На крэсах (1927)/X

Баль ішоў сваім парадкам.
У віне недахвату ня было.
У куце ля вакна пан палкоўнік, знашоўшы сабе партнэраў, організаваў віст. У другім куце, значна слабей асьветленым, начальнік дэфэнзывы ўзасос цалаваўся з нейкай паненкай.
Адэлькіна таварышка, Ванда Маляўская, вышла ў суседні пакой.
Праз некалькі хвілін пан павятовы стараста падняўся і пашоў усьлед.

Духавы оркестр заграў нешта накшталт „карапэту“.
Адэлька ня вытрымала — саскочыла з каленяў маладога, бязвусага хорунжага графа Піонткоўскага, і, узьлезшы на стол, пачала танцаваць.

Сярод бутэлек віна,
сярод поўна налітых чарак,
сярод ваз з садовінай —
лоўка перабірала яна сваіма малюсенькімі, рэдкай пекнасьці, ножкамі — у бэзавых панчохах, у чорных зборчатых падвязках.

Весела дзьвенькалі ў яе на руках і нагах брасьлеты,
чароўна згібаўся стан,
і рукі, гібкія, як гадзюкі, плавалі ў паветры.

Раптам —
адчыніліся дзьверы, і Адэлька, як зачарованая, засталася стаяць нярухома на стале.
Госьці азірнуліся.

У дзьвярох,
між двума жандарамі, стаяла дзяўчына.
Дзіўныя чорныя вочы. Валасы — колер смалы. Няпрыбраныя, раскіданыя ўва ўсе бакі, аздаблялі яны твар. Рэдкая правільнасьць рыс твару. Антычны носік. Шыя.
А колер твару? Брудная, пашматаная вопратка даводзіла, што твар гэты не нашчыкатураны жаднымі косметычнымі спэцыямі. Але ніколі ня думала Адэлька, што шчокі без дапамогі шмат-каштоўных загранічных бяліл могуць мець гэтакі белы водцень і што мажліва, каб не нахварбаваная дзяўчына мела гэткія вялізарныя сінякі пад вачыма…

Марылька бязуважна глядзела на гасьцей.
Рукі ў кайданох былі апушчаны да долу.
У вачох — поўная байдужасьць.

Госьці стаялі, як зачарованыя.
Першым апамятаўся начальнік дэфэнзывы. Галантна падышоў ён да дзяўчыны і, голасна гаворачы ёй розныя „прыемныя“ рэчы, узяў за руку і падвёў да стала. Пакорна прашла Марылька праз пакой. Як і сьпярша няпрыязна глядзелі яе вочы.
Ёй падставілі крэсла.
Яна моўчкі села.

Пан ротмістр Заблоцкі элегантным рухам паправіў белую манжетку пад рукавом мундзіра і мнагазначна міргануў вокам з-пад моноклю.

Начальнік дэфэнзывы адказаў яму на гэта маўклівым нахіленьнем галавы.
Большасьць гасьцей прыкмеціла гэтую бясслоўную размову. Паненкі зьдзіўлена паглядзелі на сваіх кавалераў. Твары мужчын перакасіліся ледзь прыкметнай задаволенай усьмешкаю.
Справа зрабілася яснай.
Гэты жартаўнік, пан Заблоцкі, зноў прыдумаў дзеля пацехі гасьцей нешта цікавае.

Пан ротмістр ласкавым голасам зьвярнуўся да Марылькі:
— Я меў размову з панам начальнікам дэфэнзывы. Я вельмі цябе шкадую і прасіў яго, каб ён цябе выпусьціў. Я яго ўгаварыў. Ён згадзіўся, але толькі пад тэй умовай, каб ты дакладна і шчыра сказала, хто і як дапамагаў вам у вашай бунтарскай працы.

Марылька маўчала.
Дый што-ж магла яна сказаць? Пакуль былі сілы, пакуль магла яна гаварыць, —
яна гаварыла,
прасіла,
плакала,
маліла…

Усё было дарма.

І звыш таго:
яна добра ведала, што ніякай „бунтарскай“ працы яна не вяла, як ня вёў яе і Васіль, ані хто іншы яшчэ з вядомых ёй людзей.
Вось усе гэтыя паны вайсковыя і ўрадаўцы, дык хіба што яны і вядуць бунтарскую агітацыю.
Гэта яны зьдзекуюцца над людзьмі, яны, і толькі яны, сваімі злачынствамі прымушаюць сялян брацца за зброю і змагацца за свае чалавечыя правы.

У гэтым Марылька даўно пераканалася.
А цяпер, пасьля арышту Васіля, пасьля таго, як і сама яна даведалася на ўласнай скуры аб тым, што такое „дэфэнзыва“, —
пасьля ўсяго гэтага, каб ёй толькі вырвацца на волю, — о, яна-б ведала, што ёй рабіць!

Усё гэта Марылька ўжо даўно перадумала.
Цяпер — яна нічога не сказала.
Можа падумала?
Хто-ж яе ведае…

Марылька маўчала.
Тады „сам“ пан палкоўнік выступіў з прамоваю.
Выпітае ў працягу вечара віно не давала яму сядзець спакойна.

— Пане начальніку дэфэнзывы, і вы ўсе, панове! Мы мужчыны ня можам дапусьціць, каб сьвет страціў гэткую красулю.
Гэта-б было цэлым няшчасьцем.
Ганьба дзеля ўсяго польскага афіцэрства і рыцарства.
Панну трэба абавязкова вызваліць з-пад стражы.

Начальнік дэфэнзывы хмурна павёу бровамі.
— Гэта будзе дрэнны прыклад дзеля хлопаў, калі яны ўбачаць, што яна бяскарна зьвернецца ў родную вёску. Але ўсё-ж такі я згодзен.
Няхай толькі яна скажа, што трэба.

— Мы возьмем яе з сабою ў Варшаву, — запрапанавала Адэль.
Яна там зробіць кар‘еру!

Марылька, не зьвяртаючы ўвагі, сядзела за сталом. Вочы яе павольна перабягалі з аднаго госьця на другога. Можна было падумаць, што размова ідзе зусім не аб ёй, не аб тым, —
ці забіць яе,
ці дараваць ёй жыцьцё…
Начальнік дэфэнзывы ўзяў яе за руку.
— Панна Мар‘я! Што-ж вы маўчыцё?
— Вяльможныя паны і паненкі просяць, каб я адпусьціў вас на волю.
Заўтра ўранку вы паедзеце з гэтымі паннамі ў Варшаву. Яны дадуць вам пекныя вопраткі і багатыя прыкрасы. Яны навучаць вас зарабляць вялікія грошы, — вы будзеце жыць сапраўднай паняй.
— Пры вашым харастве — вас чакае бліскучае лёгкае і прыемнае жыцьцё.
— А дабіцца яго вы можаце ўсяго толькі дзесяткам шчырых слоў.

Марылька маўчала.
Марылька нічога не адказвала.
На тв��ры яе не крануўся ні адзін мускул.

Начальнік дэфэнзывы падумаў і дадаў крыху цішэй:
— Я разумею, вы ня маеце ахвоты выяжджаць з родных месц.
Але што-ж зрабіць, калі іначай нельга. Дый шкадаваць вам тут няма чаго.
Я чуў, што вы вельмі кахалі гэтага… Ну, як яго…

Далейшыя словы застралі ў пана начальніка дэфэнзывы ў горле:
На яго наставіліся палкія вочы дзяўчыны.
Адразу можна было прачытаць на іх —
зьдзіўленьне, жах, нянавісьць.

Раптам —
дзьвенькнулі кайданы.
Марылька ўскочыла. Закованыя рукі схапілі са стала ножык.
Пан начальнік дэфэнзывы, крыху падвыпіўшы, толькі дзякуючы нейкаму цуду здалеў адхіліцца ад удару.
Два жандары падскочылі да Марылькі.
Яна адбівалася і крычала:
— Зладзеі! Гэта вы забілі яго!
Падлюгі! Праз вас, толькі праз вас, льецца кроў! Гэта-ж ваш зьдзек гоніць нашых хлапцоў у паўстанцы! Гэта вы — галоўныя бунтары! Забойцы вы! Зьвяры лютыя!

З натоўпу перапужаных гасьцей пачуўся крык:
— Вар‘ятка!
Элегантным рухам начальнік дэфэнзывы паправіў сабе прабор на галаве.
— Адвесьці арыштантку назад у вастрог!