Simvolik antropologiya

Antropologiyada simvolik nəzəriyyə XX əsrin I yarısında fəlsəfədə formalaşan simvolik formalar nəzəriyyəsi ilə bağlı olmuşdur. Yunan dilində simvol — işarə, tanıdıcı xüsusiyyət, fərqləndirici əlamət və s. deməkdir. Simvolik düşüncə tərzi belə bir nöqteyi-nəzərdən çıxış edir ki, real aləmin, gerçəkliyin ayrı-ayrı elementləri və xüsusiyyətləri öz-özlüyündə dərk olunmazdır. İnsan və onun şüuru bu və ya digər gerçəkliyi, xarici aləmin əlamətlərini və s. xüsusi özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə kodlaşdıraraq dərk edir. Əslində bu fərziyyəni müdafiə edən tədqiqatçılar insanın insanaqədərki mərhələdən insanolma mərhələsinə keçidini məhz xarici aləmin simvolik kodlaşdırması ilə, gerçəkliyi ikiləşdirməsi ilə əlaqələndirirlər. İbtidai insanların reallığı xüsusi magik ayinlər vasitəsilə xüsusi formada simvollaşdırması, işarələndirməsi məhz belə bir başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilir. Əslində fəlsəfədə simvolik formalar nəzəriyyəsi alman filosofu Ernest Kassirer tərəfindən irəli sürülmüşdür. "Simvolik formaların fəlsəfəsi" əsərində o göstərirdi ki, əşyalar, real aləmin gerçəklikləri öz-özlüyündə dərk edilmək üçün kifayət etmirlər. Məhz insan təcrübələrin mahiyyətini aydınlaşdıraraq bu əşyaları, gerçəklik elementlərini və onların arasındakı qarşılıqlı əlaqələri müəyyənləşdirir. Hələ XVIII əsrin sonunda riyazi təbiətşünaslığın nəyə görə mövcud olması sualını İmmanuel Kant qoyan kimi E. Kassirer də "Mədəniyyət nə üçündür?" sualını qoyur. Bu suala cavab tapmaq üçün o, simvolik forma anlayışını elmə gətirir və mədəniyyətin bütün xüsusiyyətlərini ifadə etmək üçün bu anlayışdan istifadə edir. Onun fikrinə görə bu simvolik formalar yalnız riyazi təbiətşünaslıqda deyil, elmdə, mifdə, dildə və s. mövcuddur. O yazır ki, mədəniyyət simvollar vasitəsilə gerçək aləmin ikiləşdirilməsi, yəni surəti kimi çıxış edir. İnsan mədəniyyəti insanların simvolik fəaliyyətinin nəticəsidir. Simvolik formalar insanların mənəvi formalaşmasında bilavasitə rol oynayır. Hər bir simvolik forma hər hansı bir gerçəkliyin, insanı əhatə edən təbii mühitin, xüsusiyyətlərinin insan beynində inikasının nəticəsidir. Bu səbəbdən də dünyagörüşünün müxtəlif formaları simvolik formaların müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. E. Kassirerə görə simvol insanın təbiətinin açarı kimi çıxış edir. O yazırdı ki, insan linqvistik formalar, bədii obrazlar, mifik simvollar, dini ayinlər və s. ilə o qədər sıx bağlı olur ki, bu süni vasitəçilər olmadan heç nəyi görmək qabiliyyətində deyil. İnsanın ağıllı heyvan olmasını qəbul edən E. Kassirer ağlın şüurun daha geniş mənada başa düşülməsini göstərirdi. Ümumiyyətlə animal simvolikom — simvolik insan ifadəsini işlədir, insan ağlının simvollar yaradan mexanizm olduğunu qeyd edirdi. Klaud Levi Stross E. Kassirerin bu ideyalarından Miflərin analizində geniş istifadə etmişdir. Məsələn, o göstərirdi ki, insanda təhtəlşüur simvolik funksiya yerinə yetirir və yalnız insana məxsus olan simvolik funksiyadır. Bunun sayəsində də insan ətraf mühiti qəbul edir, başa düşür.

Öz antropoloji tədqiqatlarında simvollar nəzəriyyəsini geniş şəkildə tətbiq etmiş antropoloqlardan biri də Lesli Alvin Vaytdır. Ümumiyyətlə antropologiya tarixində L. A. Vayt yeni təkamülçülüyün neoevolyusionizmin banilərindən biri hesab olunur. Eyni zamanda kulturologiya (mədəniyyətşünaslıq) elminin atası adlandırılır. L. Vayt Luizyana və Çikaqo universitetlərində fəlsəfə, sosiologiya, siyasi elmləri öyrənmiş, Kolumbiya universitetində antropologiya sahəsində təhsil almışdır. ABŞ-nin cənub-qərbində Pueblo mədəniyyətini tədqiq etmiş və L. H. Morqan və E. Taylorun antropologiyadakı xidmətlərinin haqsız tənqid olunduğunu göstərmişdir. 1930-cu ildə Miçiqan universitetində müəllim işləməyə başlayan L. A. Vayt 1964-cü ildə Amerika Antropologiya Assosiasiyasının prezidenti seçilmişdir. Lakin, onun elmi və pedoqoji karyerası heç də düzxətli olmamışdır. Antropologiyada və ümumiyyətlə universitet təhsilində kreatsionizmin bütün təzahürlərinə qarşı çıxan və onlara universitetlərdə yer olmadığını iddia edən L. A. Vayt Ann Arbor katolik kiləsəsi tərəfindən bidətçi elan olunmuş, bu səbəbdən də 14 il professor assistenti işləməyə məcbur olmuşdur. 30-cu illərdə o, elmə kulturologiya anlayışını gətirdi, əslində bu termin ilk dəfə alman kimyaçısı Valter Osvald tərəfindən istifadə olunmuşdur. Lakin, məhz L. A. Vaytın universitetdə oxuduğu kulturologiya kursu sayəsində bu predmet bir elm kimi qəbul edilmişdir. L. A. Vayt əsas ideyalarını 3 böyük monoqrafiyasında — "Mədəniyyət haqda elm"(1949), "Mədəniyyətin təkamülü" (1959), "Mədəni sistemlər anlayışı: tayfaların və millətlərin başa düşülməsinin açarı" (1975) və proqram məqalələrində — "Kulturologiya" (1958), "Enerji və mədəniyyətin təkamülü" (1943), "Mədəniyyətin mərhələləri, tərəqqi və mədəniyyətin ölçülməsi" məqalələrində vermişdir. O, mədəniyyətlə bağlı elmlərdə təkamül prinsipini ardıcıl şəkildə müdafiə edirdi. Onun fikrinə görə, ictimai mədəni halları və prosesləri öyrənmək üçün əvvəllər bildirilən kimi iki üsul (tarixi və funksional) deyil, 3 üsul — tarixi, funksional və təkamül üsulu lazımdır. Onun fikrinə görə tarixi üsul zaman proseslərini xronoloji ardıcıllıqla öyrənir. Qeyri-zaman prosesləri, yəni mədəniyyətin sturuktur və funksional aspektləri funksional metodla tədqiq olunmalıdır. Formal zaman prosesləri, yəni mədəniyyət elementlərinin müxtəlif formaları, gerçəkləşməsi, elementləri, alt sistemləri kimi çıxış edən proseslər təkamül metodu vasitəsilə tətbiq olunmalıdır. Məhz L. A. Vayta görə təkamül nəticəsində mədəniyyətin bir formasından digəri yaranır. O göstərirdi ki, insan cəmiyyəti yalnız tərəqqi nəticəsində insan həyatını daha çox yüngülləşdirə bilir. Bu səbəbdən də yaxşı, daha yaxşı, daha inkişaf etmiş anlayışlarını rədd etmək olmaz. Eyni zamanda E. Taylorun və L. H. Morqanın ideyalarının düzgün başa düşülmədiyini, onların təkamülü birxətli gördüyünü iddia edənlərin düzgün demədiyini əsaslandırırdı. Belə ki, o göstərirdi ki, insanın inkişafının ümumilikdə bütöv bir tam kimi götürülməsi halında təkamül əlbəttə ki təkxətli şəkildə özünü büruzə verir. Lakin, insan mədəniyyətini müxtəlif mədəniyyətlərin məcmusu kimi, onun növləri, müxtəlifliyi kimi və s. kimi qəbul etdikdə təkamül təkxətli deyil, çoxşaxəli şəkildə gedir. Yazının metallurgiyanın, ictimai təşkilatların, memarlığın, mübadilənin inkişafını həm təkxətli, həm də çoxşaxəli şəkildə izləmək mümkündür. L. A. Vayt mədəniyyətin inkişaf səviyyəsinin əsas amili kimi enerji tükədilməsinin səviyyəsini götürürdü. O yazırdı ki, bütün canlılar öz həyati proseslərini təmin etmək üçün enerjini bir növdən digər növə çevirirlər. Bitkilər böyümək, çoxalmaq üçün günəşin enerjisini istifadə edirlər. Bunu bütövlükdə mədəniyyətə də aid etmək olar. İstənilən mədəni davranış enerjinin tülkədilməsi ilə əlaqədardır. Nəticədə, L. A. Vayt mədəniyyətin təkamülünü enerji tükədilməsinin miqdarı ilə əlaqələndirir. Mədəniyyətlər yalnız bu xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Ən primitiv mədəniyyətlərdə yalnız insan bədəninin enerjisindən istifadə olunduğu halda, daha inkişaf etmiş mədəniyyətlərdə küləyin, suyun, buxarın, atomun enerjisindən də istifadə olunur. Beləliklə, mədəni inkişaf insan tərəfindən enerji çevrilməsinin və tükədilməsinin həcminin daim artması ilə bağlıdır. Sonralar bu antropologiyada "Vayt qanunu" adını almışdır.

L. A. Vayt bütün ömrü boyu mədəniyyətin metedoloji problemləri ilə də maraqlanmış, məşğul olmuşdur. O, "Kulturologiya" məqaləsində mədəniyyətşünaslıq elminin predmet sahəsini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır və onun əqidəsinə görə kulturologiya aşağıdakı problemlərin tədqiqi ilə məşğul olmalıdır:

1. Mədəniyyətin sturukturunun müəyyənləşdirilməsi;

2. Mədəniyyət və cəmiyyət anlayışlarının qarşılıqlı əlaqələrinin analizi;

3. Mədəniyyətin tərəqqisinin əsaslarının tədqiqi;

4. Mədəni sistemlərin nəzəri təhlili;

5. Antropologiyanın klassik problemlərinin (qohumluq sistemləri, nikah formalarının təkamülü, dini inam formalarının ardıcıl dəyişməsi və s.) elmi kulturoloji müstəvidən izah olunması.

O, mədəniyyətşünaslığı antropologiyanın tərkib hissəsi kimi qəbul edərək, onun mədəniyyəti, yəni institutları, texnologiyaları, ideologiyaları özünəməxsus prinsiplər əsasında, özünəməxsus qanunlara uyğun olaraq mövcud olan müstəqil mütəvazilik kimi öyrəndiyini qeyd edirdi. Onun mədəniyyət konsepsiyasında simvollar nəzəriyyəsi metedoloji baxımdan xüsusi rol oynayırdı. O göstərirdi ki, mədəniyyət və cəmiyyət müxtəlif məfhumlardır. Cəmiyyət müxtəlif insanların məcmusu kimi çıxış edir ki, o da ictimai təşkilata malikdir. Bunun sayəsində insanlar qorunmaq, qidalanmaq, çoxalmaq kimi tələbatlarını təmin edirlər. Mədəniyyət isə onun fikrinə görə ekstrasomatik ənənə kimi çıxış edir. Burada mədəniyyətdə əsas rolu simvollar oynayır. Məhz cəmiyyət deyil, mədəniyyət insanı fərqləndirən əsas əlamət kimi çıxış edir. Mədəniyyətin isə ən mühüm əlamətlərindən biri kimi simvollar özünü büruzə verir, yaxud simvolik davranış çıxış edir. L. A. Vayt qeyd edirdi ki, istənilən əşyalara insanın onlara öz-özlüyündə məxsus olmayan keyfiyyətləri, xüsusiyyətləri tətbiq etməsi, aid etməsi bacarığı insanı digər canlılardan fərqləndirir. O yazırdı ki, təkamül nəticəsində insan o zaman yarandı ki, o simvolları yaratdı. Simvollar insanların tək fərqləndirici xüsusiyyətidir. L. A. Vayt mədəni xüsusiyyətlərin psixoloji izahından yayınmağa çalışırdı. O, psixoloji izahın belə bir xüsusiyyətini tənqid edirdi ki, burada deyilirdi ki, insan və mədəniyyət qarşılıqlı surətdə bağlıdırlar. Yəni, mədəniyyət insanı, insan mədəniyyəti yaradır. L. A. Vaytın fikrinə görə adətlər, institutlar, inamlar, insandan asılı olmayan mədəni elementlərdir. Mədəniyyətə psixoloji yanaşmada insanın fərdi, özəl xüsusiyyətləri ön plana çəkilir. Bunun əvəzinə L. A. Vayt mədəniyyətə özünün fərdi kulturoloji yanaşmasını irəli sürürdü. Bu yanaşmanın əsas mahiyyəti ondan ibarət idi ki, insanlar belə davranırlar, başqa formada ona görə davranmırlar ki, insanlar belə tərbiyə olunublar, müəyyən mədəni ənənələrin təsiri altında böyüyüblər. Xalqın davranışı onun fikrinə görə xarici ekstrosomatik ənənə ilə bağlıdır. O yazırdı ki, Tibet ənənəsində böyüyən insan ingilis dilində yox, tibet dilində danışacaq. İnsanların monaqamiyaya, poliandriyaya münasibəti, südə nifrət etməsi, digər insanlarla münasibətlərində tabular qoyması, tabulara riayət etməsi yaxud vurma cədvəlini öyrənməsi özlərinin mədəni ənənələrinə olan reaksiyalarından irəli gəlir. Xalqın davranışı onun mədəniyyətinin funksiyasıdır.

L. A. Vayt göstərirdi ki, mədəniyyət özü özünü müəyyənləşdirir. Mədəniyyət müstəqil bir sistem kimi çıxış edir və onun əsas məqsədi insanların həyatını yüngülləşdirmək və təhlükəsiz etməkdir. Mədəniyyət özünün özünəməxsus həyatına malikdir və öz prinsipləri və qanunları ilə idarə olunur. Əsrlər boyu mədəniyyət insan fərdlərini doğulduğu gündən əhatə edərək onları adama çevirir. Onların inamlarını, davranış modellərini, hislərini, düşüncələrini və ətrafdakılara münasibətini müəyyənləşdirir. Yalnız mədəniyyətin ilkin yarandığı dövrlərdə o insana bir yaradıcı, onu törədən bir gerçəklik kimi yanaşırdı. Sonrakı dövrlərdə məhz mədəniyyətin insan üzərində hökmran olduğunu, mədəniyyətin insanları davranmağı və müəyyən fəaliyyəti icra etməyə yönəltdiyini göstərirdi. L. A. Vayt insan mədəniyyətinin davranış modelləri əsasında müəyyənləşdirilməsinin əleyhinə çıxırdı. Eyni zamanda o, mədəniyyətə mücərrəd bir məfhum kimi yanaşmağa da qarşı idi. Bir çox antropoloji və kulturoloji konsepsiyalarda məhz mədəniyyəti mücərrəd, amorf bir gerçəklik kimi qəbul edirlər. Onu fikrinə görə mədəniyyətşünaslıq maddi, hiss olunan predmet kimi götürülməlidir. O yazırdı ki, mədəniyyət insanın simvollaşdırma bacarıqlarından asılı olan gerçəkliklərin və əşyaların məcmusudur. Mədəniyyətin ilkin elementi kimi isə insanların simvollaşdırma qabiliyyəti çıxış edir. Ümumiyyətlə, simvolik işarələrlə davranış yalnız insana xas olan xüsusiyyətdir. O yazırdı ki, insanların məna verdiyi istənilən hərəkət, gerçəklik, əşya, predmet simvoldur. Sözlər, dini ayinlər, mərasimlər, fetişlər nə varsa hamısı simvoldur. Hər bir simvolun ikili tərəfi, yəni onun fiziki forması və mənası var. Simvolun mənası mədəni ənənə ilə müəyyən olunur. Simvolun mənasını biz kimyəvi analiz və s. ilə müəyyənləşdirə bilmərik. Öz fikrini əsaslandırmaq üçün L. A. Vayt müqəddəs suyu nümunə göstərir. O göstərir ki, kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə içdiyimiz su ilə, müqəddəs suyun hər hansısa bir fərqi yoxdur. İnsanların simvollara verdikləri mənalar yalnız onlar tərəfindən dərk edilir. Ümumiyyətlə o, mədəniyyətin işarələr sistemində iki növdə olan işarələri — fiziki forma ilə bağlı işarələr və fiziki formadan asılı olmayan işarələr — müəyyən edirdi. Onun fikrinə görə, simvolların izah olunması mədəni kodların, anlayışların və s. yaranamsına gətirib çıxarır.

L. A. Vaytın metedoloji ideyalarından biri də "texnoloji determinizm" ideyasıdır. O, mədəniyyətin inkişaf səviyyəsini onun enerji tükətimi ilə əlaqələndirirdi. Mədəniyyətin bütün xüsusiyyətlərinin məhz enerji tükədilməsinə yönəldilməsi texnoloji determinizm adlanır. İlk dəfə bu anlayış L. A. Vaytın "İnsan mədəniyyətinin ölçülməsi" məqaləsində verilmişdir. Əslinə qalsa bu ideyanı V. Osvalddan götürmüşdür. O, xüsusən kulturoloji əsərlərində fizikadan götürdüyü, fiziklərin belə izah edə bilmədiyi "entropiya" anlayışından istifadə edirdi. Fizikada belə bir qanun var ki, real gerçəkliyin ən ideal forması xaosdur. Həmin xaosdan bir balaca mütəşəkkilliyə doğru getdikcə, nizam artdıqca entropiya artır. Onun artması isə texnoloji fəlakətlə nəticələnə bilər. L. A. Vayt da göstərirdi ki, insan enerji tükətimini artırdıqca insan mədəniyyətinin də entropiyası artır. L. A. Vayt özünün kulturoloki konsepsiyasında tarixi prosesləri qlobal kosmik qarşılıqlı münasibətlər sisteminə daxil edir. Onun fikrinə görə insan cəmiyyətinin tərəqqisinin və mədəniyyətinin təkamülünün əsasında enerji tükədilməsinin miqdarı durur. Bəşər tarixi insanın enerji əldə etmək üstündə təbiətlə daimi mübarizəsindən ibarətdir. Bəşər cəmiyyətinin ilkin pilləsində insanlar öz orqanizmlərinin enerjisindən istifadə edirdilər. Bu insan enerjisi dövrüdür. İkinci mərhələ günəş enerjisinin ram edilməsi ilə başlayır ki, bu da istehsal təsərrüfatının yaranması, yəni əkinçilik və maldarlığın formalaşması ilə bağlıdır. Üçüncü mərhələ su, külək və üzvü yanacaqlar enerjisinin ram edilməsi ilə başlayır. XX əsrin II yarısından sonra isə atom enerjisi dövrü başlayır. Beləliklə, insan cəmiyyətinin tərəqqisinin əsasında L. A. Vayta görə adambaşına düşən enerji tükətiminin miqdarı, həmçinin enerjinin əldə olunması və istifadə edilməsi sahəsində texnoloji vasitələrin effektivliyinin səviyyəsi və insanların tələbatlarını təmin edən ərzaq və digər maddi nemətlərin istehsalı miqdarı durur. Əslində L. A. Vayt tərəfindən irəli sürülən tərəqqinin meyyarı konsepsiyasında müəyyən müsbət xüsusiyyətləri görmək mümkündür. Bu metod sayəsində müasir texnoloji cəmiyyətlərin inkişaf səviyyəsini kifayət qədər düzgün izah etmək mümkündür. Lakin, bu metodu yer kürəsində mövcud olmuş, qeyri-texnoloji cəmiyyətlərə və mədəniyyətlərə tətbiq etmək kifayət qədər çətindir. L. A. Vayt hər bir enerji tükətilməsi səviyyəsinə müəyyən ideoloji xüsusiyyətlərin, mədəni dəyərlərin uyğun gəldiyini göstərir. O yazırdı ki, atom reaktoru və yaxud buxar maşını olan cəmiyyətlərin ictimai ideologiyasını əvvəlcədən demək mümkündür. Mədəniyyətlərə bu cür yanaşma məhz texnoloji determinizm adlanır. Beləliklə, L. A. Vaytın nəzəriyyəsində simvol sözlərlə ifadə olunmuş müəyyən bir ideya kimi nəzərdən keçirilir və insan təcrübəsinin davam etdirilməsi və yayılması imkanı kimi qeyd olunur.