий Агентлиги бошлиг'и Давид Бен-Гурион "Исроил заминида Исроил давлати деб номланувчи яҳудийлар давлати тузилганини" э'лон қилди.^[122] Декларация матнида янги давлат чегаралари о'рнида фақатгина Эретз Исраэл (иврит: אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל; трансл.: Эрец Исраэл) я'ни Исроил замини номи ишлатилган. Кейинги куни, то'рт араб давлатлари - Миср, Сурия, Трансиордания ва Ироқ — армиялари собиқ Британия Фаластин Мандати ҳудудига бостириб кирди ва 1948-йилги Араб—Исроил уруши бошланиб кетди. Яман, Марокаш, Саудия Арабистони ва Судан давлатларидан ҳарбий қисмлар урушга қо'шилди. Босқиндан мақсад яҳудий давлати яратилишининг олдини олиш эди. Ба'зи араб давлатлари етакчилари "яҳудийларни денгизга ҳайдаш" ҳақида со'злашарди. Беннй Моррис фикрича, яҳудийлар бостириб кирган араб армиялари уларни қатлиом қилиш ниятида эканидан хавотир олишган.^[123] Араб Лигаси эса босқин тартибни тиклаш ва қон то'килишини олдини олиш мақсадида амалга оширилган эди.

Бир йиллик то'қнашувлардан кейин о'т очишни то'хтатиш э'лон қилинди ва Яшил чизиқ деб ном чиқарган вақтинчалик чегаралар белгиланди. Иордания кейинчалик Г'арбий соҳил номи билан танилган ҳудудни, жумладан Иерусалимни, Миср эса Г'азо секторини эгаллади. БМТга ко'ра 700,000 фаластинлик араблар ҳудуддан қочиб чиққан, ёки ҳайдаб чиқарилган. Бу воқеа араб тилида Накба, ёки фожеа деб аталади.^[124] 156,000 араблар эса о'з уйларида қолишди ва Исроилнинг араб фуқароларига айланишди.

1949-йил 11-май куни Исроил БМТ а'зоси сифатида қабул қилинди. Исроил ва Иордания орасида келишувга уриниш бо'лди, лекин Мисрнинг реаксиясдан хавотир олган Британия ҳукумати Иордания ҳукуматига о'з қаршилигини билдирганидан кейин бу шартнома ҳам бекор бо'лди.^[125] Давлатнинг дастлабки йилларида Давид Бен-Гурион етакчилигидаги Меҳкаткаш Сионист партияси мамлакат сиёсатида ҳукмрон мавқега эга эди.

1940-йиллар охири ва 1950-йиллар бошларидаги Исроилга иммиграция сай-ҳаракатларига Исроил Иммиграция идораси ҳамда Моссад ЛеАлияҳ Бет (таржимаси: "Б Иммиграция Институти") томонидан ко'мак берилди. Ушбу ташкилот айниқса Яқин Шарқ ва Шарқий Европа каби, яҳудийларнинг ҳаётига хавф туг'илиши мумкин бо'лган, ёки тарк этиш мушкул бо'лган мамлакатлардаги яҳудийларни олиб чиқишга ко'маклашиш учун ушбу давлатларда махфий операциялар о'тказди. Моссад ЛеАлияҳ Бет 1953-йилга келиб тарқатилди. Иммиграция ишлари Бир Миллион режасига ко'ра амалга оширилиб, унга ко'ра 18 ой ичида мамлакатга бир миллион яҳудий иммигрантлари олиб кирилишига эришиш мақсад қилинганди. Ба'зи иммигрантлар сионистик қарашларга эга бо'лишган, ёки яхши ҳаёт истаб Исроилга келишган бо'лса, бошқалари та'қибдан қочишган, ёки шунчаки о'з мамлакатларидан ҳайдалган.^[126]

Исроил мавжудлигининг дастлабки уч йилида Ҳолокостдан омон қолган ва араб-мусулмон давлатларини тарк этган яҳудийларнинг мамлакатга кириши натижасида мамлакат ичидаги яҳудийлар сони 700,000 дан 1,400,000 га ко'пайди. 1948-1970-йиллар оралиг'ида эса таҳминан 1,150,000 яҳудийлар Исроилга ко'чиб келишди. Ба'зи янги мигрантлар қочқин сифатида келган бо'либ, улар ма'абарот номли вақтинчалик лагерларга жойланган. 1952-йилга келиб бундай чодир шаҳарларда 200,000 дан ортиқ киши истиқомат қилмоқда эди. Одатда Европа давлатларидан келган яҳудийлар Яқин Шарқ ёки Шимолий Африкалик яҳудийларга нисбатан яхшироқ муносабат ко'ришган. Одатда Европалик яҳудий-мигрантларга о'згалар учун ажратилган хонадонлар улашилиб, одатда араб мамлакатидан келган яҳудийлар вақтинчалик лагерларда ко'проқ қолиб кетган. Озиқ-овқат, кийим-кечак ва мебеллар рацион асосида бу давр кейинчалик "ё'қчилик даври" деб ном олди. Ушбу инқирозни бартараф этиш эҳтиёжи Бен-Гурионнинг Г'арбий Германия ҳукумати билан репарация бо'йича шартнома имзолашга мажбур қилди. Ҳолокост учун бундай молиявий компенсация олиш г'ояси эса яҳудийларни г'азабга келтириб, мамлакатда оммавий норозиликлар ва намойишлар о'тказилди.^[127]

1950-йилларда Исроил Фаластинлик жангариларнинг ко'плаб ҳужумларига учради ва ҳужумлар асосан Миср қо'ли остидаги Г'азо секторидан асосан тинч фуқароларга нисбатан уюштирилди.^[128] Бу эса Исроилнинг бир неча қарши ҳужумларига сабаб бо'лди. 1956-йилда Буюк Британия ва Франсия Миср ҳукумати томонидан миллийлаштирилган Сувайш канали устидан назоратни қайта о'рнатишга уриниб ко'ришди. Сувайш канали ва Тиран бо'г'озининг Исроил кемалари учун блокада қилиниши, қолаверса Фаластинлик жангариларнинг жанубдаги тинч аҳолига ҳужуми ва Араб давлатларининг таҳдидлари биргаликда Исроилнинг Мисрга ҳужум қилишига сабаб бо'лди. Исроил сирли равишда Буюк Британия ва Франсия билан иттифоқ тузди ва Сувайш инқирози пайтида Синай яриморолини эгаллади. Лекин БМТ босими билан, Исроил кемалари учун каналнинг очилиши кафолат берилиши эв��зига қо'шинларини низоли ҳудудлардан олиб чиқиб кетди. Уруш Исроил чегаралари бузилишининг қисқаришига олиб келди.

1960-йиллар бошида нацист уруш жиноятчиси Адолф Эичманн Аргентинада Исроил махфий хизматлари томонидан қо'лга туширилди ва суд учун Исроилга келтирилди. Эичманн Исроил ҳудудида Исроил фуқаролик суди томонидан о'лимга ҳукм қилинган ягона инсонлигича қолмоқда. 1963-йил баҳор ва ёзида Исроил ядровий дастури АҚСҲ ва Исроил орасидаги дипломатик муносабатларнинг совуқлашишига сабаб бо'лди.^[129]

1964-йилдан буён Исроилнинг Иордан дарёси сувларини қирг'оқбо'йи текисликларига буришидан хавотир олган Араб давлатлари Исроилни сув ресурсларидан қуруқ қолдириш мақсадида дарё сувлари бошланиш нуқталарини бошқа томонга буришга уринишди ва бу бир томонда Исроил ва иккинчи томонда Сурия ва Ливан о'ртасида келишмовчиликларга сабаб бо'лди.^[130] Миср президенти Жамол Абдул Носир бошчилигида араб миллатчилари Исроил мустақиллигини тан олишдан бош тортишди ва уни вайрон қилишга чақиришди.1966-йилга келиб муносабатлар шунчалар совуқлашган эдики, Исроил ва Араб давлатлари ҳарбийлари орасида то'қнашувлар келиб чиқиши бошланганди.

1967-йил май ойида Миср о'з армиясини Исроил чегарасига то'плади, 1957-йилдан буён Синай яриморолига жойлаштирилган БМТ тинчликпарвар кучларини мамлакатдан ҳайдаб чиқарди ва Исроилнинг Қизил денгизга чиқиш ё'лини то'сиб қо'йди. Исроил эса бу хатти-ҳаракатларни cасус белли сифатида қабул қилди ва 5-июн куни Мисрга қарши олдини олувчи ҳужум бошлади. Иордания, Сурия ва Ироқ Исроилга ҳужум бошлади. Олти кунлик уруш номи билан танилган то'қнашувда Исроил Иордан дарёсининг Г'арбий қирг'ог'ини Иорданиядан, Г'азо сектори ва Синай яриморолини Мисрдан ва Голан тепаликларини Суриядан тортиб олди ва эгаллади. Иерусалим чегаралари кенгайтирилиб, унга Шарқий Иерусалим ҳам қо'шилди ва 1949-йилги Яшил чизиқ Исроил ва эгалланган ҳудудлар о'ртасида чегара этиб белгиланди.^[131]

1967-йилги уруш ва Араб лигасининг "Учта ё'қ" қароридан кейин Исроил Синай яриморолида 1967-1970-йилларда мисрликлар ҳужумига, эгалланган ҳудудларда фаластинлик гуруҳларнинг исроилликларига ҳужумига дуч келди. Турли фаластинлик ва араб гуруҳлари орасида 1964-йилда ташкил этилган ва дастлаб о'зини "ватанни ҳимоя қилишнинг ягона ё'ли сифатида қуролли қаршиликни" танлаган гуруҳ сифатида таништирган Фаластин Озодлик ташкилоти энг муҳими эди. 1960-йиллар охири ва 1970-йиллар бошида фаластинлик гуруҳлар бутун дунё бо'йлаб Исроиллик ва яҳудий манзилларга ҳужумлар уюштиришди.^[132] Бунга мисол сифатида 1972-йилги Мюнхен ёзги олимпиадасида Исроиллик спортчиларнинг қатлиом қилинишини келтириш мумкин. Исроил ҳукумати эса бунга қатлиом ташкилотчиларини о'лдириш кампаниясини уюштириш, Ливандаги ФОТ штабига рейд уюштириш ва уни портлатиш билан жавоб берди.

1973-йил 6-октябр куни Миср ва Сурия армиялари Синай яримороли ва Голан тепаликларида Исроил армиясига қарши кутилмаган ҳужум уюштиришди ва бу Ём Киппур урушига сабаб бо'лди. 25-октябрда уруш тугади ва таҳминан 20 кун давомида 35,000 киши қурбон бо'лган урушда Исроил 2,500 аскарини ё'қотди.^[133] Ички текширувлар ҳукуматнинг урушдан олдинги ва уруш давридаги муваффақияцизликларга жавобгарликдан халос қилди, бироқ жамоатчилик г'азаби Бош вазир Голда Меир'ни истефога чиқишга мажбурлади. 1976-йилда Исроилдан Франсияга учаётган самолёт Фаластинлик жангарилар томонидан қо'лга олинди ва Угандадаги Энтеббе халқаро аэропортига қо'ндирилди. Исроил коммандолари 106 исроиллик асирдан 102 тасини қутқаришга эришди.

1977-йилги Кнессет сайловлари оқибатида Меҳнат партияси ҳокимиятдан кетиб, Меначем Бегин бошчилигидаги Ликуд партияси ҳокимиятга келиши Исроил сиёсий тарихидаги муҳим бурилиш нуқтаси бо'лди.^[134] Шу йил охирида Миср президенти Анвар Садат Исроилга ташриф буюрди ва Садатнинг Кнессетда нуқт со'злаши Исроилнинг биринчи араб давлати раҳбари томонидан тан олинишини билдирар эди.^[135] Садат ва Бегин 1978-йилда Cамп Давид шартномасини ва 1979-йилда Миср-Исроил тинчлик шартномасини тузишди.^[136] Эвазига Исроил Синайдан қо'шинларини олиб чиқиб кетди ва Г'арбий Соҳил ҳамда Г'азо секторидаги фаластинликларнинг мухторияти масаласи бо'йича келишувларга киришди.^[136]

1978-йил 11-март куни ФОТ партизанларининг Ливандан Исроилга бостириб кириши Қирг'оқбо'йи қатлиомига сабаб бо'лди. Исроил эса Жанубий Ливанга бостириб кириб, ФОТ базаларини яксон қилиш билан жавоб қайтарди. Ко'пчилик ФОТ аскарлари қочиб кетишди, бироқ Исроил БМТ қо'шинлари ва Ливан армияси назоратни қо'лга олганча Ливан жанубини барқарор сақлаб туришга эришди. ФОТ тез орада о'зининг Исроилга қарши партизанлар урушини давом эттира бошлади. Кейинги бир неча йил давомида ФОТ жанубга кириб келди ва чегара бо'йлаб тарқоқ артиллерия зарбаларини беришда давом этди. Исроил ҳам бир неча ҳужумлар билан жавоб қайтарди.

Орада Бегин ҳукумати Г'арбий Соҳилга исроилликларнинг ко'чиб кириши ва ерларни эгаллаши учун раг'бат яратиш орқали шу жойда фаластинликлар билан муносабатлар кескинлашишига сабаб бо'лди.^[137] 1980-йилда қабул қилинган "Иерусалим то'г'рисидаги қонун" ба'зилар фикрича 1967-йилги Исроилнинг шаҳарни қо'шиб олиш то'г'рисидаги қарорини мустаҳкамлади ва шаҳарнинг мақоми бо'йича халқаро мунозараларни янада кескинлаштирди. Зеро, ҳеч бир қонун Исроил ҳудудини аниқ белгиламаган ва ҳеч қандай бо'лим орқали Шарқий Иерусалим унга киритилган эди.^[138] 1981-йилда Исроил амалда Голан тепаликларини о'зига қо'шиб олди. Халқаро ҳамжамият ушбу хатти-ҳаракатларни инкор этди ва БМТ Хавфсизлик кенгаши Иерусалим то'г'рисидаги қонунни ҳам, Голан тепаликлари то'г'рисидаги қонунни ҳам бекор деб э'лон қилди.^[139][140] 1980-йиллардан буён бир неча яҳудий иммигрантлари то'лқини Исроилга келди ва 1990-1994-йиллар оралиг'ида пост-Совет давлатлари ҳудудидан келган иммигрантлар оқими Исроил аҳолисини 12% га ошишига сабаб бо'лди.^[141]

1981-йил 7-июнда, Эрон-Ироқ уруши даврида, Ироқнинг ядро қуроллари дастурига то'сқинлик қилиш мақсадида Исроил ҳарбий хаво кучлари Ироқнинг Баг'дод ташқарисида қурилаётган ягона ядро реакторини яксон қилди. 1982-йилдаги бир неча ФОТ ҳужумларидан кейин Исроил Ливанга бостириб кирди ва ФОТ базаларини яксон қилди.^[142] Урушнинг дастлабки олти кунида Исроил ФОТ ҳарбий кучларини енгиб, Сурия кучларини батамом яксон қилди. Кейинчалик Исроил ҳукумати томонидан о'тказилган Каҳан комиссияси Бегин ва бир неча Исроил генералларини Сабра ва Шатила қатлиомлари учун билвосита жавобгар, Мудофаа вазири Ариэл Шаронни эса "шахсан жавобгар" деб топди.^[143] Шарон исте'фога чиқишга мажбур бо'лди.^[144] 1985-йилда Исроил Кипрдаги фаластинлик террористлар ҳужумига Тунисдаги ФОТ штабини портлатиш орқали жавоб қайтарди. Исроил 1986-йилда Ливаннинг асосий қисмидан чиқиб кетди, бироқ 2000-йилга қадар Жанубий Ливанда чегара буффер зонасини ушлаб турди ва шу ердан туриб Исроил қо'шинлари Ҳизбуллоҳ жангарилари билан то'қнашувларга киришди.1987-йилда фаластинликларнинг Исроил ҳокимиятига қарши биринчи қо'зг'олони - Биринчи Интифода - содир бо'лди ва Г'арбий Соҳил ҳамда Г'азо секторининг турли қисмларида намойишлар ва қон то'килиш ҳолатлари юз берди.^[145] Кейинги олти йил давомида Интифода қайта ташкилланиб, Исроил оккупациясига барҳам бериш учун иқтисодий ва маданий чораларни ҳам ко'ра бошлади. 1991-йилдаги Ко'рфаз урушида ФОТ Саддам Ҳусайнни ва Исроилга қарши Ироқ ракета ҳужумларини қо'ллади. Жамоатчилик г'азабига қарамасдан, Исроил АҚСҲнинг ундовларига ко'ниб, қайта зарба беришдан о'зини тийди.^[146][147]

1992-йилда Йитзҳак Рабин Бош вазир этиб сайланди ва унинг партияси сайлов дастурларидан бири сифатида Исроилнинг қо'шнилари билан алоқаларни яхшилашни илгари сурган эди.^[148] Кейинги йили Исроил томонидан Шимон Перес ва ФОТ томонидан Маҳмуд Аббос Осло шартномасига имзо қо'йишди ва шу орқали Фаластин мухторияти Г'арбий Соҳилнинг муайян қисмларини ва Г'азо секторини бошқариш имкониятига эга бо'лди. ФОТ шунингдек Исроилнинг мавжудликка бо'лган ҳуқуқини тан олди ва терроризмга якун ясашга ва'да берди. 1994-йилда Исроил-Иордания Тинчлик шартномаси имзоланди ва Иордания Исроил билан муносабатларни яхшилаган иккинчи араб давлатига айланди.^[149] Исроилликларнинг фаластинликлар ерига ко'чиб о'тишининг давом этиши, шунингдек мамлакатда фаластинликлар учун иқтисодий шароитнинг ог'ирлашиши шартномага нисбатан ко'рсатилган араб жамоатчилигининг қо'ллаб-қувватлашларига то'сқинлик қилди.^[150] Фаластинлик худкушларнинг ҳужумлари шартномага исроилликларнинг ҳам қо'ллаб-қувватлашини камайтирди.^[151] 1995-йилда Йигал Амир - шартномага қарши бо'лган радикал яҳудий - Йитзҳак Рабинни отиб о'лдирди.^[152]

Бенжамин Нетаняҳунинг 1990-йиллар охиридаги Бош вазирлиги даврида Ҳеброндан чиқиб кетишга рози бо'лди^[153] (лекин бу ратификация қилинмади ва амалга ошмади)^[154] ва Фаластин Миллий мухториятига янада кенг ко'ламли мустақиллик беришни ко'зловчи Wе Ривер Меморандумини имзолади.^[155]1999-йилда Эҳуд Барак Бош вазир этиб сайланди ва мамлакат қо'шинларини Жанубий Ливандан олиб чиқиб кетди ҳамда 2000-йилги Cамп Давид саммитида ПММ Раиси Ёсир Арафот ва АҚСҲ Президенти Билл Cлинтон билан келишувларни бошлади. Барак Фаластин давлати тузилиши ва унга Г'азо сектори то'лиг'ича ва Г'арбий Соҳилнинг 90% дан ошиг'и киритилишига розилик беришини, эвазига Иерусалим умумий пойтахт бо'лишини таклиф қилди.^[156] Келишувлар муваффақияциз чиқди ва бунга ҳар икки томон бир-бирини айблади.

2000-йил охирида Ариэл Шароннинг Ибодатхона тепасига ташрифидан со'нг Иккинчи Интифода бошланди. То'рт ярим йил давом этган қо'зг'олонларда худкушлик ҳужумлари тез-тез содир бо'лди.^[157] Ба'зи таҳлилчилар келишувлар барбод бо'лишидан кейин Интифода Арафот томонидан олдиндан режалаштирилган деб ҳисоблашади.^{[158][159][160][161]} 2001-йилги сайловлар натижасида Шарон Бош вазир бо'лди ва о'зининг Г'азо секторидан батамом чиқиб кетиш ва Исроил-Г'арбий Соҳил деворини қуриш режасини давом эттирди.^[162] Бу эса Интифоданинг якунланишига олиб келди.^[163] 2000-2008-йиллар оралиг'ида 1,063 исроиллик, 4,907 фаластинлик ҳамда 64 ҳорижлик кишилар ҳалок бо'лган.^[164]

2006-йилда Ҳизбуллоҳ жангариларининг Исроил шимолий чегара ҳудудларига артиллерия зарбасини бериши ва икки Исроил аскарларини асир олиб чегарадан нарига о'тказиб кетишлари бир ой давом этган Иккинчи Ливан урушига олиб келди.^[165] 2007-йилда Исроил ҳарбий хаво кучлари Сурияда ядро реакторини яксон қилди. 2008-йилда Ҳамас ва Исроил орасидаги о'т очишни то'хтатиш келишувлари барбод бо'лди. 2008-2009-йилги Г'азо уруши уч ҳафта давом этди ва Исроилнинг бир томонлама о'т очишни то'хтатишини э'лон қилганидан кейин якунланди.^[166][167] Ҳамас о'зининг о'т очишини то'хтатишини э'лон қилди ва о'зининг буткул чекиниши ва чегара постларини очиши шартларини э'лон қилди. Ҳамас ракета ҳужумлари ва Исроилнинг жавоб ҳужумлари батамом то'хтамаган бо'лсада, нозик о'т очишни то'хтатиш келишувлари сақланиб қолди.^[168] Исроил жанубига Ҳамас томонидан отилган юздан ортиқ ракета ҳужумларига^[169] жавобан Исроил 2012-йилда Г'азо секторида операция бошлади ва бу саккиз кун давом этди.^[170] 2014-йилда Ҳамас томонидан ракета ҳужумларига жавобан Исроил Г'азода яна бир операция бошлади.^[171] 2021-йил май ойида Г'азо ва Исроил орасида яна бир то'қнашув содир бо'лди ва 11 кун давом этди.^[172]

2010-йилларга келиб Исроил ва Араб Лигаси давлатлари орасида ҳамкорлик алоқалари о'рнатилди ва бу 2020-йилда Абраҳам шартномасининг имзоланишига сабаб бо'лди. Исроилнинг мудофаа сиёсатининг диққати ан'анавий Араб-Исроил низосидан Эрон-Исроил махфий низосига қаратилди ва 2011-йилги Сурия фуқаролар уруши даврида Эрон билан то'г'ридан-то'г'ри то'қнашувлар содир бо'лди. 2023-йил 7-октябр куни Г'азолик фаластин жангари гуруҳлари Исроилга қарата бир неча координациялаштирилган ҳужумлар уюштирди ва бу 2023-йилда Исроил-Ҳамас урушига сабаб бо'лди.^[173] О'ша куни мусиқа фестивалига қатнашаётган, Г'азо яқинидаги яшовчи асосан тинч фуқаролар бо'лган 1,300 исроилликлар о'лдирилди. Кексалар, аёллар ва 9 ойликгача ёшдаги болалардан иборат 200 дан ортиқ асирлар о'г'риланиб, Г'азо ичига олиб кириб кетилди.^[174][175]

Исроил — 1949-йилдан БМТ аъзоси. Ўзбекистон Республикаси суверенитетини 1991-йил 25-декабрда тан олди ва 1992-йилда дипломатия муносабатлари ўрнатди. Миллий байрами — Мустақиллик куни (1948) — Яҳудийлар тақвимига кўра, бу байрам ҳар йили ҳар хил кунда келиши мумкин (2001-йилда 26-апрелга тўғри келди).

Асосий сиёсий партиялари, касаба уюшмалари. „Авода“ („Меҳнат“) социалистик партияси, 1968-йилда тузилган; „Ликуд“ („Иттифоқ“) партияси, 1973-йилда ташкил этилган; СҲАС диний партияси, 1984-йилда тузилган; „Мафдал“ миллий-диний партияси, 1956-йилда ташкил этилган; Араб демократик партияси, 1988-йилда тузилган; „Исра-эл ба-Алия“ („Исроил юксалишда“) партияси, 1996-йилда асос солинган. И. умумий меҳнат федерацияси касаба уюшмаси 1920-йилда ташкил этилган.

Исроил давлатида парламентар тизим, пропорсионал вакиллик демократияси ва универсал сайлов ҳуқуқи мавжуд. Парламентар ко'пчилик томонидан қо'лланган парламент а'зоси бош вазир бо'лади ва у одатда энг йирик партиянинг раиси бо'лади. Бош вазир — ҳукумат ва ҳукумат маҳкамаси бошлиг'и. Президент давлат бошлиг'и ва чекланган, асосан рамзий мажбуриятларга эга.

Исроилни Кнессет деб аталувчи 120 кишилик парламент бошқаради. Кнессетга а'золик сиёсий партияларнинг пропорсионал вакиллигига асосланади. Партияларнинг Кнессетга а'золиги чегараси 3.25% бо'либ, бу одатда коалиция ҳукуматларининг тузилишига сабаб бо'лади. Исроил манзилгоҳлари истиқоматчилари ҳам овоз бериш ҳуқуқига эга ва 2015-йилги сайловлари натижаларига ко'ра 120 Кнессет а'зосидан 10 киши (8%) манзилгоҳлар истиқоматчиларидир. Парламент сайловлари ҳар 4 йилда бир марта о'тказилади, лекин беқарор коалициялар ва ишончсизлик овозлари одатда ҳукуматларнинг эртароқ тарқатилишига олиб келади. 1988-йилда араблар етакчилигидаги биринчи партия тузилди ва 2022-йил ҳисобига ко'ра араблар партиялари Кнессет о'ринларидан таҳминан 10% га эгалик қилади. Асосий қонун, Кнессет ва унга киритилган о'згартиришлар "Исроил давлатининг яҳудий халқи давлати сифатидаги мавжудлигини инкор қиладиган" ҳар қандай партиянинг сайловларда қатнашишини та'қиқлайди.

Исроилнинг Асосий қонуни кодекслаштирилмаган конституция сифатида амал қилади. Асосий қонунида Исроил яҳудий демократик давлати деб та'рифланади. 2003-йилда Кнессет ушбу қонунлар асосида расмий конституция ишлаб чиқишни бошлаган.

Исроилда расман дин мавжуд эмас, бироқ давлатнинг "яҳудий ва демократик" деб та'рифланиши давлат ва Иудаизм орасида кучли алоқадорлик мавжудлига ишора қилади. 2018-йил 19-июлда Кнессет Исроилни аввало "яҳудий халқининг миллий давлати", расмий давлат тилини эса яҳудий тили деб белгиловчи Асосий қонун қабул қилди. Қонунда араб тилига "махсус мақом" берилади. Қонун яҳудийларга о'зига хос миллий о'зликни та'минлаш ва ривожлантириш ҳуқуқини беради, яҳудий манзилгоҳларини ривожлантиришни мамлакатнинг "миллий манфаати" деб та'рифлайди ва "ушбу манфаатни амалга оширишда" ҳукуматга ҳокимият тақдим қилади.

Исроил давлати меҳозот (яҳудийча: מחוזות; бирликда: маҳоз) деб номланувчи олти ма'мурий вилоятларга бо'линади ва улар — Марказий, Ҳаифа, Иерусалим, Шимолий, Жанубий ва Тел Авив вилоятлари, шунингдек Г'арбий Соҳилдаги Яҳудия ва Самариядир. Яҳудия ва Самария ҳудуди, шунингдек Иерусалим ҳамда Шимолий вилоятларнинг муайян қисмлари халқаро даражада Исроилнинг бир қисми сифатида тан олинмаган. Вилоятлар нафот деб номланувчи о'н беш туманларга бо'линади ва уларнинг о'зи эллик табиий ҳудудларга бо'линган.

Исроил иқтисодий ва саноат ишлаб чиқариши тараққиёти бо'йича Г'арбий Осиёдаги энг ривожланган мамлакат ҳисобланади.^[176][177] 2023-йил октябр ойи ҳисобига Халқаро Валюта Фонди ма'лумотларига ко'ра Исроилда ЯИМ 521.7 миллиард долларни, аҳоли жон бошига эса 53.2 минг долларни (дунё бо'йича 13-о'ринда) ташкил қилган ва бу ко'рсаткичлар Исроилни дунёдаги энг ривожланган ва бадавлат мамлакатлар билан бир қаторга киритади. Дунёнинг ривожланган давлатлари орасида Исроил камбаг'аллик даражаси бо'йича иккинчи о'ринда туради ва бунга асосан Исроилнинг фаластинлик фуқаролари орасидаги камбаг'аллик сабаб бо'лган.^[178] Исроил номинал аҳоли жон бошига даромад ҳажми бо'йича Осиёдаги энг бой учинчи давлатдир.^[179] Исроил вояга етганлар жон бошига то'г'ри келадиган мулк ҳажми бо'йича Яқин Шарқда биринчи о'ринда туради. Тҳе Эcономист нашри 2022-йилда Исроилни ривожланган давлатлар орасида 4-энг муваффақиятли иқтисодиётга эга деб топди. Со'нгги йилларда Исроил дунёдаги энг тез иқтисодий о'сиш натижаларини ко'рсатди.^[180][181] Миллиардерлар сони бо'йича Исроил Яқин Шарқда биринчи о'ринда, дунёда эса 18-о'ринда туради. 2010-йилда Исроил Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотига қо'шилди. Исроил Жаҳон Иқтисодий Форумининг Рақобатчилик индексида (Глобал Cомпетитивенесс Индех) 20-о'ринда, Жаҳон Банкининг Тадбиркорлик учун яратилган шароитлар (Эасе оф Доинг Бусинесс Индех) индексида 35-о'ринда тилга олинди. Исроил шунингдек юқори малакали касбларда фаолият юритувчи ишчилар улуши бо'йича ҳам жаҳонда 5-о'ринни эгаллаган. Исроилга оид иқтисодий ма'лумотлар бутун Исроил ҳудудларини, жумладан Голан тепаликлари, Шарқий Иерусалим ва Г'арбий Соҳилдаги Исроил манзилгоҳларини ҳам қамраб олади.

Табиий ва минерал бойликлари тақчиллигига қарамасдан со'нгги декадаларда қишлоқ хо'жалиги ва саноат секторларининг ривожланиши Исроилнинг озуқа экспортларига қарамлиги якунланишига сабаб бо'лди (дон ва го'шт маҳсулотларидан ташқари). 2020-йилда жами 96.5 миллиард долларни ташкил қилган Исроил импортлари асосан хомашёлар, ҳарбий техника, инвестиция товарлари, тарошланмаган олмослар, ёқилг'и, дон ва исте'мол товарларидан иборат бо'лди.^[182] Асосий экспортлари: машина ва қурилмалар, электрон дастурлар, тарошланган олмослар, қишлоқ хо'жалиги маҳсулотлари, кимёвий материаллар, текстил ва кийим-кечак маҳсулотлари; экспортлар ҳажми 2020-йилда 114 миллиард долларни ташкил қилди.^[182] Исроил Банкининг ташқи валюта захиралари 201 миллиардни ташкил қилиб, бу билан дунёда 17-о'ринни эгаллаган.^[182] 1970-йиллар бошидан Исроил АҚСҲдан ҳадбий ёрдам олиб келмоқда. Қолаверса, АҚСҲ Исроилга қарз кафолатлари ко'ринишда иқтисодий ко'мак ҳам ко'рсатиб, бугунги кунда Исроил ташқи қарзининг таҳминан ярми шунга то'г'ри келади. Ривожланган мамлакатлар ичида Исроил энг паст ташқи қарз ко'рсаткичига эга бо'либ, 2015-йилда ташқи қарз баланси мусбат 69 миллард долларни ташкил қилган.^[183]

Исроил старт-уплар сони бо'йича дунёда АҚСҲдан кейин иккинчи о'ринда^[184] ва НАСДАҚ биржасида савдо қилувчи компаниялар сони бо'йича дунёда учинчи о'ринда туради.^[185] Аҳоли жон бошига старт-уплар бо'йича Исроил жаҳонда етакчи мамлакатдир. Шу сабабдан ҳам Исроил "Старт-уп давлат" деб номланган.^[186] Интел ва Миcрософт каби компаниялар о'зларининг биринчи денгизорти тадқиқот институтларини Исроилда қурган бо'либ, бошқа юқори технология соҳасида фаолият юритувчи трансмиллий корпорациялар ҳам Исроилда тадқиқот марказларига эга.

Исроилда иш кунлари беш кунлик ишлар учун якшанбадан пайчанбагача, олти кунлик ишлар учун жумагача. Жума куни иш куни ва аҳолининг асосий қисми яҳудий бо'лган ҳудудларда Жума куни Шаббат қоидаларига ко'ра "ярим иш куни" ҳисобланади. Иш кунини дунёнинг асосий қисми билан мослаштириш учун бир неча таклифлар илгари сурилган.^[187]

Исроилдаги дастурлаш, телекоммуникация ва тиббиёт соҳаларининг мисли ко'рилмаган даражада ривожланиши унинг АҚСҲдаги Силиcон водийсига солиштирилишига сабаб бо'лган.^[188] Исроил тадқиқот ва ишланмалар соҳаси учун сарфланадиган маблаг'ларнинг ЯИМдаги улуши бо'йича дунёда биринчи о'ринда туради. Давлат 2023-йилда Глобал Инноватион Индех бо'йича дунёда 14-о'ринда, 2019-йил Блоомберг индексида бешинчи о'ринда бо'лган.^[189] Исроилда ҳар 10,000 ишчига 140 олим, техник, муҳандислар то'г'ри келади ва бу борада Исроил дунёда биринчи о'ринда туради.^[190] Исроил 2004-йилдан буён олтита илм-фан соҳасида Нобел мукофотига сазовор олимларни етиштирди^[191] ва аҳоли жон бошига то'г'ри келадиган чоп этилган илмий мақолалар бо'йича ҳам олдинги о'ринларда туради. Исроил университетлари информатика (Течнион ва Тел Авив Университй), математика (Иерусалимдаги Яҳудий университети) ва кимё (Wеизманн Институте оф Сcиэнcе) соҳалари бо'йича дунёдаги энг нуфузли университетлар топ 50 талигига киради.

2012-йилда Исроил Футрон Космик рақобатбардошлик индексида (Футрон'с Спаcе Cомпетитивенесс Индех) то'ққизинчи о'ринда қайд этилди. Исроил Космик агентлиги Исроилдаги барча космик тадқиқот дастурларини илмий ва тижорий мақсадлар билан мувофиқлаштиради ва маҳаллий тарзда камида 13 тижорий, илмий-тадқиқот ва разведка сун'ий ё'лдошларини ишлаб чиқарилишига бошчилик қилган. Исроил томонидан ишлаб чиқарилган ба'зи сун'ий ё'лдошлар дунёдаги энг илг'ор космик қурилмалар сифатида э'тироф этилган.^[192] Исроил томонидан кичик сун'ий ё'лдошларни қуйи Ер орбитасига учира оладиган Шавит космик элтувчи ракета тизими ишлаб чиқилган. Бу тизим 1988-йилда биринчи бора амалиётда қо'лланган бо'либ, бу Исроилнинг саккизинчи космик элтувчи тизимга эга давлатга айланишига сабаб бо'лди. Биринчи Исроил космонавти Илан Рамон 2003-йилда Cолумбиа космик кемаси парвози давомида ҳалок бо'лган.^[193]

Мамлакатдаги сув танқислиги билан бог'лиқ муаммолар сув сақлаш ва қайта ишлаш технологияларининг ривожланишига сабаб бо'либ, Исроилда қишлоқ хо'жалиги модернизацияси ва томчилатиб суг'ориш каби технологиялар ихтиро қилинди. Исроил шунингдек сувни тузсизлантириш ва қайта ишлаш технологиялари бо'йида ҳам етакчи о'риндадир. Исроилдаги Сорек тузсизлантириш заводи дунёдаги энг йирик тескари осмозис тузсизлантириш заводи ҳисобланади.^[194] 2014-йилга қадар Исроилдаги тузсизлантириш дастурлари мамлакат ичимлик суви эҳтиёжларининг 35% ни қоплади ва бу ко'рсаткич 2050-йилга қадар 70% га чиқиши кутилади.^[195] 2015-йил ҳисоби бо'йича Исроил уй хо'жаликлари, қишлоқ хо'жалиги ва саноатидаги сув эҳтиёжларининг 50% дан ошиг'и сун'ий тарзда ишлаб чиқарилмоқда.^[196] 2011-йилда Исроил сув технологиялари саноати йиллик товар ва пул айланмаси 2 миллиард АҚСҲ долларига етди ва маҳсулот ҳамда хизматларнинг йиллик экспортлари ҳажми о'нлаб миллион долларни ташкил қилди. Тескари осмозис технологиясидаги инновациялари билан Исроил сув экспорт қилувчи давлатга айланиши кутилган.^[197]

Исроилда қуёш энергиясидан ҳам самарали тарзда фойдаланилади; мамлакат муҳандислари қуёш энергияси технологиялари соҳасидаги энг илг'ор кадрлар ҳисобланиб^[198], Исроил қуёш энергияси компаниялари эса бутун дунё бо'йлаб мижозларга хизмат ко'рсатади. Исроилдаги уй хо'жаликларининг 90% дан ошиг'и иссиқ сув яратиш учун қуёш энергиясидан фойдаланади ва аҳоли жон бошига бу ко'рсаткич бо'йича Исроил дунёда биринчи о'ринда туради. Ҳукумат ма'лумотларига ко'ра, иситиш мақсадларида қуёш энергиясидан фойдаланилгани туфайли мамлакат йилига о'зининг электр энергияси исте'молининг 8% ни тежамоқда. Мамлакат, айниқса мамлакатдаги Негев чо'ли қуёш энергияси ишлаб чиқариш, бу соҳада тадқиқотлар о'тказиш учун идеал кенгликда жойлашган.^[198] Олдин Исроилда замонавий электр машиналари инфраструктураси ҳам бо'либ, электр машиналари учун қувват то'лдириш шахобчалари бутун мамлакат бо'йлаб мавжуд бо'лган.^[199] Бироқ Исроилнинг электр автомобиллари ишлаб чиқариш компанияси Беттер Плаcе 2013-йилда ёпилган.

Исроил 2004-йилдан буён о'зининг қирг'оқбо'йи денгиз газ майдонларидан табиий газ қазиб чиқаришни бошлади. 2009-йилда Исроил қирг'оқлари яқинида Тамар табиий газ майдони аниқланди.^[200] Иккинчи газ захираси майдони, Левиатҳан 2010-йилда аниқланди. Ушбу икки майдондан қазиб чиқарилиши мумкин бо'лган табиий газ Исроилни 50 йилдан ошиқроқ муддатга энергия билан та'минлаши мумкин. 2013-йилда Исроилда Тамар майдони газларини тижорий мақсадларда қазиб чиқариш бошланди. 2014-йил ҳисобида Исроилда йилига 7.5 миллиард куб метр (мкм) табиий газ ишлаб чиқарилиши бошланди. Исроилда 2016-йил ҳисобида 199 миллард куб метр аниқланган газ захиралари мавжудлиги э'тироф этилди. Левиатҳан газ майдонида газ ишлаб чиқарилиши 2019-йилда бошланди.^[201]

Кетура Сун Исроилнинг биринчи тижорий қуёш панеллари фермасидир. 2011-йилда Арава Поwер Cомпанй томонидан барпо этилган ушбу майдонда Сунтеч компанияси томонидан ишлаб чиқарилган 18,500 фотоволтаик панеллар мавжуд ва улар биргаликда йилига 9 гигават-соат электр ишлаб чиқаради. Кейинги 20 йил давомида ушбу майдондаги ишлаб чиқарилувчи электр энергияси таҳминан 125,000 метрик тонна карбонат ангидриднинг ҳавога чиқарилишини олдини олади.

Исроилда 19,224 километр қопламали ё'ллар ва 3 миллион моторли уловлар мавжуд. Ҳар 1,000 киши учун то'г'ри келадиган мотор уловлар сони 365 бо'либ, бу рақам ривожланган мамлакатлар билан солиштирганда анча пастдир. Исроилда белгиланган маршрут бо'йлаб ҳаракатланувчи 5,715 автобуслар мавжуд бо'либ, улар бир неча компанияларга тегишли ва улардан энг йириги ҳамда энг эскиси мамлакатнинг деярли барча нуқталарида хизмат ко'рсатувчи Эггед компаниясидир.^[202] Темир ё'ллар узунлиги 1,277 километр бо'либ, уларнинг барчаси давлатга тегишли Исроил темир ё'лларига қарашли. 1990-йиллар бошлари ва о'рталарида киритилган йирик сармоялар туфайли поезд ё'ловчилари сони 1990-йилда йилига 2.5 миллион кишидан 2015-йилда 53 миллион кишига ошди ва темир ё'л орқали ташилувчи товарлар ҳажми эса йилига 7.5 миллион тоннага етди.

Исроилда уч халқаро аэропорт мавжуд: мамлакатдаги халқаро ҳаво сафарлари учун жавобгар Бен Гурион аэропорти; Рамон аэропорти; ва Ҳаифа аэропорти. Исроилнинг энг йирик аэропорти бо'лмиш Бен Гурион аэропорти 2015-йилда 15 миллион ё'ловчига хизмат ко'рсатган. Мамлакатда учта асосий порт мавжуд: О'ртаер денгизи қирг'ог'ида жойлашган, мамлакатдаги энг эски ва энг йирик Ҳаифа порти; Ашдод порти ва Қизил денгиз соҳилида жойлашган кичикроқ Эилат порти.

Исроил четга тарошланган олмос, тозаланган нефт, дори дармон маҳсулотлари, машина ва ускуналар, тиббиёт ускуналари, компютер қурилмалари ва дастурлари, қишлоқ хо'жалик маҳсулотлари, кимёвий моддалар, текстил маҳсулотлари экспорт қилади. Четдан хомашёлар, ҳарбий ускуналар, мотор уловлари, инвестиция маҳсулотлари, тарошланмаган олмос, қайта ишланмаган нефт, дон маҳсулотлари ва исте'мол товарлари импорт қилади. Савдо-сотиқдаги асосий ҳамкорлари: АҚСҲ, Европа Иттифоқи, Хитой, Туркия, Ҳиндистон, Швейсария, Ҳонг Конг, Жанубий Корея, Россия Федерацияси, Бразилия. Пул ��ирлиги — янги шекел.

Туризм, айниқса диний туризм Исроилдаги муҳим саноат соҳаларидан бири бо'либ, мамлакат пляжлари, археологик ва бошқа тарихий ҳамда Библиявий манзилгоҳлар, шунингдек мамлакатнинг о'зига хос географик жиҳатлари туристларни о'зига жалб қилади. Исроилнинг хавфсизлик билан бог'лиқ муаммолари саноатга ҳам о'зининг салбий та'сирини о'тказмасдан қолмади, бироқ туристлар миқдори яна қайта о'смоқда. 2017-йилда Исроилга 3.6 миллион турист ташриф буюрган бо'либ, бу рекорд натижадир. Бу 2016-йил ко'рсаткичидан 25 фоизга баланд бо'либ, Исроил иқтисодиётига 20 миллиард шекел киритилишига сабаб бо'лди.

Исроил хонадонлар нархи ко'рсаткичлари бо'йича дунёнинг энг баланд учдан бир давлатлари қаторига киради.^[203] 2022-йил ҳисоби бо'йича Исроилда 2.7 миллион ко'чмас мулк обектлари мавжуд бо'либ, бу ко'рсаткич йилига 50 мингдан ошмоқда. Бироқ, шунда ҳам талаб таклифдан устун бо'либ, 2021-йил ҳолати бо'йича 200,000 хонадонлар етишмовчилиги мавжуд.^[204] Оиқбатда 2021-йилда хонадонлар нархи 5.6% га ошиши кузатилди. 2021-йил ҳисоби бо'йича исроилликлар 116.1 миллиард шекел миқдорида ипотека кредитлари олган бо'либ, бу 2020-йил ҳисобидан 50% га ошган.

Аҳоли соғлиғини сақлаш юқори даражада. Давлат тиббиёт муассасалари билан бирга хусусий шифохоналар ҳам бор. Врачлар уч олий ўқув юртининг тиббиёт факултетларида тайёрланади.

Исроилда яҳудийлар ва араблар учун алоҳида-алоҳида мактаблар бор. Давлат мактабларидан ташқари хусусий ўқув юртлари ҳам бўлиб, уларнинг бир қисми диний ташкилотлар маблағи ҳисобига ишлайди. 1969-йилдан 5 ёшдан 15 ёшгача бўлган болалар учун 10 йиллик мажбурий таълим жорий этилган. Бошланғич мактабда ўқиш муддати — 6 йил Ўрта мактаб — 6 йиллик (3 йиллик қуйи ва 3 йиллик юқори мактаб). Исроилда 5 университет ва 17 институт бор. Энг йириклари: Қуддусдаги яҳудий университети (1918), Тел-Авив университети (1953), Хай-фодаги университет ва Технология институти („Техникой“, 1912). Исроил Табиий ва ижтимоий Фанлар академияси (1961) ишлайди. Йирик кутубхоналари: Яҳудий миллий кутубхонаси, университетларнинг кутубхоналари. Исроил давлат архиви бор. Музейлари: Исроил миллий музейи (1965), Тибериасдаги муниципал осори атиқа музейи, Тел-Авивдаги Гаарец музейи, Хайфодаги замонавий санъат музейи ва ҳоказо

Исроилда 400 дан ортиқ газета ва журнал нашр этилади. Йириклари: „Гаа-рец“ („Мамлакат“, кундалик газета, 1918-йилдан), „Гамодия“ („Хабарчи“, кундалик газета, 1950-йилдан), „Гацофе“ („Шарҳчи“, кундалик газета, 1938-йилдан), „Едиот ахронот“ („Сўнгги янгиликлар“, кундалик кечки газета, 1939-йилдан), „Ма-арив“ („Оқшом“, кундалик кечки газета, 1948-йилдан). Иврит тилида чиқадиган юқоридаги газ.лардан ташқари инглиз тилида кундалик „Джерузалем пост“ („Қуддус почтаси“, 1932-йилдан) ва араб тилида „Ал-Иттиҳод“ („Иттифоқ“, 1944-йилдан) газеталари нашр этилади. Қуддусда Исроил телеграф агентлиги ва Тел-Авивда Исроил ахборот агентлиги ишлайди. Исроил радиоэшиттириш бошқармаси ҳукумат хизмати бўлиб, радио ва телевидениени бошқаради, 1948-йилда тузилган.

Адабиёти қадимги Шарқ адабиётида ва қадимги яҳудий адабиёти алоҳида ўрин тутади. У бутун Европа ва Шарқ маданияти тараққиётига катта таъсир кўрсатган. Қадимги яхудий адабиёти деганда, биринчи навбатда, Библия тушунилади. Яҳудий адабиёти кейинги асрларда, асосан, иврит тилида ривожланган. Айрим ёзувчилар (йил Агнон, А. Шлён-ский, Л. Голдберг, Х. Бялик ва бошқалар) Исроил ташкил топишидан анча аввал Фаластинга кўчиб келган ва 1948-йилдан кейин ҳам ижодини давом эттирган. Айниқса, Нобел мукофоти лауреати (1966) Ёсеф Агнон ҳикоялари ҳаққонийлиги ва чуқур психологизми билан эътиборни тортади. 50-йилларда Фаластинда ўсиб вояга етган адиблар гуруҳи — Е. Мап, Е. Амихай, Т. Ривнер, С. Изҳар ва б. адабиётга кириб келди. Улар ўз асарларида ижтимоий муам-моларни ўртага қўйдилар. 60-йилларда Ғарбий Европа модернизми ва экзистенсиализм фалсафаси таъсири кучайди. Илгор ёзувчилардан М. Ави-Шаул, А. Пен, Х. Кадмон, А. Кенан, Д. Бен-Амоц, Э. Бенезер ва б. яҳудий-араб муносабатлари муаммоларини, расмий экстремистик сиёсатдан норозилик кайфиятларини акс эттирдилар. Иврит тилида ижод қилувчи кўпгина ёзувчилар идиш тилида ҳам асарлар ярата бошлади. Исроил Зрубавел, М. Ман, И. Паперников, П. Бинецкий ва бошқа идиш тилидаги адабиёт намояндаларидир. Араб тилида калам тебратувчи шоирлар — Тавфиқ Зиёд, Ханна Абу Хон, Солиҳ ал-Қосим, ҳикоянавислар — Эмил Ҳабибий, Муҳаммад Али Тахий ва бошқа мамлакатдаги араб аҳолиси камситилишига қарши норозиликни асосий мавзу қилиб олганлар.

Исроил ҳудудида турли тарихий даврларга мансуб кўпгина меъморлик ва санъат ёдгорликлари сакданиб қолган. Галилейда мил.ав. 10—8минг йилликларда тошдан ясалган ертўлалар, Бейсан, Мегиддо ва б. жойлардаги мил.ав. 4минг йилликка оид кўҳна шаҳарлар, Тел-Байтмирсим, Мегиддо, Лаҳиш, Гезер, Хацорда қоялар орасидан ўтказилган водопровод лаҳмлари, тош ва хом ғиштдан қурилган қалин мудофаа ис-теҳкомлари, ибодатхоналар, турар жойлар мавжуд. Исроил ва Яхудо под-шохликлари (мил. ав. 11-аср охири — 6-аср бошлари) давридан қолган оғилхоналар, истеҳкомлар, саройлар, маишатхоналарнинг ҳаробалари учрайди. Неолит даврига мансуб тасвирий ва амалий безак санъати намуналари — уй ҳайвонларининг фил суяги ва сополдан ясалган ҳайкалчалари, ўйма ва на-қшин идишлар топилган. Рим хукмронлиги даври (мил. ав. 1-аср — мил. 4-аср) Рим бадиий маданиятига хос бўлган кўпгина ёдгорликларни қолдирган (Бейсандаги Дионис ибодатхонаси, Бейсан ва Сезардаги театрлар, Сезар ва Аскалондаги осма кувурлар, жамо-ат ва турар жой бинолари). Қабр устига қўйилган бюстлар ва мармар саркофаглардаги қабариқ тасвирлар сақланган. Византия давридан базилика (Бет-Алфадаги синагогда кошинкори тасвиридаги мучал айланаси, қатор библия саҳнаси, қурбонлик маросими тасвирлари ва бошқалар), монастир ва ибодатхоналар, араблар давридан масжид, мадрасалар, салибчилардан қалъа, қўрғонлар, истеҳкомлар қолган. 19-аср охири — 20-аср бошларида яҳудийларнинг Фаластинга кўчиб кела бошлаши билан Исроилнинг замонавий меъморлиги ва бадиий маданияти шаклланди. Турли мамлакатлардан кўчиб келган яҳудийлар ҳар хил бадиий ва меъморий мактаб ҳамда йўналиш анъаналарини олиб келди.

20-асрнинг 50-йилларидан Тел-Авив, Хайфо, Реховат ш.лари ривожлана бошлади. Янги барпо этилган маъмурий ва жамоат бинолари орасида Тел-Авивдаги Ф. Манн консерт зали (1957, меъморлар 3. Рехтер, Д. Карми, М. Зархи, Я. Рехтер), Бейлинсон шифохонаси (1950—58, меъморлари А. Шарон, Б. Иделсон), Гаарец-музей (1958—60, меъморлар В. Витковер, Э. Баумен), 36 қаватли „Шалом“ маъмурий ва савдо биноси (70-йиллар), Бет-Ям ш.даги меҳмонхона мажмуи (1968—1969), Реховат ш.даги атом физикаси институти ва б. алоҳида ажралиб туради. Тасвирий санъ-атда турли модерн йўналишлари ва ус-лублари устун. И. Зарицкий, И. Кризе, Б. Бризел каби рассомлар машҳур. „Бе-салел“ санъат ва бадиий ҳунармандчилик мактаби реалистик тамойилларга асос солди. Амалий безак санъатида металл, пластмасса, лой ва хурмо данагидан, гулдор газмолдан ясалган бадиий буюмлар кенг тарқалган. Китобларни бадиий безашга катта эътибор берилади.

Мусиқаси фаластинлик яҳудийлар ва арабларнинг маданияти (халқ қўшиқлари, рақслар, мусиқа жўрлигидаги маросим ва урф-одатлар), шунингдек кўчиб келган яҳудийларнинг анъаналари асосида ривожланган. 1948-йилдан кейин мусиқа муассасалари ташкил этилди. Исроил филармонияси, миллий опера ва „Инбал“ мусиқали театри, Холон консерваторияси, Тел-Авив яхудий консерваторияси, Қуддус мусиқа академияси бор. 1950 йиллардан компо-зиторлик мактаби ривожлана бошлади (М. Лаври, Э. Партош, П. Бенхаим, М. Авид ва бошқалар).

1926-йилда биринчи профессионал театр — „Огел“ („Чодир“) театри ташкил этилди. Дастлаб унинг репертуарида диний ақидалар асосидаги песалар бор эди. Кейин хорижий муаллифларнинг дунёвий асарлари саҳналаштирилди. Театр раҳбари М. Галеви А. Макаренко асарлари асосидаги „Педагогик поэма“, Кишоннинг „Никоҳ шартномаси“ песаларини кўрсатиш орқали томошабинлар эътиборини қозонди. „Матете“ („Супурги“) деб аталган ҳажвий театр 1928-йилда болгар режиссор И. Даниэл томонидан ташкил этилди. Драматурглардан Э. Ҳаруси, А. Пенн, Алтерман театр учун долзарб мавзуларда песалар ёзиб беришди. 1949* йилда бу театр молиявий қийинчиликлар сабабли ёпилиб қолди. 50-йилларда „Бацал ярок“ („Кўк пиёз“) ва „Ҳамем“ („Или-милиқ“) сатирик театрлари юзага келди. Исроилнинг етакчи театри „Габи-ма“ („Сахна“) 1928-йилдан бери Фалас-тинда ишлаб келаётир. Унинг саҳнасида Шекспир, Шиллер, Гёте песалари кўрсатилди. 20-асрнинг 2-ярмида бу театрда Х. Ровина, А. Мескин, Ш. Финкел, М. Зоҳар, Ш. Руденский, А. Тал, И. Бекер, М. Ашеров каби саҳна усталари шуҳрат қозонди. Тел-Авивда Миллий театр (1958-йилда асос солинган) ва Камер театри (1944), Хайфода Шаҳар театри (1963), Тел-Авив университетида мусиқа факултети, 20 дан зиёд мусиқа мактаби мавжуд.

Исроилда кино ишлаб чиқариш 1950-йилда бошланди. Шу йили режиссор А. Амар „Сулҳ“ бадиий филмини яратди. 1954-йилда миллий кинематографияни рағбатлантириш ҳақида қонун қабул қилиниб, кинотеатрларда албатта Исроил филмларини кўрсатиш жорий этилди. „Ёдингда тут“ (реж. Ф. Артвис) бадиий филми ва „Салах Шабати“ ҳажвий комедияси (иккаласи ҳам 1964-йилда яратилган) айниқса диққатга сазовор. Кейинги йилларда мусиқий филмлар, комедиялар, жосуслик ва „жангари“ филмлар яратилди. Савдо ва саноат вазирлиги хузурида кино маркази ташкил этилган. Тел-Авивда иккита, Қуддусда битта киностудия бор.

БМТ қарорига кўра иккинчи жаҳон урушидан кейин тузилган Яқин Шарқдаги давлат. Пойтахти Иерусалим шаҳри. Аҳолиси асосан яҳудий миллатига мансуб инсонлар. Аҳолисининг бешдан бир қисмини араблар ташкил этади.