Απλοομάδα T (mtDNA)

Αυτό το λήμμα χρειάζεται επιμέλεια ώστε να ανταποκρίνεται σε υψηλότερες προδιαγραφές ορθογραφικής και συντακτικής ποιότητας ή μορφοποίησης. Αίτιο: έλεγχος μετάφρασης, βικιδεδομένα κ.λπ. Για περαιτέρω βοήθεια, δείτε τα λήμματα πώς να επεξεργαστείτε μια σελίδα και τον οδηγό μορφοποίησης λημμάτων.

Η απλοομάδα Τ είναι απλοομάδα του ανθρώπινου μιτοχονδριακού DNA (mtDNA). Πιστεύεται πως προέρχεται από περίπου 25,100 χρόνια πριν, από την Εγγύς Ανατολή.   

Το μιτοχονδριακό κλαδί T προέρχεται από την απλοομάδα JT, η οποία έδωσε επίσης την προέλευση στην απλοομάδα J. Το μητρικό κλαδί Τ πιστεύεται ότι προέρχεται από την Εγγύς Ανατολή.

Η βασική απλοομάδα T* βρίσκεται μεταξύ των Αλγερινών στο Οράν (1.67%) και το Ρεγκιβάτη Σαχάρι (0.93%).^[1] Διανέμεται επίσης μεταξύ των Σοκοτριών (1,2%).^[2]

Η απλοομάδα T είναι παρούσα σε χαμηλές συχνότητες σε όλη τη Δυτική και Κεντρική Ασία και την Ευρώπη, με διαφορετικό βαθμό επικράτησης και σίγουρα θα μπορούσε να ήταν παρούσα σε άλλες ομάδες από τις γύρω περιοχές. Η T βρίσκεται σε περίπου το 10% των ιθαγενών Ευρωπαίων.^[3][4] Είναι επίσης κοινή μεταξύ των σύγχρονων Ιρανών. Με βάση ένα δείγμα πάνω από 400 σύγχρονων Ιρανών, η απλοομάδα Τ αντιπροσωπεύει περίπου το 8,3% του πληθυσμού (περίπου 1 από 12 άτομα), ενώ ο πιο συγκεκριμένος υποτύπος Τ1 αποτελεί περίπου το ήμ��συ αυτών.  Επιπλέον, ο συγκεκριμένος υποτύπος T1 τείνει να βρίσκεται πιο ανατολικά και είναι κοινός στην Κεντρική Ασία και σύγχρονους Τουρκικούς πληθυσμούς (Lalueza-Fox 2004), οι οποίοι κατοικούν σε μεγάλο βαθμό την ίδια περιοχή με τους αρχαίους Σάκες (Σκύθες), Σαρμάτες, Ανδρονόβο και άλλους υποτιθέμενους Ιρανικούς λαούς της 2ης και 1ης χιλιετίας π.Χ. Ο Lalueza-Fox και οι συνεργάτες του (2004) βρήκαν επίσης αρκετές ακολουθίες T και T1 σε αρχαίες τάφους, συμπεριλαμβανομένων των Κουργανών, στην στέπα του Καζακστάν μεταξύ του 14ου-10ου αιώνα π.Χ., καθώς και αργότερα στην 1η χιλιετία π.Χ. Αυτές συμπίπτουν με το τελευταίο μέρος της περιόδου των Ανδρονόβο και της περιόδου των Σάκων στην περιοχή.^[5]

Η γεωγραφική κατανομή εντός του υποκλαδίου T2 ποικίλλει σημαντικά με τη σχέση της υπο-απλοομάδας T2e με T2b να αναφέρεται ότι ποικίλλει 40 φορ��ς σε όλα τα εξεταζόμενα πληθυσμιακά στοιχεία από χαμηλά στη Βρετανία και την Ιρλανδία, μέχρι σε υψηλό στη Σαουδική Αραβία (Bedford 2012). Στο πλαίσιο της υποομάδας T2e, ένα πολύ σπάνιο μοτίβο εντοπίζεται μεταξύ των Σεφαρδιτών Εβραίων της Τουρκίας και της Βουλγαρίας και των υποψιασμένων Conversos^{[ασαφές]} από τον Νέο Κόσμο (Bedford 2012).

Έχει βρεθεί στον πληθυσμό των Σβάν από τον Καύκασο (Γεωργία) T* 10,4% και T1 4,2%. Η T1a1a1 είναι ιδιαίτερα συχνή σε χώρες με υψηλά επίπεδα της Υ-απλοομάδας R1α, όπως η Κεντρική και Βορειοανατολική Ευρώπη. Το κλαδί βρίσκεται επίσης παντού στην Κεντρική Ασία και βαθιά στη Βόρεια Ασία, τόσο ανατολικά όσο Μογγολία.

Η T2c και η T2d φαίνεται να έχουν προέλευση από την Εγγύς Ανατολή κατά τη διάρκεια του Τελευταίου Παγετώδους Μέγιστου (LGM) και πιο πρόσφατων διασκορπισμών στην Ευρώπη. Το μεγαλύτερο μέρος του T2c αποτελείται από την απλοομάδα T2c1. Εκτός από μια κορυφή στην Κύπρο, το T2c1 είναι πιο συχνή στην περιοχή του Περσικού Κόλπου, αλλά βρίσκεται επίσης στο Λεβάντε και στη Μεσογειακή Ευρώπη, με πιο μακρινή κατανομή σε πολύ χαμηλά επίπεδα.

Η T2 έχει επίσης βρεθεί και μεταξύ των Σοκότριων (7,7%).^[2]

Η Wilde και οι συνεργάτες της (2014) εξέτασαν δείγματα mtDNA από τον πολιτισμό Yamna, την υποτιθέμενη πατρίδα των ομιλητών της πρωτοινδοευρωπαϊκης γλώσσας . Βρήκαν την T2a1b στην περιοχή του Μέσου Βόλγα και τη Βουλγαρία, και την T1a τόσο στην κεντρική Ουκρανία όσο και στο Μέσο Βόλγα. Η συχνότητα του T1a και του T2 σε καθένα απο τα δείγματα από τον πολιτισμό Yamna ήταν 14,5%, ποσοστό υψηλότερο από οποιαδήποτε χώρα σήμερα και βρήσκεται μόνο σε παρόμοιες υψηλές συχνότητες μεταξύ των Ουντμουρτών της περιοχής Βόλγα-Ουραλίων (Idel-Ural).^[6]

Η απλοομάδα T έχει επίσης βρεθεί μεταξύ Ιβηρομαυρούσιων δειγμάτων που χρονολογούνται από την Επιπαλεολιθική περίοδο στον προϊστορικό χώρο Afalou στην Αλγερία. Ένα αρχαίο άτομο είχε το υποκλάδιT2b (1/9; 11%).^[7] Επιπλέον, η απλοομάδα T έχει παρατηρηθεί μεταξύ αρχαίας αιγυπτιακής μούμιας που ανασκάφηκαν στον αρχαιολογικό χώρο Abusir el-Meleq στην Κεντρική Αίγυπτο, που χρονολογούνται από την Προ-Πτολεμαϊκή / Νέο Βασιλείο αρχαίας Αιγύπτου (T1, T2) εποχή, την εποχή τους Πτολεμαίου (T1, Τ2), και Ρωμαϊκής Αιγύπτου (αποχωρισμένο T, T1).^[8] Απολιθώματα που ανασκάφηκαν στο Kehf el Boroud στο Μαρόκο, αρχαιολογικό χώρο απο την Ύστερη Νεολιθική περίοδο, τα οποία έχουν χρονολογηθεί γύρω στο 3000 π.Χ., έχουν επίσης παρατηρηθεί ότι φέρουν το υποκλάδι T2. Επιπλέον, η απλοομάδα T έχει παρατηρηθεί σε αρχαία απολιθώματα Γουάντσε που ανασκάφηκαν στην Γκραν Κανάρια και την Τενερίφη των Καναρίων Νήσων, τα οποία έχουν χρονολογηθεί με Ραδιοχρονολόγηση άνθρακα-14 πως προέρχονται μεταξύ του 7ου και 11ου αιώνα μ.Χ. Τα άτομα που ανήκουν σε αυτά τα κλαδιά, θάφτηκαν στον αρχαιολογικό χώρο της Τενερίφης, με ένα δείγμα να ανήκει στο υποκλάδι T2c1d2 (1/7; 14%).^[9]

Στην Αφρική, η απλοομάδα T βρίσκεται κυρίως μεταξύ των Αφρο-Ασιατικών πληθυσμών, συμπεριλαμβανομένης του βασικού κλάδου T * .^[1] Μερικά μη βασικά T κλαδιά βρίσκονται επίσης συνήθως μεταξύ των Σερερ που μιλούν Νιγηροκονγκολεζικές γλώσσες λόγω διάχυσης από το Μαγκρέμπ, πιθανότατα με την εξάπλωση του Ισλάμ.^[10]

Αυτό το φυλογενετικό δέντρο των υποκλαδίων της απλοομάδας Ι βασίζεται στην έρευνα (van Oven 2008) και στη μεταγενέστερη δημοσιευμένη έρευνα (Behar 2012b). Για συντομία, παρουσιάζονται μόνο τα τρία πρώτα επίπεδα των υποκλαδίων (κλαδίών).

• Τ
  • Τ1
    • Τ1α
      • T1α1
      • Τ1α2
    • Τ1β
  • Τ2
    • T2α
      • T2α1
    • Τ2β
      • Τ2β1
      • Τ2β2
      • Τ2β3
      • T2b4
      • Τ2β5
      • Τ2β6
    • Τ2Κ
      • T2c1
    • Τ2δ
    • Τ2ε
      • Τ2ε2
    • T2f
      • Τ2φ1
    • Τ2γ

Μια μελέτη έδειξε ότι η απλοομάδα T σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης στεφανιαίας καρδιακής νόσου.   Ωστόσο, ορισμένες μελέτες έχουν επίσης δείξει ότι οι άνθρωποι της απλοομάδας Τ είναι λιγότερο επιρρεπείς στον διαβήτη (Chinnery 2007 και González 2012).

Μερικές δοκιμαστικές ιατρικές μελέτες έχουν δείξει ότι η απλοομάδα T μπορεί να προσφέρει κάποια αντίσταση τόσο στη νόσο του Πάρκινσον όσο και στη νόσο του Αλτσχάιμερ.

Μια μελέτη διαπίστωσε ότι στον ισπανικό πληθυσμό, η υπερτροφική μυοκαρδιοπάθεια (HCM) που αναφέρεται επίσης ως υπερτροφική αποφρακτική μυοκαρδιοπάθεια (HOCM) είναι πιο πιθανό να συμβεί σε άτομα με καταγωγή Τ2 από εκείνους από άλλες μητρικές απλοομάδες..^[11] Είναι άγνωστο εάν αυτό είναι συγκεκριμένο ή όχι για αυτήν την υποκατηγορία της απλοομάδας Τ ή είναι ένας παράγοντας κινδύνου που μοιράζεται όλη η απλοομάδα Τ. Με μια στατιστικά σημαντική διαφορά που βρέθηκε σε ένα τόσο μικρό δείγμα, μπορεί να ενδείκνυται για εκείνους της γνωστής μητρικής απλοομάδας Τ να το γνωρίζουν αυτό και να ζητήσουν από τον γιατρό τους να ελέγξει για ενδείξεις αυτής της πάθησης όταν κάνουν μια εξέταση ρουτίνας σε νεαρή ηλικία. Συνήθως δεν παρουσιάζει συμπτώματα και αυξάνει τον κίνδυνο ξαφνικού καρδιακού θανάτου, το οποίο συχνά συμβαίνει σε άτομα νεαρής ηλικίας όπως οι εφήβοι και μπορεί να επηρεάσει εκείνους που είναι ενεργοί και δεν έχουν άλλους παράγοντες κινδύνου.^[12]

Ορισμένες ιατρικές μελέτες έχουν δείξει ότι η μιτοχονδριακή απλοομάδα T συνδέεται με μειωμένη κινητικότητα σπέρματος σε άνδρες, αν και αυτά τα αποτελέσματα έχουν αμφισβητηθεί (Mishmar 2002). Σύμφωνα με το Departamento de Bioquimica y Biologica Molecular y Celular, Universidad de Zaragoza, η απλοομάδα T μπορεί να δημιουργήσει προδιάθεση για ασθενοζωοσπερμία (Ruiz-Pesini 2000). Ωστόσο, τα ευρήματα αυτά αμφισβητήθηκαν λόγω του μικρού μεγέθους του δείγματος της μελέτης (Mishmar 2002).

Κατά τη διάρκεια του ντοκιμαντέρ του BBC One Meet the Izzards, ο ηθοποιός και κωμικός Eddie Izzard μαθαίνει ότι το μιτοχονδριακό DNA του είναι α��ό την απλοομάδα T, συγκεκριμένα το υποκλάδι T2f1a1.^[13]

Ο Henry Louis Gates Jr. ανήκει στην απλοομάδα T2b2.^[14]

Ο τελευταίος Ρώσος Τσάρος, ο Νικόλαος Β ́, έχει αποδειχθεί ότι ανήκει στην απλοομάδα T, συγκεκριμένα στο υποκλάδι T2 (Ivanov 1996). Υποθέτοντας ότι όλα τα σχετικά γενεαλογικά είναι σωστά, αυτό περιλαμβάνει όλους τους γυναικείους απόγονους της γυναικείας του προγόνου της Μπάρμπαρα του Τσέλιε (1390-1451), σύζυγο του Σιγισμούνδου, Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Επίσης περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό ευγενών Ευρωπαίων, συμπεριλαμβανομένου του Γεωργίου Α΄ της Μεγάλης Βρετανίας και του Φρειδερίκου Γουλιέλμου Α΄ της Πρωσίας (μέσω της Σοφίας του Αννόβερου), του Καρόλου Α΄ της Αγγλίας, του Γεωργίου Γ ́ του Ηνωμένου Βασιλείου, του Γεώργιου Ε΄ του Ηνωμένου Βασιλείου, του Καρόλου Ι΄ Γουσταύου της Σουηδίας, του Γουσταύου Β΄ Αδόλφου της Σουηδίας, του Πρίγκιπα Μαυρικίου της Οράγγης, του Όλαφ Ε΄ της Νορβηγίας και του Γεωργίου Α΄ της Ελλάδας.

• Behar· Family Tree DNA (2012). «mtDNA Community». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιανουαρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 2013. 

• Černý, Viktor; Pereira, Luísa; Kujanová, Martina; VašÍková, Alžběta; Hájek, Martin; Morris, Miranda; Mulligan, Connie J. (2009). «Out of Arabia-The settlement of Island Soqotra as revealed by mitochondrial and Y chromosome genetic diversity». American Journal of Physical Anthropology 138 (4): 439–47. doi:10.1002/ajpa.20960. PMID 19012329. 
• Kitchen, A.; Ehret, C.; Assefa, S.; Mulligan, C. J. (2009). «Bayesian phylogenetic analysis of Semitic languages identifies an Early Bronze Age origin of Semitic in the Near East». Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 276 (1668): 2703–10. doi:10.1098/rspb.2009.0408. PMID 19403539. 
• Petit-Maire, Nicole; Bouysse, Philippe (2000). «Geological records of the recent past, a key to the near future world environments». Episodes 23 (4): 230–246. doi:10.18814/epiiugs/2000/v23i4/001. http://www.episodes.co.in/www/backissues/234/230-246%20Petit.pdf. 

• «mtDNA Haplogroup T Phylogeny Based on Full Mitochondrial Sequences». Journal of Genetic Genealogy 6 (1). 2010. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-04-22. https://web.archive.org/web/20160422154847/http://www.jogg.info/62/index.html. Ανακτήθηκε στις 2011-10-19. 
• Malyarchuk, B. A.; Derenko, M. V. (November 1999). «Molecular instability of the mitochondrial haplogroup T sequences at nucleotide positions 16292 and 16296». Annals of Human Genetics 63 (6): 489–497. doi:10.1017/S0003480099007794. PMID 11246451. 
• Abu-Amero, Khaled K; Larruga, José M; Cabrera, Vicente M; González, Ana M (2008). «Mitochondrial DNA structure in the Arabian Peninsula». BMC Evolutionary Biology 8 (1): 45. doi:10.1186/1471-2148-8-45. PMID 18269758. Bibcode: 2008BMCEE...8...45A. 
• Babalini, Carla; Martínez-Labarga, Cristina; Tolk, Helle-Viivi; Kivisild, Toomas; Giampaolo, Rita; Tarsi, Tiziana; Contini, Irene; Barać, Lovorka και άλλοι. (2005). «The population history of the Croatian linguistic minority of Molise (southern Italy): A maternal view». European Journal of Human Genetics 13 (8): 902–12. doi:10.1038/sj.ejhg.5201439. PMID 15886710. http://idiprints.knjiznica.idi.hr/682/. 
• Bedford, Felice L (2012). «Sephardic signature in haplogroup T mitochondrial DNA». European Journal of Human Genetics 20 (4): 441–8. doi:10.1038/ejhg.2011.200. PMID 22108605. 
• Behar, DM; Metspalu, E; Kivisild, T; Rosset, S; Tzur, S; Hadid, Y; Yudkovsky, G; Rosengarten, D και άλλοι. (2008). «Counting the founders: The matrilineal genetic ancestry of the Jewish Diaspora». PLOS ONE 3 (4): e2062. doi:10.1371/journal.pone.0002062. PMID 18446216. Bibcode: 2008PLoSO...3.2062B. 
• Behar, Doron M.; Van Oven, Mannis; Rosset, Saharon; Metspalu, Mait; Loogväli, Eva-Liis; Silva, Nuno M.; Kivisild, Toomas; Torroni, Antonio και άλλοι. (2012). «A "Copernican" Reassessment of the Human Mitochondrial DNA Tree from its Root». The American Journal of Human Genetics 90 (4): 675–84. doi:10.1016/j.ajhg.2012.03.002. PMID 22482806. 
• Belyaeva, Olga; Bermisheva, Marina; Khrunin, Andrey; Slominsky, Petr; Bebyakova, Natalia; Khusnutdinova, E. K. (Elza Kamilevna); Mikulich, Aleksei Ignatevich; Limborskaia, S. A. (Svetlana Andreevna) (2003). «Mitochondrial DNA variations in Russian and Belorussian populations». Human Biology 75 (5): 647–60. doi:10.1353/hub.2003.0069. PMID 14763602. https://archive.org/details/sim_human-biology_2003-10_75_5/page/n28. 
• Boattini, Alessio; Castrì, Loredana; Sarno, Stefania; Useli, Antonella; Cioffi, Manuela; Sazzini, Marco; Garagnani, Paolo; De Fanti, Sara και άλλοι. (2013). «MtDNA variation in East Africa unravels the history of afro-asiatic groups». American Journal of Physical Anthropology 150 (3): 375–385. doi:10.1002/ajpa.22212. PMID 23283748. 
• Bosch, E.; Calafell, F.; Gonzalez-Neira, A.; Flaiz, C.; Mateu, E.; Scheil, H.-G.; Huckenbeck, W.; Efremovska, L. και άλλοι. (2006). «Paternal and maternal lineages in the Balkans show a homogeneous landscape over linguistic barriers, except for the isolated Aromuns». Annals of Human Genetics 70 (4): 459–87. doi:10.1111/j.1469-1809.2005.00251.x. PMID 16759179. 
• Brandstatter, Anita; Peterson, Christine T.; Irwin, Jodi A.; Mpoke, Solomon; Koech, Davy K.; Parson, Walther; Parsons, Thomas J. (2004). «Mitochondrial DNA control region sequences from Nairobi (Kenya): Inferring phylogenetic parameters for the establishment of a forensic database». International Journal of Legal Medicine 118 (5): 294–306. doi:10.1007/s00414-004-0466-z. PMID 15248073. 
• Castrì, Loredana; Garagnani, P; Useli, A; Pettener, D; Luiselli, D (2008). «Kenyan crossroads: migration and gene flow in six ethnic groups from Eastern Africa». Journal of Anthropological Sciences 86: 189–192. PMID 19934476. 
• Castrì, Loredana; Tofanelli, Sergio; Garagnani, Paolo; Bini, Carla; Fosella, Xenia; Pelotti, Susi; Paoli, Giorgio; Pettener, Davide και άλλοι. (2009). «MtDNA variability in two Bantu-speaking populations (Shona and Hutu) from Eastern Africa: Implications for peopling and migration patterns in sub-Saharan Africa». American Journal of Physical Anthropology 140 (2): 302–11. doi:10.1002/ajpa.21070. PMID 19425093. 
• Chinnery, P F; Mowbray, C; Patel, S K; Elson, J L; Sampson, M; Hitman, G A; McCarthy, M I; Hattersley, A T και άλλοι. (2007). «Mitochondrial DNA haplogroups and type 2 diabetes: A study of 897 cases and 1010 controls». Journal of Medical Genetics 44 (6): e80. doi:10.1136/jmg.2007.048876. PMID 17551080. 
• Coble, Michael D.; Loreille, Odile M.; Wadhams, Mark J.; Edson, Suni M.; Maynard, Kerry; Meyer, Carna E.; Niederstätter, Harald; Berger, Cordula και άλλοι. (2009). «Mystery Solved: The Identification of the Two Missing Romanov Children Using DNA Analysis». PLOS ONE 4 (3): e4838. doi:10.1371/journal.pone.0004838. PMID 19277206. Bibcode: 2009PLoSO...4.4838C. 
• Costa, MD; Cherni, L; Fernandes, V; Freitas, F; Ammar El Gaaied, AB; Pereira, L (2009). «Data from complete mtDNA sequencing of Tunisian centenarians: Testing haplogroup association and the "golden mean" to longevity». Mechanisms of Ageing and Development 130 (4): 222–6. doi:10.1016/j.mad.2008.12.001. PMID 19133286. 
• Cvjetan, S; Tolk, HV; Lauc, LB; Colak, I; Dordević, D; Efremovska, L; Janićijević, B; Kvesić, A και άλλοι. (2004). «Frequencies of mtDNA haplogroups in southeastern Europe--Croatians, Bosnians and Herzegovinians, Serbians, Macedonians and Macedonian Romani». Collegium Antropologicum 28 (1): 193–8. PMID 15636075. 
• Derenko, M; Malyarchuk, B; Grzybowski, T; Denisova, G; Dambueva, I; Perkova, M; Dorzhu, C; Luzina, F και άλλοι. (2007). «Phylogeographic analysis of mitochondrial DNA in northern Asian populations». American Journal of Human Genetics 81 (5): 1025–41. doi:10.1086/522933. PMID 17924343. 
• Dubut, Vincent; Chollet, Lionel; Murail, Pascal; Cartault, François; Béraud-Colomb, Eliane; Serre, Myriam; Mogentale-Profizi, Nérina (2003). «MtDNA polymorphisms in five French groups: Importance of regional sampling». European Journal of Human Genetics 12 (4): 293–300. doi:10.1038/sj.ejhg.5201145. PMID 14694359. 
• Fernandes, Verónica; Alshamali, Farida; Alves, Marco; Costa, Marta D.; Pereira, Joana B.; Silva, Nuno M.; Cherni, Lotfi; Harich, Nourdin και άλλοι. (2012). «The Arabian Cradle: Mitochondrial Relicts of the First Steps along the Southern Route out of Africa». The American Journal of Human Genetics 90 (2): 347–355. doi:10.1016/j.ajhg.2011.12.010. PMID 22284828. PMC 3276663. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_2012-02-10_90_2/page/n194. 
• Finnila, JS; Finnila, S; Majamaa, K (2001). «Lineage-specific selection in human mtDNA: Lack of polymorphisms in a segment of MTND5 gene in haplogroup J». Molecular Biology and Evolution 20 (12): 2132–42. doi:10.1093/molbev/msg230. PMID 12949126. 
• Gasparre, G.; Porcelli, A. M.; Bonora, E.; Pennisi, L. F.; Toller, M.; Iommarini, L.; Ghelli, A.; Moretti, M. και άλλοι. (2007). «Disruptive mitochondrial DNA mutations in complex I subunits are markers of oncocytic phenotype in thyroid tumors». Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (21): 9001–9006. doi:10.1073/pnas.0703056104. PMID 17517629. Bibcode: 2007PNAS..104.9001G. 
• Gonder, M. K.; Mortensen, H. M.; Reed, F. A.; De Sousa, A.; Tishkoff, S. A. (2006). «Whole-mtDNA Genome Sequence Analysis of Ancient African Lineages». Molecular Biology and Evolution 24 (3): 757–68. doi:10.1093/molbev/msl209. PMID 17194802. 
• González, Ana M.; MacEira, Benito M.; Pérez, Estefanía; Cabrera, Vicente M.; López, Alfonso J.; Larruga, José M. (2012). «Genetics, Environment, and Diabetes-Related End-Stage Renal Disease in the Canary Islands». Genetic Testing and Molecular Biomarkers 16 (8): 859–64. doi:10.1089/gtmb.2011.0207. PMID 22480375. 
• Hartmann, A; Thieme, M; Nanduri, LK; Stempfl, T; Moehle, C; Kivisild, T; Oefner, PJ (2009). «Validation of microarray-based resequencing of 93 worldwide mitochondrial genomes». Human Mutation 30 (1): 115–22. doi:10.1002/humu.20816. PMID 18623076. 
• Hassan, Hisham Yousif (2009). «Genetic Patterns of Y-chromosome and Mitochondrial DNA Variation, with Implications to the Peopling of the Sudan». University of Khartoum. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 10 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 18 Απριλίου 2016. 
• Helgason, Agnar; Hickey, Eileen; Goodacre, Sara; Bosnes, Vidar; Stefánsson, Kári; Ward, Ryk; Sykes, Bryan (2001). «mtDNA and the Islands of the North Atlantic: Estimating the Proportions of Norse and Gaelic Ancestry». The American Journal of Human Genetics 68 (3): 206–15. doi:10.1086/318785. PMID 11179019. 
• Hofreiter, Linea; Lynnerup, Niels; Siegismund, Hans R.; Kivisild, Toomas; Dissing, Jørgen (2010). «Genetic Diversity among Ancient Nordic Populations». PLOS ONE 5 (7): e11898. doi:10.1371/journal.pone.0011898. PMID 20689597. Bibcode: 2010PLoSO...511898M. «The overall occurrence of haplogroups did not deviate from extant Scandinavians, however, haplogroup I was significantly more frequent among the ancient Danes (average 13%) than among extant Danes and Scandinavians (~2.5%) as well as among other ancient population samples reported. Haplogroup I could therefore have been an ancient Southern Scandinavian type “diluted” by later immigration events.». 
• Ivanov, Pavel L.; Wadhams, Mark J.; Roby, Rhonda K.; Holland, Mitchell M.; Weedn, Victor W.; Parsons, Thomas J. (1996). «Mitochondrial DNA sequence heteroplasmy in the Grand Duke of Russia Georgij Romanov establishes the authenticity of the remains of Tsar Nicholas II». Nature Genetics 12 (4): 417–20. doi:10.1038/ng0496-417. PMID 8630496. https://zenodo.org/record/1233381. 
• Janssen, GM; Neu, A; 't Hart, LM; Van De Sande, CM; Antonie Maassen, J (2006). «Novel mitochondrial DNA length variants and genetic instability in a family with diabetes and deafness». Experimental and Clinical Endocrinology & Diabetes 114 (4): 168–74. doi:10.1055/s-2006-924066. PMID 16705548. 
• Keyser, Christine; Bouakaze, Caroline; Crubézy, Eric; Nikolaev, Valery G.; Montagnon, Daniel; Reis, Tatiana; Ludes, Bertrand (2009). «Ancient DNA provides new insights into the history of south Siberian Kurgan people». Human Genetics 126 (3): 395–410. doi:10.1007/s00439-009-0683-0. PMID 19449030. 
• Kivisild, T; Reidla, M; Metspalu, E; Rosa, A; Brehm, A; Pennarun, E; Parik, J; Geberhiwot, T και άλλοι. (2004). «Ethiopian mitochondrial DNA heritage: Tracking gene flow across and around the gate of tears». American Journal of Human Genetics 75 (5): 752–70. doi:10.1086/425161. PMID 15457403. 
• Knight, A; Underhill, PA; Mortensen, HM; Zhivotovsky, LA; Lin, AA; Henn, BM; Louis, D; Ruhlen, M και άλλοι. (2003). «African Y chromosome and mtDNA divergence provides insight into the history of click languages». Current Biology 13 (6): 464–73. doi:10.1016/S0960-9822(03)00130-1. PMID 12646128. 
• Krings, M; Salem, AE; Bauer, K; Geisert, H; Malek, AK; Chaix, L; Simon, C; Welsby, D και άλλοι. (1999). «MtDNA analysis of Nile River Valley populations: A genetic corridor or a barrier to migration?». American Journal of Human Genetics 64 (4): 1166–1176. doi:10.1086/302314. PMID 10090902. PMC 1377841. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_1999-04_64_4/page/n253. 
• Martina Kujanova; Luisa Pereira; Veronica Fernandes; Joana B. Pereira; Viktor Cerny (2009). «Near Eastern Neolithic Genetic Input in a Small Oasis of the Egyptian Western Desert». American Journal of Physical Anthropology 140 (2): 336–346. doi:10.1002/ajpa.21078. PMID 19425100. 
• Lalueza-Fox, C; Sampietro, ML; Gilbert, MT; Castri, L; Facchini, F; Pettener, D; Bertranpetit, J (2004). «Unravelling migrations in the steppe: Mitochondrial DNA sequences from ancient central Asians». Proceedings: Biological Sciences 271 (1542): 941–7. doi:10.1098/rspb.2004.2698. PMID 15255049. 
• Maca-Meyer, N; González, AM; Larruga, JM; Flores, C; Cabrera, VM (2001). «Major genomic mitochondrial lineages delineate early human expansions». BMC Genetics 2: 13. doi:10.1186/1471-2156-2-13. PMID 11553319. 
• MacAulay, Vincent; Richards, Martin; Hickey, Eileen; Vega, Emilce; Cruciani, Fulvio; Guida, Valentina; Scozzari, Rosaria; Bonné-Tamir, Batsheva και άλλοι. (1999). «The Emerging Tree of West Eurasian mtDNAs: A Synthesis of Control-Region Sequences and RFLPs». The American Journal of Human Genetics 64 (1): 232–49. doi:10.1086/302204. PMID 9915963. 
• Malyarchuk, B. A.; Derenko, M. V. (1999). «Molecular instability of the mitochondrial haplogroup T sequences at nucleotide positions 16292 and 16296». Annals of Human Genetics 63 (6): 489–497. doi:10.1046/j.1469-1809.1999.6360489.x. PMID 11246451. 
• Malyarchuk, B. A.; Derenko, M. V. (2001). «Mitochondrial DNA variability in Russians and Ukrainians: Implication to the origin of the Eastern Slavs». Annals of Human Genetics 65 (Pt 1): 63–78. doi:10.1046/j.1469-1809.2001.6510063.x. PMID 11415523. 
• Malyarchuk, BA; Grzybowski, T; Derenko, MV; Czarny, J; Drobnic, K; Miścicka-Sliwka, D (2003). «Mitochondrial DNA variability in Bosnians and Slovenians». Annals of Human Genetics 67 (Pt 5): 412–25. doi:10.1046/j.1469-1809.2003.00042.x. PMID 12940915. 
• Malyarchuk, B; Derenko, M; Denisova, G; Kravtsova, O (2010). «Mitogenomic diversity in Tatars from the Volga-Ural region of Russia». Molecular Biology and Evolution 27 (10): 2220–6. doi:10.1093/molbev/msq065. PMID 20457583. 
• Martinez-Cruz, B.; Harmant, C.; Platt, D. E.; Haak, W.; Manry, J.; Ramos-Luis, E.; Soria-Hernanz, D. F.; Bauduer, F. και άλλοι. (2012). «Evidence of Pre-Roman Tribal Genetic Structure in Basques from Uniparentally Inherited Markers». Molecular Biology and Evolution 29 (9): 2211–22. doi:10.1093/molbev/mss091. PMID 22411853. 
• Melchior, Linea; Kivisild, Toomas; Lynnerup, Niels; Dissing, Jørgen (2008). «Evidence of Authentic DNA from Danish Viking Age Skeletons Untouched by Humans for 1,000 Years». PLOS ONE 3 (5): e2214. doi:10.1371/journal.pone.0002214. PMID 18509537. Bibcode: 2008PLoSO...3.2214M. 
• Metspalu, Mait; Kivisild, Toomas; Metspalu, Ene; Parik, Jüri; Hudjashov, Georgi; Kaldma, Katrin; Serk, Piia; Karmin, Monika και άλλοι. (2004). «Most of the extant mtDNA boundaries in south and southwest Asia were likely shaped during the initial settlement of Eurasia by anatomically modern humans». BMC Genetics 5: 26. doi:10.1186/1471-2156-5-26. PMID 15339343. 
• Mikkelsen, Martin; Sørensen, Erik; Rasmussen, Erik Michael; Morling, Niels (2010). «Mitochondrial DNA HV1 and HV2 variation in Danes». Forensic Science International: Genetics 4 (4): e87–8. doi:10.1016/j.fsigen.2009.07.007. PMID 20457038. 
• Mishmar, D; Ruiz-Pesini, E; Golik, P; MacAulay, V; Clark, AG; Hosseini, S; Brandon, M; Easley, K και άλλοι. (2003). «Natural selection shaped regional mtDNA variation in humans». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 100 (1): 171–6. doi:10.1073/pnas.0136972100. PMID 12509511. Bibcode: 2003PNAS..100..171M. 
• Musilová, Eliška; Fernandes, Verónica; Silva, Nuno M.; Soares, Pedro; Alshamali, Farida; Harich, Nourdin; Cherni, Lotfi; Gaaied, Amel Ben Ammar El και άλλοι. (2011). «Population history of the Red Sea-genetic exchanges between the Arabian Peninsula and East Africa signaled in the mitochondrial DNA HV1 haplogroup». American Journal of Physical Anthropology 145 (4): 592–8. doi:10.1002/ajpa.21522. PMID 21660931. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2011-08_145_4/page/n89. 
• Nikitin, Alexey G.; Kochkin, Igor T.; June, Cynthia M.; Willis, Catherine M.; McBain, Ian; Videiko, Mykhailo Y. (2009). «Mitochondrial DNA Sequence Variation in the Boyko, Hutsul, and Lemko Populations of the Carpathian Highlands». Human Biology 81 (1): 43–58. doi:10.3378/027.081.0104. PMID 19589018. 
• Non, Amy L.; Al-Meeri, Ali; Raaum, Ryan L.; Sanchez, Luisa F.; Mulligan, Connie J. (2011). «Mitochondrial DNA reveals distinct evolutionary histories for Jewish populations in Yemen and Ethiopia». American Journal of Physical Anthropology 144 (1): 1–10. doi:10.1002/ajpa.21360. PMID 20623605. 
• Palanichamy, MG; Sun, C; Agrawal, S; Bandelt, HJ; Kong, QP; Khan, F; Wang, CY; Chaudhuri, TK και άλλοι. (2004). «Phylogeny of mitochondrial DNA macrohaplogroup N in India, based on complete sequencing: Implications for the peopling of South Asia». American Journal of Human Genetics 75 (6): 966–78. doi:10.1086/425871. PMID 15467980. 
• Pereira, L; Gonçalves, J; Franco-Duarte, R; Silva, J; Rocha, T; Arnold, C; Richards, M; MacAulay, V (2007). «No evidence for an mtDNA role in sperm motility: Data from complete sequencing of asthenozoospermic males». Molecular Biology and Evolution 24 (3): 868–74. doi:10.1093/molbev/msm004. PMID 17218641. 
• Pericić, M; Barać Lauc, L; Martinović Klarić, I; Janićijević, B; Rudan, P (2005). «Review of Croatian genetic heritage as revealed by mitochondrial DNA and Y chromosomal lineages». Croatian Medical Journal 46 (4): 502–13. PMID 16100752. 
• Pichler, Irene; Fuchsberger, Christian; Platzer, Christa; Çalişkan, Minal; Marroni, Fabio; Pramstaller, Peter P; Ober, Carole (2010). «Drawing the history of the Hutterite population on a genetic landscape: Inference from Y-chromosome and mtDNA genotypes». European Journal of Human Genetics 18 (4): 463–70. doi:10.1038/ejhg.2009.172. PMID 19844259. 
• Poloni, Estella S.; Naciri, Yamama; Bucho, Rute; Niba, Régine; Kervaire, Barbara; Excoffier, Laurent; Langaney, André; Sanchez-Mazas, Alicia (2009). «Genetic Evidence for Complexity in Ethnic Differentiation and History in East Africa». Annals of Human Genetics 73 (6): 582–600. doi:10.1111/j.1469-1809.2009.00541.x. PMID 19706029. https://archive-ouverte.unige.ch/unige:2714. 
• Pope, AM; Carr, SM; Smith, KN; Marshall, HD; Marshall, H. D. (2011). «Mitogenomic and microsatellite variation in descendants of the founder population of Newfoundland: High genetic diversity in an historically isolated population». Genome 54 (2): 110–9. doi:10.1139/G10-102. PMID 21326367. 
• Quintana-Murci, Lluís; Chaix, Raphaëlle; Wells, R. Spencer; Behar, Doron M.; Sayar, Hamid; Scozzari, Rosaria; Rengo, Chiara; Al-Zahery, Nadia και άλλοι. (2004). «Where West Meets East: The Complex mtDNA Landscape of the Southwest and Central Asian Corridor». The American Journal of Human Genetics 74 (5): 827–45. doi:10.1086/383236. PMID 15077202. 
• Richards, Martin; MacAulay, Vincent; Hickey, Eileen; Vega, Emilce; Sykes, Bryan; Guida, Valentina; Rengo, Chiara; Sellitto, Daniele και άλλοι. (2000). «Tracing European Founder Lineages in the Near Eastern mtDNA Pool». The American Journal of Human Genetics 67 (5): 1251–76. doi:10.1016/S0002-9297(07)62954-1. PMID 11032788. 
• Richards, Martin; Rengo, Chiara; Cruciani, Fulvio; Gratrix, Fiona; Wilson, James F.; Scozzari, Rosaria; MacAulay, Vincent; Torroni, Antonio (2003). «Extensive Female-Mediated Gene Flow from Sub-Saharan Africa into Near Eastern Arab Populations». The American Journal of Human Genetics 72 (4): 1058–64. doi:10.1086/374384. PMID 12629598. 
• Rogaev, E. I.; Grigorenko, A. P.; Moliaka, Y. K.; Faskhutdinova, G.; Goltsov, A.; Lahti, A.; Hildebrandt, C.; Kittler, E. L. W. και άλλοι. (2009). «Genomic identification in the historical case of the Nicholas II royal family». Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (13): 5258–63. doi:10.1073/pnas.0811190106. PMID 19251637. Bibcode: 2009PNAS..106.5258R. 
• Ruiz-Pesini, Eduardo; Lapeña, Ana-Cristina; Díez-Sánchez, Carmen; Pérez-Martos, Acisclo; Montoya, Julio; Alvarez, Enrique; Díaz, Miguel; Urriés, Antonio και άλλοι. (2000). «Human mtDNA Haplogroups Associated with High or Reduced Spermatozoa Motility». The American Journal of Human Genetics 67 (3): 682–96. doi:10.1086/303040. PMID 10936107. 
• Shlush, Liran I.; Behar, Doron M.; Yudkovsky, Guennady; Templeton, Alan; Hadid, Yarin; Basis, Fuad; Hammer, Michael; Itzkovitz, Shalev και άλλοι. (2008). «The Druze: A Population Genetic Refugium of the Near East». PLOS ONE 3 (5): e2105. doi:10.1371/journal.pone.0002105. PMID 18461126. Bibcode: 2008PLoSO...3.2105S. 
• Soares, P.; Alshamali, F.; Pereira, J. B.; Fernandes, V.; Silva, N. M.; Afonso, C.; Costa, M. D.; Musilova, E. και άλλοι. (2011). «The Expansion of mtDNA Haplogroup L3 within and out of Africa». Molecular Biology and Evolution 29 (3): 915–27. doi:10.1093/molbev/msr245. PMID 22096215. 
• Stanger, Olaf; Müller, Edith; Zimmermann, Franz; Wiesbauer, Martina; Mayr, Johannes A.; Paulweber, Bernhard; Iglseder, Bernhard; Renner, Wilfried και άλλοι. (2007). «30 Mitochondrial haplogroup T is associated with coronary artery disease». Mitochondrion 7 (6): 412. doi:10.1016/j.mito.2007.08.034. 
• Stone, AC; Starrs, JE; Stoneking, M (2001). «Mitochondrial DNA analysis of the presumptive remains of Jesse James». Journal of Forensic Sciences 46 (1): 173–6. doi:10.1520/JFS14932J. PMID 11210907. https://archive.org/details/sim_journal-of-forensic-sciences_2001-01_46_1/page/n175. 
• Terreros, Maria C; Rowold, Diane J; Mirabal, Sheyla; Herrera, Rene J (2011). «Mitochondrial DNA and Y-chromosomal stratification in Iran: Relationship between Iran and the Arabian Peninsula». Journal of Human Genetics 56 (3): 235–46. doi:10.1038/jhg.2010.174. PMID 21326310. 
• Thomas, Mark G; Barnes, Ian; Weale, Michael E; Jones, Abigail L; Forster, Peter; Bradman, Neil; Pramstaller, Peter P (2008). «New genetic evidence supports isolation and drift in the Ladin communities of the South Tyrolean Alps but not an ancient origin in the Middle East». European Journal of Human Genetics 16 (1): 124–34. doi:10.1038/sj.ejhg.5201906. PMID 17712356. 
• Tishkoff, S. A.; Gonder, M. K.; Henn, B. M.; Mortensen, H.; Knight, A.; Gignoux, C.; Fernandopulle, N.; Lema, G. και άλλοι. (2007). «History of Click-Speaking Populations of Africa Inferred from mtDNA and Y Chromosome Genetic Variation». Molecular Biology and Evolution 24 (10): 2180–95. doi:10.1093/molbev/msm155. PMID 17656633. 
• Topf, A. L.; Gilbert, MT; Dumbacher, JP; Hoelzel, AR (2005). «Tracing the Phylogeography of Human Populations in Britain Based on 4th-11th Century mtDNA Genotypes». Molecular Biology and Evolution 23 (1): 152–61. doi:10.1093/molbev/msj013. PMID 16151183. 
• Torroni, A; Huoponen, K; Francalacci, P; Petrozzi, M; Morelli, L; Scozzari, R; Obinu, D; Savontaus, ML και άλλοι. (1996). «Classification of European mtDNAs From an Analysis of Three European Populations». Genetics 144 (4): 1835–50. doi:10.1093/genetics/144.4.1835. PMID 8978068. 
• van Oven, Mannis; Kayser, Manfred (2009). «Updated comprehensive phylogenetic tree of global human mitochondrial DNA variation». Human Mutation 30 (2): E386–94. doi:10.1002/humu.20921. PMID 18853457. 

• Γενικός
  • Το Μιτοχονδριακό DNA του Ίαν Λόγκαν Τοποθεσία μετοχονδριακού DNA
  • Το Φιλότραμ του Μάνις βαν Όβεν Φιλοτρόπος
  • Η γενογραφική σχετική κοινή συμμετοχή Μυτοχονδριακή βάση δεδομένων DNA
• Χαπλόομάδα Τ
  • Η Haplogroup T του YFull MTree Χαπλόομάδα Τ
  • Η Χαπλόομάδα Τ του MITOMAP
  • ΟικογενειακόΤριDNA mtDNA Χαπλοτρί: Χαπλομάχη Τ Χαπλόομάδα Τ
  • Διαστολή της Χαπλοομάδας Τ, από την National GeographicΕθνική Γεωγραφία
  • Γενετική Γενεαλογία: Μια Προσωπική Αντιλήψη για την Τάρα, Καρελιανές και Κεντ, Αγγλία
  • Ανάλυση της ακολουθίας Haplogroup T (T5/T2)
  • Φυλογενετικά δίκτυα για την ανθρώπινη mtDNA Haplogroup T Αρχειοθετημένο 2008-05-31 στο Wayback Machine
  • Φυλογενετικά δίκτυα για την ανθρώπινη mtDNA Χαπλοομάδα T Αρχειοθετημένο 2008-05-09 στο Wayback Machine
  • mtDNA Χαπλόομάδα T - Πλήρης Έρευνας Γενομικής Τάξης