Marchena

Marchena
Alministración
País	España
Autonomía	Andalucía
Provincia	provincia de Sevilla
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Marchena (es)	Juan Antonio Zambrano González
Nome oficial	Marchena (es)[1]
Códigu postal	41620
Xeografía
Coordenaes	37°19′47″N 5°24′59″W / 37.329722222222°N 5.4163888888889°O / 37.329722222222; -5.4163888888889
Marchena Marchena (España)
Superficie	378.25 km²
Altitú	150 m
Llenda con	Paradas, Carmona, Fuentes de Andalucía, Écija, La Lantejuela, Osuna, La Puebla de Cazalla y Morón de la Frontera
Demografía
Población	19 271 hab. (2023) - 9689 homes (2019) - 9768 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.98% de provincia de Sevilla
Densidá	50,95 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
Llocalidaes hermaniaes	Châteaudun
marchena.es

Marchena ye una ciudá española de la provincia de Sevilla, Andalucía. Nel añu 2016 cuntaba con 19.773 habitantes, según l'INE. La so estensión superficial ye de 379 km² y tien una densidá de 52,72 hab/km². Los sos coordenaes xeográfiques son 37º20' N, 5º25' W. Asítiase a una altitú de 150 metros y a 64 quilómetros de la capital de provincia, Sevilla, na contorna denomada La Campiña. Ye conocida pol so Selmana Santa y, bien especialmente, pol so importante conxuntu monumental (declarada Conxuntu Históricu-Artísticu) onde destaquen la ilesia de San Xuan Bautista y el Arcu de la Rosa (Puerta de Sevilla). Amás, el conceyu carauterizar pol so venceyu col flamencu y por ser trubiecu d'importantes artistes como Pepe Marchena o'l guitarrista Melchor de Marchena.

La situación de Marchena nel centru del campu Sevilla, nun puntu de comunicaciones ente les ciudaes de Sevilla, Antequera y Écija, traxo una presencia de población humana dende la prehistoria. Esistió un asentamientu tartesiu, denomináu Montemolín, nes cercaníes de l'actual población. Esisten tamién restos qu'atestigüen pobladores romanos nésta área, anque nun esisten constancia d'una estructura urbana complexa. Nun esisten tampoco datos sobre una colonia romana denomada Martia, como afirmaron historiadores locales.^[2]

En dómina romana tuvo de ser una esplotación agrícola (villa) d'escasa población, Esisten testimonios de pobladores nel periodu visigodu, pero nun ye hasta'l dominiu islámicu cuando la ciudá conformar cola estructura qu'anguaño se pueden estremar.^[2] Foi denomada polos musulmanes como Marsenʿah por cuenta de la gran cantidá d'olivares qu'arrodiaben la población, algamó un gran desenvolvimientu urbanísticu y foi cercada (sieglos XI-XII).

Pasó a manes cristianes a mediaos del sieglu XIII, mientres el reináu de Fernandu III de Castiella, convirtiéndose en villa de realengu, hasta que mientres el reináu de Fernandu IV de Castiella, nel añu 1309, foi concedida a Fernando Ponce de León, bisnietu del rei Alfonsu IX de León, anque antes perteneciera a Alonso Pérez de Guzmán, célebre defensor de la ciudá de Tarifa. Mientres dellos sieglos el señoríu de Marchena tuvo en manes de la familia Ponce de León, de la que procede la casa d'Arcos.

En 1367 Juan Ponce de León, señor de Marchena, foi executáu en Sevilla xunto col almirante mayor de la mar Egidio Boccanegra,^[3] y en 1368, un añu dempués, Marchena y les sos tierres fueron escalaes y afaraes pol rei Muhammed V de Granada, aliáu del rei Pedru I de Castiella, que tamién baltó los murios de la villa.^[4]

El nome actual de la población vien de un decretu de los Reis Católicos. El nucleu urbanu en dómina musulmana componer de la alcazaba, asitiada al norte, y del caserío, que s'estendía escontra'l sur ocupando tola llomba. Les cais partíen de les puertes principales y tendríen múltiples quiebros y adarves. Les mazanes seríen irregulares, con grandes patios interiores y places encadenaes. Mientres el periodu cristianu medieval (sieglos XIV y XV) reutilízase la ciudá árabe, anuévase'l caserío intramuros, reconstrúyense les muralles, tresfórmase la vieya Alcazaba nun auténticu castiellu señorial y realícense obres nel Palaciu Ducal.

,

Dende finales del sieglu XV a principios del XIX, Marchena cuenta con delles puertes, qu'enllacen colos principales caminos de salida. Pel oeste, la Puerta de Sevilla (conocida como "l'Arcu de la Rosa"), qu'inda güei s'abrir a una plaza triangular esterior, y de la que parten les cais que van terminar conformando'l barriu de San Miguel. La Puerta de Morón, nel ángulu sur, llegó hasta nós envuelta n'edificaciones. La so redolada esterior (la plaza güei conocida como "los Cuatro Cantillos") constituyó un puntu clave pal desenvolvimientu del nucleu, por suponer l'encruz de cuatro calles, dos de ronda esterior, otra coincidente col camín de Morón (que va aniciar el barriu de San Sebastián) y la cuarta de separación ente San Miguel y San Sebastián. Les puertes de Carmona, al noroeste, y d'Osuna, al sureste, sumieron, anque xunto a esta postrera persiste un espaciu de plaza, qu'anicia a partir del sieglu XVI el barriu de San Andrés.

La espansión esterior de los sieglos XVI y XVII parte, por tanto, de les puertes de Sevilla, de Morón de la Frontera y d'Osuna, tomando como direutrices los caminos hasta colmatar la llomba asitiada al suroeste de la vieya ciudá murada. Na actualidá, Marchena asítiase sobre dos colina de similar altitú, xuníes por una vaguada pola qu'escurre'l camín de Morón. Mientres el sieglu XVIII, van ocupándose les árees de crecedera esterior con palacios y cases d'importante valor arquiteutónicu. Nel área intramuros constrúyese la plaza de riba, de gran regularidá y dimensión, y onde s'asitia'l vieyu conceyu y el desapaecíu palaciu de los Duques d'Arcos. Esta plaza ta formada por viviendes de cuatro plantes y apuértase a ella por cuatro grandes arcos, trés nes esquines y unu nel centru del frente occidental.

Nel sieglu XIX empieza a aparrar dicha plaza, moviéndose'l centru cívicu a la redolada de la Puerta de Morón. La vieya ciudá intramuros (el barriu de San Juan) abandónase y degrada, potenciándose los barrios de San Miguel y San Sebastián. A finales d'esa centuria, la construcción del ferrocarril, la meyora de les carreteres y la incipiente industrialización dexen una recuperación económica, que va ser la base del estraordinariu desenvolvimientu que se produz na primer metá del sieglu XX. Nestos años surde'l llamáu Camín de la Estación, escontra'l noroeste, exa ordenadora de los asentamientos residenciales de los años 60. Tamién se reordenen les grandes mazanes perifériques del barriu de San Sebastián y constrúyense les nueves barriaes Xuan XXIII y de la Paz. En 1960 edifícase un nuevu Conceyu, ordenar la plaza na que s'atopa, asitiada nel ángulu sur de la ciudá murada y cerca de la vieya Puerta de Morón de la Frontera.

El cascu históricu quedó alcontráu nel sector norte de la población, una y bones los posteriores desarrollos urbanos empobináronse sobremanera escontra l'oeste (barriu de San Miguel), sur (Santu Domingu, San Sebastián) y sureste (San Andrés). Seique influyera nello'l fechu de que la vía del ferrocarril escurra al norte, abondo cerca de la población. Nel sector meridional, anque daqué separaes del nucleu, alcontrar de forma esvalixada diverses instalaciones industriales y agroganaderas (granxes, cooperatives agrícoles, ivernaderos, fábriques de conserves, d'aceitunes, de farina, etc.). Los grandes equipamientos de calter públicu (deportivos, educativos) allugar de manera preferente nos sectores periféricos occidental y oriental.

Marchena foi declarada Conxuntu Históricu-Artísticu en 1966, ye bien carauterístiques pol conxuntu d'ilesies y conventos que tien ente les que destaquen:

La ilesia de San Xuan Bautista ye una de les más importantes del conceyu de Marchena. De grandes dimensiones, la so arquiteutura ye carauterística del tiempu de los Reis Católicos, esto ye, trátase d'un góticu mudéxar pero con dellos adornos renacentistes. Puede vese el góticu nes portaes y nel retablu mayor; nel primeru utilízase'l lladriyu y nel segundu tien adornos platerescos en madera, conteniendo imáxenes evanxéliques en relieve, pintures d'Alloño Fernández, una cabeza del Bautista en mármol y escudos duales y del arzobispu Frai Diego de Deza. Tamién tenemos de mentar el magníficu órganu grande o de la Epístola, obra de Francisco Rodríguez, discípulu del reconocíu organero Jorge Bosch, realizáu en 1802, y el coru d'estilu barrocu que foi talláu por Juan Valencia con diseños de Jerónimo de Valvás. Como se mentó enantes, ye una de les ilesies más importantes de Marchena yá que alluga nel so interior importantes xoyes artístiques, amás del muséu municipal, en que'l so interior espónense delles escultures d'Alonso Cano, l'ayalga de la ilesia orfebre Francisco Alfaro y nueve cuadros de Zurbarán.

Esta ilesia construyida nel sieglu XVI, ye d'estilu góticu y múdejar, que puede contemplase na so torre de cuatro cuerpos. El retablu mayor atópase presidíu pola imaxe de la Virxe de la Mota, tallada nel sieglu XVI tamién, xunto cola so portada del sieglu XV son dignos d'almirar. Tenemos De destacar que'l templu simboliza la unión de les cultures cristiana (apurriendo al edificiu solidez y los elementos constructivos básicos) ya islámica (apurriendo ésta la ornamentación imaxinativa).Tamién podemos reparar una influencia bizantina nos azulexos.

La ilesia en sí presenta tres naves, dixebraes por pilastres cuadrangulares, y capiya mayor formada por dos tramos, el primeru rectangular y el segundu ochavado. Les cubiertes de les naves son estructures de madera, en forma de bacica na central y el colgadizo nes llaterales. El presbiteriu cubrir con bóveda de nervaduras. A los pies, n'alto y ocupando l'últimu tramu, llevántase una tribuna con celosería de madera. La ilesia tien dos portaes, una llateral, realizada en lladriyu y otra a los pies, executada en sillería.

Nel mesmu sitiu atópase'l Conventu de la Inmaculada Concepción, fundáu polos duques d'Arcos. La comunidá d'hermanes clarises de Marchena ellabora toa una serie de dulces y repostería de gran reconocencia. Destaquen los pestiños borrachuelos y les frutes d'almendres ente la gran variedá de dulce qu'ellaboren de manera artesanal y que son una muestra de la rica gastronomía de la zona.

La ilesia foi construyida na segunda metá del sieglu XVIII, polo tanto notar na so rellumanza la transición del barrocu neoclásicu. Trátase d'una ilesia de planta de cruz llatina, con tres naves llevantaes con pilastres que lleven columnes adosaes. Sobre'l cruceru podemos ver una amplia cúpula asitiada sobre pechinas, de la mesma, la nave central cubrir con bóveda de cañón con lunetas, sicasí, les bóvedes llateral facer vaídas. Nel interior del templu podemos reparar una decoración de temes relixoses y elementos xeométricos y vexetales tallaos en yesería. Si afitámonos nes pechinas nelles figuren escudos nobiliarios y na cúpula ánxeles voladeros ente profusos elementos decorativos. Nel esterior, el pórticu abrir en trés arquerías lo que denota que la fachada tien esquemes propios de l'arquiteutura madrilana de la primer metá del sieglu XVII.

Foi construyida fora del recintu cercáu y nun principiu foi fecha probablemente como una ermita pa la veneración del Patrón de Marchena. Dempués de baltar dicha ermita nel sieglu XVIII, yá que s'atopaba nun estáu ruinosu, inauguróse'l capitel. El so interior ye de tres naves separaes por pilastres, que se crucien con arcos de mediu puntu. La nave principal ta cubierta por un artesonado de madera, sicasí, el retablu principal ye barrocu, de mediaos del sieglu XVIII. Tien trés calles separaes por estípites, asitiándose nos llaterales de les escultures de San Sebastián y San Pablo. Nel interior tamién podemos atopar una magnífica escultura de Cristu Crucificáu del sieglu XVI. L'accesu a la ilesia atopar nel muriu esquierdu y ta fechada en 1823.

Non podemos escaecer d'otres importantes edificaciones como lo son les ilesies de San Miguel, la ilesia de Santu Domingu y la Ilesia de Santa Clara. Xunto colos conventos de Santa Isabel, San Andrés y la Inmaculada Concepción, la cortil cercada, el Palaciu Ducal y el Celleru del Cabildru.

Númberu d'habitantes nos últimos diez años.

Evolución demográfica de Marchena

2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
17 408	17 325	17 142	17 356	17 565	17 939	18 102	18 432	18 789	19 200	19 940
(Fonte: INE [Consultar])

La principal actividá económica del conceyu foi tradicionalmente l'agricultura, especialmente ceberes y olivar. Ésta dexó pasu va unes décades al sector servicios ya industrial en Marchena, anque con fuerte implantación de la industria de tresformamientu agroalimentaria y de productos ganaderos, destacando PROCAVI na matanza y envasado de carne de pavu. Pal envasado d'aceite y aceituna esisten les empreses "Marciense", "Molín Los Pérez" y "Casil", y pa la producción y distribución de güevos "Güevos Camacho". Esisten amás empreses venceyaes a la producción agrícola como SEAGRO, dedicada a la seleición y distribución de granes y meyores de cultivu.

La evolución esperimentada pola actividá industrial nos últimos años puede considerase positiva, una y bones el númberu d'establecimientos industriales esperimentó una crecedera destacada. Como gran empresa "PROCAVI", unu de los mataderos de pavu más grandes d'Europa, dedicaos a la matanza y envasado de carne de pavu pal grupu Fuertes. Anguaño da emplegu en Marchena a unos 1000 trabayadores.

Nel sector testil destaca Nuribel, productora de ropa pa delles marques nacionales, y Güela Tata, dedicada a la moda infantil y de ñácaru. Y en el sector de tresformamientu de la madera destaca "Cilpe". Hai amás delles empreses de construcción puxantes.

Marchena tien una fuerte especialización na industria manufacturera, que engloba a la que produz un tresformamientu físicu y/o química de materiales y componentes en productos nuevos, col trabayu efectuáu por máquines o mano d'obra. En dichu tipu d'industria se engloba el 97% de los establecimientos industriales del conceyu. Dientro d'esta especialización reparar determinaes actividaes que tienen un papel más destacáu, especialmente l'alimentación, bebíes y tabacu, la fabricación de productos metálicos, la industria testil y la del mueble.

La caña d'actividá de l'alimentación, bebíes y tabacu apigura al 28% de tolos establecimientos, anque nella ye especial mente destacable l'alimentación, que engloba a 24 establecimientos, lo qu'equival a más del 16% total y más de la metá de la so caña; síguen-y les bébores, con 5 establecimientos, lo qu'amuesa la importancia que tienen los establecimientos venceyaos a productos de primera necesidá y la fuerte vinculación que tien la industria agroalimentaria con Marchena, onde el tresformamientu de productos provenientes de l'agricultura y ganadería ye importante pal llogru del productu final.

De siguío siguiría-y la fabricación de productos metálicos, actividá industrial con fuerte enraigono dientro del conceyu, que representa'l 17% total. Atópase bien venceyada, xunto con otres actividaes, al fuerte pesu que dientro de la economía llocal representa l'actividá constructora.

En tercer llugar atópase la industria testil y confección, col 13,5%, que s'alzó en protagonista de la industria llocal al contribuyir a la so diversificación, dedicándose tolos sos establecimientos na confección de prendes de vistir y accesorios, anque en realidá la esistencia de un eleváu porcentaxe d'economía somorguiada desvirtúa el númberu d'establecimientos totales, y tamién les cifres d'emplegu oficiales. Les empreses de la confección tienen dos sistemes de trabayu: realizando íntegramente el procesu granible de diseñu, patronaje, cortáu, montaxe, empaquetado, etiquetáu y comercialización; o bien, esviando les xeres de montaxe escontra la producción en cases o talleres subcontrataos y asumiendo el restu de xeres.

Otra actividá que forma parte destacada de la diversificación ye la industria del mueble y otres industries manufactureras, con el 12% total. La fabricación de muebles ye recién, pos la creación de la mayoría de les empreses foise realizando na última década, anque ta adquiriendo una relevancia especial na estructura granible y economía del conceyu como una actividá emerxente. Dicha fabricación foi tradicionalmente artesanal, pero en l'actualidá ta introduciendo la teunoloxía que-y dexe competir fora del conceyu.

Les empreses carauterizar por la so mocedá, l'usu de procesos automatizados, tratamientu de maderes y l'usu de nuevos materiales. El restu d'actividaes rexistraes complementa diversifiquen la industria llocal, anque pol tipu d'actividá realizada, la demanda esistente y la importancia de la componente teunolóxica en el procesu granible, tienen una menor representación pero non por ello menos importancia.

El progresivu desenvolvimientu teunolóxicu que caracteriza a la empresa marchenera manifiéstase tantu pol grau d'incorporación y producción de nueves teunoloxíes, como pola capacidá d'investigación de les empreses. Apocayá surdieron empreses como Interwes enmarcaes nel mundu del diseño web y del allugamientu en buscadores (SEO y SEM) qu'anque ayudó a delles empreses marcheneras a aumentar la so presencia y visibilidá n'internet, tien el so mercáu en tola xeografía nacional

La riqueza museística de Marchena ye variada y ta n'alza. Anguaño podemos visitar el Muséu de Zurbarán, Orfebrería y Bordaos y el Muséu Coullaut Valera. Nestos momentos ta en marcha la creación del Muséu Etnográficu "Casa de l'Agua", según el Muséu d'Interpretación del Aceite.

Esti muséu atópase allugáu na Ilesia de San Xuan Bautista, un edificiu góticu-mudéxar de finales del sieglu XV.

Na sacristía, tópase'l "Muséu de Zurbarán". Ta compuestu por nueve llenzos onde tán representaos: Un Crucificáu, Inmaculada, Pedro, Santiago, Juan Evanxelista, Xuan el Bautista, Bartolomé, Andrés y Pablo. Fueron encargaos al pintor en 1634 y apurríos en 1637. En toos ellos tenemos de destacar el so tenebrismu ya induldable calidá. Los llenzos más interesantes son la Inmaculada (con un tratamientu oxetivo y minucioso de los texíos) y el Crucificáu (pol estudiu de la lluz al traviés del llume llunar).

Ente los oxetos llitúrxicos sobresalen una serie de llibros miniados de fines del s. XV y del segundu terciu del s. XVI; un ternu llitúrxicu en terciopelu negru y filo d'oru; una capa pluvial con bordaos de los Apóstoles; dalmátiques, etc.

La gran riqueza d'esta Ilesia vese completada pola so ayalga d'orfebrería, magnánimo en cantidá y calidá. Dos autores orfebres fixeron obres magnífiques: Francisco de Alfaro y Marcos Beltrán. Del primeru destaca:

• La"custodia procesional" en plata dorao de 1'62 metros d'altor, con tres pisos asemeyando un templete renacentista onde se desenvuelve la escena de la Degollación del Bautista. Ta fecháu a finales del sieglu XVI.
• Una mota de plata dorao, con cuatro santos d'esmalte nel centru y los cuatro evanxelistes, de relieve nel pie *

Crismeras sobredoradas con Crucifixu de 1592.

• Ampolleta pa llevar el Santu Oleu a los enfermos.
• Acetre ya hisopu.
• Un viril (custodia pequeña que s'asitia nel interior de la grande).

Les obres de Marcos Beltrán son una mota de plata dorao y un portapaz de la mesma materia primero. De dómina barroca sobresalen los candelabros y dote d'altar llabraos por Juan de Orea. Amás de lo espuesto, esisten innumberables oxetos d'autores menores pero de gran interés históricu-artísticu.

El muséu Lorenzo Coullaut Valera ye una esposición permanente, dende 1990, d'orixinales, bocetos y retruques d'obres escultóriques del citáu autor. Ventitrés escultures, tres relieves y dos dibuxos orixinales d'un retablu partir poles sales d'esti muséu, enclaváu nun torrexón almohade del sieglu XII, que nel so día foi una de les puertes principales d'accesu a la cortil cercada de la ciudá de Marchena. El bagaxe artísticu de Coullaut Valera ye perampliu y variáu. La so obra tien calter internacional, yá que s'atopa partida por distintes y diverses ciudaes españoles, hispanoamericanes ya italianes.

Les obres que podemos contemplar nel muséu de Marchena son les siguientes:

Marchena ye conocida pola so fiesta de mayor potencial cultural, el so Selmana Santa. La Selmana Santa marchenera ta declarada d'Interés Turísticu Nacional d'Andalucía y ye una de les más importantes de nuesa comunidá pola so hestoria, les sos tradiciones y el so importante valor cultural. Les importantes imáxenes que procesionan peles cais de Marchena, la so influencia sevillana, la importancia induldable que la saeta tien nel pueblu, calteniéndose'l cante d'unes saetas primitives denominaes "moleeras" y un cientu de tradiciones. Ente les tradiciones más señalaes na mañana del Vienres Santu tien llugar na Plaza Ducal el tradicional "mandatu" de la Hermandá d'El nuesu Padre Jesús Nazarenu, o'l Sábadu Santu, el pregón del descendimiento celebráu per primer vegada en 1568 y cientos de saetas, que s'enllarguen hasta la madrugada, traten de torgar que la Soledá torne a la so Ilesia de Santa María, son les llamaes "Moleeras" o molederas.

Feria y Fiestes : casetes, caballos, traxes flamencos, vistíos de faralaes, atraiciones, allegría… nel nuesu Real, onde va poder esfrutar de la hospitalidá de los marcheneros

La nuesa tradicional feria celébrase'l primer fin de selmana de setiembre asitiada na redoma de la carretera de Paraes, nel recito ferial, celebrada de xueves a Domingo.

Instálense casetes atraiciones y puede tastiase un bon vinu, fresca cerveza, viendo'l formosu paséu a caballu pol real con concursu de caballeros, amazones y coches de caballos.

Expo Marchena. Dende l'añu 2004, vien celebrándose nel nuesu conceyu la Feria de Desenvolvimientu Rural, denomada Expo Marchena, entamada pol Escelentísimu Conceyu de Marchena, [Sodemar, S.L.] (Sociedá de Desenvolvimientu Rural de Marchena) y Asicom (Asociación d'Industriales y Comerciantes de Marchena).

El principal oxetivu de Expo Marchena, ye'l desenvolvimientu económicu del conceyu según fomentar l'acercamientu de les empreses al mercáu por qu'asina puedan dar a conocer los productos y servicios qu'ufierten de forma direuta a los consumidores. Esta muestra comercial entamar dende la Sociedá de Desenvolvimientu Económicu, SODEMAR, SLM.

Na gastronomía marchenera destaquen los bizcuechos y molletes (con más de 100 años d'antigüedá), según les típiques tortas marcheneras. Tamién son típicos los deliciosos dulces qu'ellaboren les monxes de clausura de los conventos de Santa María y San Andrés.

En deportes destaquen: El Marchena Balompié, equipu de fútbol de la ciudá, fundáu en 1928, llegó a xugar na que daquella yera Tercer División d'España. Na actualidá milita na Tercer División Andaluza Grupu II de Sevilla. El Atléticu Marchena, fundáu en 2007 y desapaecíu en 2013, que llegó a xugar en primer provincial qu'anguaño seríaTercer División Andaluza. El triatleta Rafael López Ordóñez que obstenta ésitos nacionales ya internacionales. El boxeador Faustino Reyes que consiguió una medaya de plata nos Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992. Tamién destaca'l Club Balonmano Martia, que xueguen en Segunda División Nacional d'España, crear nel 1976 col nome de Balonmano Marchena.

• Châteaudun  Francia

• Señoríu de Marchena
• Ducáu de Marchena

• Alcaide Aguilar, Fernando José; Ramos Alfonso, Ramón; García Fernández, Manuel; (1996). «Marchena: la villa señorial y cristiano (sieglos XIII al XV)», Conceyu de Marchena y Diputación Provincial de Sevilla: Actes de les I Xornaes sobre hestoria de Marchena (Hestoria de Marchena (Volume I), 1ª, páx. 73-91. ISBN 84-921499-1-4.

• VV.AA.; Carriazo Rubio, Juan Luis; (2006). «Imagen de Marchena dende'l poder señorial (sieglos XIV-XV)», Conceyu de Marchena y Fundación el Monte otros = Actes de les X Xornaes sobre hestoria de Marchena (Hestoria de Marchena (Volume X): Marchena al traviés de la imaxe. Diez años d'Historia Local (1995-2004, 1ª, páx. 109-138. ISBN 84-934070-3-8.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Marchena.
• Web Oficial del Conceyu de Marchena