Neiginea

Neuguinea
Topografischi Charte vu Neiginea
Gwässer	Pazifischer Ozean
Geographische Lage	5° S, 142° O-5.3258333333333141.607222222224884Koordinate: 5° S, 142° O
Lengi	2 398 km
Breiti	400 km
Flechi	786.000 km²
Hechschti Hebi	Jaya 4.884 m
Iiwohner	7.500.000 (2005) 9,5 Einw./km²
Hauptort	Port Moresby

Neiginea isch mit ere Flechi vu 786.000 km² no Grönland di zwootgrescht Insle vu dr Ärd. Dr Weschtdail, Wescht-Papua (Irian Jaya, Wescht-Neiginea), ghert syter anne 1963 zue Indonesie. Dr Oschte vu dr Insle isch syt 1975 Dail vum uuabhängige Staat Papua-Neiginea. Z Neiginea het s dr grescht Tropewald vu Auschtralasie, d arteryychschte Koralleriff vu dr Wält un di ryychscht Biodiversitet usserhalb vum Amazonas. Wältwyt ainzigartig isch d Aazahl vu iber 1000 yyhaimische Sproche.

D Insle Neiginea lyt im Norde vum auschtralische Kontinänt, wu si erscht dur dr Aastig vum Meeresspiegel no dr letschte Yyszyt vor 8000 Johr dervu drännt woren isch (Torres-Stroß). Im Weschte stellt si s Bindeglid zu Sidoschtasie dar. Si lyt in dr Nechi vum Äquator.

Neiginea lyt im Biet vum pazifische Fyyrring, wel do di pazifisch- un di auschtralisch Lithosphäreblatte ufenander stoße. Wäge däm durziet e Chette vu große Gebirg d Insle. Im Weschte, em indonesische Dail vu dr Insle, ragt s Maokegebirg uf. Dr hegscht Bärg dert isch dr Jaya (vu Bärgstyyger au Carstensz-Pyramide gnännt; 4884 m), dr zweethegscht dr Trikora mit 4750 m. Im Oschte, wu zue Papua-Neiginea ghert, lyt s Bismarckgebirg, mit em Mount Wilhelm (4509 m) as hegschtem Bärg. Dert git s au no ne Raie vu wytere Gebirge un e Huffe Vulkan (z. B.: Tavurvur, Giluwe, Lamington un Victory). D Ursach dodefir isch, ass im Norden un Oschte vor dr Insle im Pazifik un uf dr Insle dr Randberaich vu dr pazifische Blatte in e baar chlaini Mikroblatte^[1] ussenanderbrochen isch, wu jedi tektonisch aktivi Blattenränder het.

Uf em Puncak Jaya git s hite no winzigi Gläschterräscht. No 1972 het s e baar chlaineri Glätscher gee, wie zem Byschpel dr Northwall-Firn, dr Meren-Glätscher, dr Carstensz-Glätscher un d Southwall Hanging-Glätscher. Des sin Räscht vun eme Glätscher, wu no anne 1936 e gschlosse Biet deckt het. D Glätscherschmelzi het im 20. Johrhundert zum Verschwinde vu dr Glätscher uf em Trikora, em 4800 m hoche Pilimsit un em 4760 m hoche Mandala gfiert.^[2]

Di lengschte Fliss vu Neiginea chemme us dr große Gebirg. Vum Maokegebirg uus fließt dr Sepik in nordeschtliger Richtig un mindet in d Bismarcksee, dr Fly dergege fließt no Sidoschte, wun er in dr Golf vu Papua mindet. Im Sidweschte mindet dr Digul in d Arafurasee, im Nordweschte dr Mamberamo in dr Pazifik un dr Waipoga im Weschte mindet in d Cenderawasih-Bucht. In dr Rägezyt setze d Fliss groí Flechine vu dr nerdligen un sidlige Diefländer unter Wasser.

D Koralleriff am Nordweschtänd bi Raja Ampat un am Sidoschtänd in dr Milne Bay ghere zue dr arteryychschte Riff vu dr Wält.

D Hauptstadt vu Papua-Neiginea Port Moresby im Sidoschte het offiziäll rund 250.000 Yywohner, di zwootgrescht Stadt Lae im Oschte rund 80.000. Dert fangt dr Highlands Highway aa, d Hauptfärnverchehrsstroß z Papua-Neiginea, wu d Bewohner vu dr Gebirgsregion mit importierte Ware driber versorgt wäre. D Hauptstadt vu dr indonesische Region Wescht-Papua isch Jayapura mit rund 200.000 Yywohner. Wyteri indonesischi Stedt sin zem Byschpel Manokwari im Oschte vu dr Vogelkop-Halbinsle un Merauke im Side.

Neiginea isch e tropisch Land un het e großi ökologischi Vilfalt. E Huffe vu dr do yyhaimische Dier- un Bflanzenarte chemme sunscht niene uf dr Wält vor (Endemite).

Uf Neuguinea läbe 400 bis 600 Vogelarte (zem Byschpel 43 Paradisvogelarte un 12 Arte vu Laubevegel), iber 400 Amfibie, 455 Schmätterlingsarte un 180 bekannti Suger, dodrunter verschideni Chnager un rund 70 Flädermuusarte. Au Byteldier findet mer uf Neiginea; rund 70 Arte, wie z. B. dr Wullkuskus un anderi läbe in dr Wälder. Derzue git s uf Neiginea Reptilie wie Waran, Schlange wie zum Byschpel dr Grien Baumpython oder dr Papuapython un e baar Krokodilarte. Arteryych verdrätte sin au Insekte un Spinnobele (ca. 3000 Arte). In dr Lagune, Seeä un Fliss läben iber 1.000 Fischarte, dodervu elai 158 Arte vu Sießwasserfisch.

Rund 11.000 Bflanzearte sin haimisch uf Neiginea, rund 2.500 Orchideeä un 1.200 Baumarte.

Dr Weschtdail vu dr Insle isch as ain vu dr wenige Dail vu dr Ärd nonig vollständig kartografiert. Wäg dr Wulke, wu vilmol dief hange iber em dicht bewaldete Biet im weschtlige Landesinnere vu dr Insle, isch des Biet, wu s kai Stroße oder Wäg het, nonig in Atlante verzaichnet, drotz dr neie Megligkaite dur Satellitetechnologi.

Im Side vu Wescht-Papua lyt dr 23.555 km² groß Lorentz-Nationalpark.

• 
  Helmkasuar
• 
  Diamant-Rägebogefisch
• 
  Chenigi-Alexandra-Vogelfalter
• 
  Große Paradisvogel

Uf Neiginea git s 1.089 verschideni Sprochgruppe, vor allem Papua- und austronesischi Sproche. Di verschidene ethnische Gruppe het mer friejer unter em Uusdruck Melanesier zämmegfasst zum si abgränze vu dr Polynesier un dr Mikronesier.

D Insle Neiginea isch vor 60.000 bis 50.000 Johr, wu si zem erschte Mol vu Mänsche bsidlet woren isch, dr nerdli Dail vu Sahul gsi, ere Landmasse, wu au dr gsamt Kontinent Auschtralie umfasst gha het. D Mänsche sin dertemol mit chlaine Boot vu Weschte uus yygwanderet, wel dodmol sin di weschtli vu Neiginea glägene hitige Insle no kai Insle gsi, aber di hecher glägene Dail vu dr Landmasse Sunda, em sidlige Dail vum asiatische Kontinent.

Vor rund 30.000 Johr isch s Hochland un e Dail Insle bsidelt wore.

Syt rund 10.000 Johr wird Ackerböu bedribe. Insgsamt git s vier Regione uf dr Wält, wu no Aasicht vu dr Archäologe uuabhängig vun enander im Ramme vu dr Neolithische Revolution dr Ackerböu entwicklet woren isch: im Fruchtbare Halbmond zwische Mittelmeer un Mesopotamie, z Sidchina, z Mittelamerika un in dr Sumpfregion Kuk im sidlige Hochland vu Neiginea. Die Fundstell in dr Region Kuk isch anne 2008 vu dr UNESCO zuen ere Wälterbestätte erklert woren.

Vor ca. 7000 Johr isch dr Aaböu vu Zuckerrohr un Banane im Hochland noogwise. S sin au Iberräscht vu Taro-Wurzle gfunde wore, wu au as landwirtschaftligi Hinterlosseschafte ditte wäre, wel si im Hochland nit vu Natur uus vorchemme. Au Entwässerigskanäl sin entdeckt wore.

Dr Noowyys vu wytere Zivilisationsgegeständ isch aber seli schwirig, wel in däm Tropeklima alles organisch Matrial schnäll verfallt un im zug vum Abschmilze vu dr Glätscher am Änd vu dr letschte Yyszyt wyti Kischtebiet vor rund 6.000 Johr iberfluetet wore sin, was es Wissen iber frieji Kischtekulture stark yyschränkt.

Vor meh wie 2000 Johr hän Mänsche us dr austronesische Sprochfamilie d Kischtebiet vu Neiguinea bsidlet. Die Lyt, wu zue dr Lapita-Kultur ghert hän, sin dertemol scho gueti Seefahrer gsi.

Us dr Zyt vor dr Entdeckig dur d Europäer isch bekannt, ass es schwachi Verbindige zum eschtlige Dail vum indonesische Archipel gee het. Im altjavanesische Heldegedicht Nagarakretagama vu 1365 wird d Onin-Halbinsle (Mac-Gluer-Golf) as Wwanin gnännt, di erscht gsicheret Nännig vun eme neigineanische Biet in dr Literatur^[3]

As erschti Europäer hän spanischi un portugiesischi Seefahrer am Aafang vum 16. Johrhundert d Insle aagluegt. Anne 1526 isch dr Jorge de Meneses zuefellig uf Neiginea glandet. Är soll s Land „Ihlos dos Papua“ (Insle vu dr Chruselhoorige) gnännt haa – noch eme malaiische Wort fir „chruus“ – wäg em Chruuselhoor vu dr melanesische indigene Bevelkerig.

Anne 1545 isch dr Spanier Íñigo Ortiz de Retez uf dr Insle glandet un het si „Nueva Guinea“ gnännt, wel ihn d Kischte un d Yywohner an die vum afrikanische Ginea gmahnt het, wun ere dervor verbyygsäglet isch.

Anderi Seefahrer und Entdecker, wu in dr Region Insle entdeckt hän, sin dr Diego da Rocha (e Dail vu dr Karoline, 1525), dr Alonso de Salazar (e Dail vu dr Karoline, 1526) un dr Alvaro de Saavedra Ceron (d Admiralitätsinsle un di eschtlige Karoline, 1527-29).

Dr Ruy Lopez de Villalobos het mit syyre Flotte, wu vum Bernaldo de la Torre aagfiert woren isch, anne 1542-45 d Marshallinsle un di weschtlige Karoline entdeckt un uf dr Ruckfahrt derno di nerdlige Mariane. E andere Dail vu däre Flotte het dr Ortiz de Retez gfiert, är isch bis zur dr Ninigo-Gruppe an dr Nordkischte vu Neiginea chuu.

S erscht Mol uf ere europäische Charte verzaichnet wore isch Neiginea anne 1568 uf dr Wältcharte vum Gerhard Mercator.

Anne 1568 het dr Alvaro de Medaña y Neya d Salomon-Insle gfunde. Dr Pedro Fernandez de Quiros un dr Louis Vaez de Torres hän anne 1606 d Tuamotu-Gruppe un Dail vu dr Neie Hebride entdeckt, derzue au d Torres-Stroße, wu noch em de Torres gnännt isch.

S Bismarck-Archipel isch anne 1616 vu dr niderländische Seefahrer Jakob Le Maire un Willem Schouten entdeckt wore. 1623 het dr Jan Carstenszoon im Ufdrag vu dr Niderländische Oschtindie-Kompanii großi Dail vu dr Kischte kartografiert. Di Niderländisch Oschtindie Kompanii het ab däm Zytpunkt gschäftligi un machtbolitisch motivierti Kontakt zue dr Region ghalte.

D Kolonisierig vu Neiginea in dr Zyt vum Imperialismus isch in drei Schritt chuu: dur d Niderlande, dur Großbritannie un dur s Dytsch Ryych. D Annexione, wu churz nochander stattgfunde gha hän, hän zuen ere Ufdailig vu Neiginea in drei Yyflusssphäre gfiert.

Di erscht europäisch Sidlig Fort Coronation het di änglisch Ostindisch Kompanie anne 1793 an dr Doreibucht (bi dr hitige Stadt Manokwari, Wescht-Papua) errichtet go ne Handelsmonopol z grinde. D Sidlig isch aber bal wider ufgee wore.

1828 het s staatli finanzierti Expedition vum Verainigte Chenigryych vu dr Niderlande in d Sidsee gee, doderno hän d Niderländer d Halbinsle Vogelkop im Weschte vu dr Insle bsetzt un dert e Sidlerkolonii yygrichtet.

1884 isch dr Räscht vu dr Insle unter dr Niderlande, Großbritannie un em Dytsche Ryych ufdailt wore. D Niderlande hän d Weschthelfti in Bsitz gnuu (Niderländisch-Neiginea, wu vu 1898 bis 1962 Dail vu Niderländisch-Indie gsi isch), Großbritannie dr Sidoschte (Britisch-Neiginea), Dytschland dr Nordoschte (Chaiser-Wilhelms-Land).

D Neuguinea-Kompagnie het am 17. Mai 1885 dur e chaiserlige Schutzbrief Hohaitsrächt in Chaiser-Wilhelms-Land iberchuu un het dodermit au di hohhaitligen Ufgabe ibernuu. Ab 1899 het s Dytsch Ryych d Insle unter di aige Verwaltig gstellt, as Dail vu Dytsch-Neiginea.

Dr britisch Dail isch anne 1906 as Papua an Auschtralie abdrätte wore, dr dytsch Dail isch 1919 noch em Erschte Wältchrieg as Neiginea auschtralisch Velkerbundsmandat wore. D Entwicklig vu dr baide Biet isch wäg dr drännt ghaltene Verwaltig, rächt unterschidlig verloffe. Baidi Territorie sin 1949 unter gmainsamer auschtralischer Verwaltig zum Territorium Papua un Neiginea zämmeglait wore.

Im Pazifikchrieg het d Armee vum Japanische Chaiserryych vu 1942 bis 1945 dr Norde vu dr Insle bsetzt. D Papua hän di Alliierte unterstitzt dur Transport vu Uusrischtig un Verletzte. D Hauptstadt Port Moresby isch zytwyys Hauptquartier vum US-amerikanische General Douglas MacArthur gsii. D Kämpf zwische dr Japaner un dr Alliierte hän drei Johr duurt un sin a Dail Ort zimli verbitteret verloffe. An vile Kischtenort ligen allno versunkeni Chriegsschiff us sällere Zyt..

Indonesie, wu 1949 uuabhängig woren isch, het dr Weschtdail vu Neiginea fir sich beaasprucht, är isch aber zerscht no niderländisch blibe.

Ab 1957 hän d Niderlande un Auschtralie aagfange, Blän z entwickle fir d Uuabhängigkait vun eme verainigte Neiginea in dr 1970er Johr. Anne 1961 isch e Versammlig z Weschtpapua abghalte un e Barlemänt, dr Nieuw Guinea Raad, yygfiert wore. Indonesie isch dodruf in Wescht-Papua yymarschiert, wu ab do Irian Jaya gnännt wopren isch, un het speter aagfange d Papua us bstimmte Biet z verdryybe zum Sidler us Indonesie, vor allem us Java, aazsidle. Bis hite hän rund 300.000 vu friejer 700.000 Papua doderdur ihre Läbe verlore, rund 800.000 malaiischi Indonesier sind mittlerwyyli uf Wescht-Papua yygwanderet. D Grundlag doderfir isch e Bolitik, wu Transmigrasi gnännt wird.

D Nationalfahne vu Irian Jaya wird Morgestärn gnännt un bstoht us eme wysse Stärn uf rotem Grund mit blaue un wysse horizontale Straife, wu vum Fahnemascht ewäg zaige. Die Fahne (niderl.: „Morgenster“) isch 1961 vu dr niderländische Regierig as Symbol un as erschte Schritt zue dr blante Sälbschtregierig vu dr Papua yygfiert wore. Unter dr Suharto-Regierig het s Ufzie vu dr Fahne Gfangeschaft, Folter oder sogar Dod as Folg gha.

Im Oschte vu Neiginea sin 1972 Wahle abghalte wore un d Bevelkerig het fir d Uuabhängigkait gstimmt. Im Dezämber 1973 isch Papua-Neiginea autonom wore un het am 16. Septämber 1975 di voll Suveränitet iberchuu.

•  Commons: Neiginea – Sammlig vo Multimediadateie
• Virtuelli Museumsuusstellig iber Neiginea
• Papua New Guinea. mongabay.com Informatione zum Rägewald vu Neiginea (änglisch)

1. ↑ Papua New Guinea Earthquake Information Archivlink (Memento vom 10. Oktober 2009 im Internet Archive)
2. ↑ I. Allison, J. A. Peterson: Ice Areas on Mt. Jaya: Their Extent and recent history. (Memento vom 22. Dezämber 2010 im Internet Archive)
3. ↑ Arthur Wichmann: Entdeckungsgeschichte von Neu-Guinea (bis 1828), 1909: S. 7f.

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Neuguinea“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.