Doctor Who

Doctor Who
Jatorria
Sortzailea(k)	Donald Wilson (en) , C. E. Webber (en) eta Sydney Newman (en)
Izenburua	Doctor Who
Jatorrizko hizkuntza	Ingeles britainiarra
Jatorrizko herrialdea	Erresuma Batua
Komisarioa	BBC
Sasoi kopurua	36, 26, 13 eta 1
Atalak	862, 826 eta 798
Banatze bidea	eskatu ahalako bideo
Honen izena darama	Doktorea
Ezaugarriak
Genero artistikoa	zientzia-fikzioa, ekintzako telesaila, abenturazko telesaila, time-travel television program (en) , telebista drama eta time-travel fiction (en)
Hizkuntza	ingelesa
Kolorea	zuri-beltzekoa
Antzezlea(k)
	Sylvester McCoy (Seventh Doctor (en) ); Samuel Anderson (en) (Danny Pink (en) ); Pearl Mackie (Bill Potts (en) ); Penelope Wilton (en) (Harriet Jones (en) ); Jenna Coleman (Clara Oswald); Alex Kingston (River Song); Arthur Darvill (Rory Williams); Karen Gillan (Amy Pond); John Barrowman (Jack Harkness); Catherine Tate (Donna Nuble); Freema Agyeman (Martha Jones); Noel Clarke (Mickey Smith (en) ); Billie Piper (Rose Tyler); Elisabeth Sladen (Sarah Jane Smith); Kate O'Mara (Rani (en) ); Jon Pertwee (Third Doctor (en) ); Tom Baker (Fourth Doctor (en) ); William Hartnell (First Doctor (en) ); David Tennant (Tenth Doctor (en) , Fourteenth Doctor (en) ); Patrick Troughton (Second Doctor (en) ); Peter Capaldi (Twelfth Doctor (en) ); Jacqueline Hill (Barbara Wright (en) ); Colin Baker (Sixth Doctor (en) ); Peter Davison (Fifth Doctor (en) ); Paul McGann (Eighth Doctor (en) ); William Russell (en) (Ian Chesterton (en) ); Christopher Eccleston (Ninth Doctor (en) ); Matt Smith (aktorea) (Eleventh Doctor (en) ); Carole Ann Ford (Susan Foreman (en) ); Sarah Sutton (en) (Nyssa (en) ); Roy Skelton (en) ; Geoffrey Beevers ; Katy Manning (en) (Jo Grant (en) ); Caroline John (en) ; Bonnie Langford (en) ; Nicholas Courtney (en) (Brigadier Lethbridge-Stewart (en) ); Deborah Watling (en) ; Frazer Hines (en) (Jamie McCrimmon (en) ); Lalla Ward (en) (Romana (en) ); Roger Delgado (en) (The Master (Doctor Who)); Richard Hurndall (First Doctor (en) ); Nicola Bryant (en) (Peri Brown (en) ); Peter Purves (en) ; John Leeson (K9 (en) ); John Scott Martin (en) ; Anthony Ainley (The Master (Doctor Who)); David Banks (en) ; Michael Sheard ; Louise Jameson (Leela (en) ); Sophie Aldred (en) (Ace (en) ); Anneke Wills ; Peter Pratt (en) ; Mark Strickson ; Janet Fielding (Tegan Jovanka (en) ); John Hurt (War Doctor (en) ); Jodie Whittaker (Thirteenth Doctor (en) ); Sacha Dhawan (The Master (Doctor Who)); Alisha Bailey (en) ; Ncuti Gatwa (Fifteenth Doctor (en) ); Bradley Walsh (Graham O'Brien (en) ); Tosin Cole (en) (Ryan Sinclair (en) ); Mandip Gill (Yasmin Khan (en) ); John Bishop (Dan Lewis (en) ); Millie Gibson (Ruby Sunday (en) ); Matt Lucas (Nardole (en) )
Ekoizpena
Konpainia ekoizlea	BBC
Ekoizle eragilea	Steven Moffat (en) ; Chris Chibnall (en) ; Russell T Davies
Bestelako lanak
Musikagilea	Murray Gold
Jantzi-diseinatzailea	Daphne Dare (en) ; Alexandra Tynan (en) ; James Acheson (en) ; Dee Robson (en) ; Dinah Collin; Joan Ellacott (en)
Emanaldia
Jatorrizko igorlea	BBC One; BBC HD (en)
Hasiera-data	1963ko azaroaren 23a
Fikzioa
	ikusi Doktorea, The Master (Doctor Who), TARDIS, Dalek, Cyberman, K9 (en) , Danny Pink (en) , Rassilon (en) , Clara Oswald, Amy Pond, Rory Williams, Nardole (en) , Bill Potts (en) , Nyssa (en) eta Leela (en) ;
Fikzio-unibertsoa	Whoniverse (en)
Historia
Jasotako sariak	British Academy Television Award for Best Drama Series (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Peabody Awards (en) ; British Academy Television Award for Best Drama Series (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Peabody Awards (en) ; Saturn Award for Best Television Presentation (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en)
Nominazioak	Nebula Award for Best Script (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; British Academy Television Award for Best Actor (en) ; Satellite Award for Best Actor – Television Series Drama (en) ; British Academy Television Award for Best Drama Series (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Nebula Award for Best Script (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; Hugo Award for Best Dramatic Presentation, Short Form (en) ; British Academy Television Award for Best Drama Series (en)
	doctorwho.tv

Doctor Who (euskaraz: «Who Doktorea») Erresuma Batuko zientzia-fikziozko telesail bat da. Sydney Newman, C. E. Webber eta Donald Wilson ekoizleek sortu zuten. Errekorren Guinness Liburuan agertzen denez "zientzia fikziozko munduko telesail luzeena eta historiako arrakastatsuena" da^[1]^[2].

Telesailak bi aldi edo aro izan ditu: lehena, aldi klasikoa, 1963tik 1989 arte BBC One katean aireratu zenekoa, eta bigarrena, aldi modernoa, 2005etik gaur egun arte kate berdinean aireratzen dena. Jada 1960ko hamarkadan Erresuma Batuan telesail mitikoa bihurtu zen, britainiar pop kulturaren ikur, eta gaur egun kultoko telesaila izaten jarraitzen du^[3].

Who doktorea BBCk 1963tik aurrera emandako zientzia fikziozko telesail britainiarra da. Telesailak Denboraren Jaun baten abenturak kontatzen ditu, Doktorea izenez ezagutzen dena. Doktoreak unibertsoa esploratzen du TARDIS izeneko espazio-ontzi batean. Espazio-ontzia kanpoaldea britainiar polizia kabina urdin bat bezala agertzen da, 1963an, telesaila lehen aldiz aireratu zenean, Britainia Handian ohikoa zena. Hainbat lagunekin, doktorea etsaien aurka borrokatzen da; zibilizazioak salbatzeko lan egiten du, eta behar dutenei laguntzen die.

William Hartnellengandik hasita, hamahiru aktore desberdinek jokatu dute doktorearen papera; 2017an, Jodie Whittaker izan zen, ofizialki, telebistan rola jokatu zuen lehen emakumea. Aktore batetik besterako trantsizioa serieko bilbean idatzita dago birsortze kontzeptuaren haragitze berri batekin, Denboraren Jauna gorputz berri batean eraldatzen den tramankulu bat, egungoa oso kaltetua dagoenean normaltasunez sendatzeko. Aktore bakoitzaren antzezpena bakarra da, baina guztiek pertsonaia beraren bizitzako etapak irudikatzen dituzte, eta, elkarrekin, bizitza bakar bat osatzen dute narrazio bakar batekin. denbora-bidaien ezaugarriak esan nahi du doktorearen gorpuzki ezberdinak noizbehinka elkartzen direla.

Seriea kultura herrikoiaren zati handi bat da Britainia Handian eta beste leku batzuetan^[4]^[5]^[6]; kultuko jarraitzaileak ditu. Telebista britainiarreko profesionalen belaunaldietan eragina izan du, eta horietako asko telesaila ikusten hazi ziren^[7]. Telesailaren jarraitzaileek, batzuetan, Whovians esaten diete beren buruei. Seriea Guinness World Liburuan^[8] agertzen da zientzia-fikziozko telesail luzeena bezala, baita garai guztietako zientzia-fikziozko serierik arrakastatsuena ere, bere emisio orokorreko kalifikazioetan, DVD eta liburuen salmentetan eta iTunesen trafikoan oinarrituta^[9].

Telesailak 1963tik 1989ra iraun zuen. 1996an, ekoizpen arrunta berpizteko saiakera bat izan zen, Doctor Who izeneko telebista-filmaren tankerako atzeko ateko pilotuarekin. Telesaila 2005ean berrabiarazi zen, eta, geroztik, BBC Galesek ekoitzi du Cardiffen. Doctor Who ere produktu ugari sortu ditu, besteak beste komikiak, filmak, eleberriak, audio dramak, eta Torchwood telesaila (2006-2011), The Sarah Jane Adventures (2007-2011), K9 (2009-2010), eta Class (2016). Herri kulturan, parodia eta erreferentzia asko jasan ditu.

Historia

Sorrera eta aro zaharra (1963-1989)

1963ko azaroaren 23an argitaratu zen lehenengo atala. Hasiera hartan asteroko maiztasuna zuen eta 25 minutu irauten zituen atal bakoitzak. Hezkuntzara bideraturiko familia programa izatea zuen helburu, historiako momentu garrantzitsuak eta zientziaren aurkikuntzak zabaltzeko modu bat. Lehenengo denboraldi hartan dalek izaki gaiztoak agertu ziren eta arrakasta handia izan zutenez BBC kateak merchandising zabala egin zuen daleketan oinarrituta.

Hiru denboraldiren ondoren William Hartnell aktorearen osasuna gaiztotu egin zenez aktore berriak hartu zuen doktorearen papera, Patrick Troughtonek^[10]. Hurrengo etorri ziren doktoreek 3-4 denboraldi osatu zituzten. Iraupen luzeena izan zuena Tom Baker izan zen, 1974 eta 1981 artean izan baitzen doktorea^[11]. 1989an zazpigarren doktorearekin amaitu zen telesaila^[12]. BBC katea saiatu zen telesaila berriz ateratzen eta 1996an telefilme bat egin zen eta arrakasta handia izan zuen, baina ez zen nahikoa izan telesailari berriz ekiteko^[13].

Bestetik aipatu behar da 1967 ta 1978 artean BBC-ren biltegietan pilaturiko bideozintek toki handia okupatzen zutela eta hainbat suntsitu egin zituen kateak espazioa eskuratzeko. Doctor Who-ren 253 atal grabatu ziren lehen sei urtetan eta haietatik 97 galdu dira^[14], gehiena 3., 4. eta 5. denboralditakoak. Atal horietako batzuk berreskuratu ahal izan dira ikusleek eginak zituzten grabaketei esker.

Aro berria (2005- )

2005ean aro berriari ekin zitzaion Christopher Eccleston aktorearekin^[13]. Lehenengo kapituluaren izena "Rose" izan zen eta horrek erakusten du Rose Tyler (Billie Piper) doktorearen bidaia-lagunak aurrez ez bezalako pisua izango zuela Doctor Who-n^[15]. Eguberrietako atal bereziak eman zion amaiera denboraldiari, aro berrian beti errepikatu den kontua da^[16]. Hurrengo doktorea David Tennant aktoreak gorpuztu zuen eta arrakasta handia izan zuen, izan ere hamalaugarren doktorea ere bera izan baitzen, sorpresaz. Hasieran Billie Piperrek jarraitu zuen laguntzaile eta ondoren Catherine Tate. Tatek 14. doktorearen aldia ere errepikatu zuen Tennantekin.

Matt Smith eta Karen Gillan bikoteak oso ondo funtzionatu zuen, biek ala biek izaera indartsuak eman zizkieten pertsonaiei. Hauekin batera Arthur Darvill eta Alex Kingston ere aritu ziren. Gillanek telesaila utzi ondoren Jenna Coleman laguntzailea iritsi zen. Honek bi doktorekin egin zuen lan, Matt Smith eta Peter Capaldirekin. 2018an Jodie Whittaker aktoreak bete zuen doktorearen papera, lehenengoz doktorea emakumezkoa izan zen. Horrek izaera berezia eman zion doktoreari eta laguntzaileekin 2023an Ncuti Gatwa izango da hamabosgarren doktorea.

Doctor Who-ren spin-off gisa beste bi telesail sortu ziren, Torchwood^[17] (2006tik aurrera) eta The Sarah Jane Adventures^[18] (2007tik aurrera). Antzezlanak, audio-liburuak eta bestelako formatuetan ere egin izan dira lanak Doctor Who-rekin eta haren spin-offekin.

Argumentua

Oharra: Atal honek istorio osoa edo amaiera argitzen du.

Inork ez daki doktorearen benetako izena, telesaila horregatik deitzen da Doctor Who ("Nor?" doktorea).

Doktorea jatorriz Gallifrey planetakoa den estralurtar bat da, gizaki itxura hartu eta denboran nahiz espazioan atzera-aurrera abentura ugarietan zehar bidaiatzen duena. Horretarako TARDIS (Time And Relative Dimensions In Space, "Denbora eta Erlatibitate Dimentsioak Espazioan") izeneko aparatua lapurtu eta bere planetatik ihes egin zuen. TARDISak kamuflatzeko inguruko objeturen baten itxura hartzen du eta Lurrera iritsi zenean izorratu egin zitzaion aldatzeko gaitasun hori eta britainiar polizia kabina urdin baten itxurarekin gelditu zen betirako.

Izatez doktorea Denboraren Jaun bat da, gelditzen den azkena, eta espazioan edo denboran akatsak eragiten dituzten etsaien aurka borrokatzen du, bereziki dalek izaki zitalen aurka. Baditu beste hainbat etsai ere, ezagunenak cybermanak, The Master, sontaranak, aingeru negartiak eta isiltasuna dira.

Doktorea gizaki bitxi eta bihurria da. Tarteka eraldatu egiten da eta itxura eta izaera berria hartzen ditu. 2024 artean hamabost eraberritze izan ditu. Telesaila abiatu zenean 750 urtetako adina zuen eta aro berriaren hasieran 900 urte baino gehiago zituen jadanik. Atal batzuetan doktorearen itxura desberdinak elkartu izan dira, eta adin desberdina duen doktore bera ere bai.

Doktoreak bidaia-lagunak izaten ditu, lurtarrak gehienetan, eta telesailaren aro berrian lagun hauek pisu handia dute istorioan^[19].

Telesaileko atalak toki eta garai desberdinetan girotzen dira, denboran eta espazioan bidaiatzen baitu. Antzinako Egipton, Ponpeian, Shakespeareren Londresen, Viktoria erreginaren garaian, gaur egun edo etorkizuneko 5000. urtean edo 3 mila milioigarren urtean egon izan da, eta espazioari dagokionez Lur planetaren azalean, nukleoan, ilargian, fikziozko planetatan, espazio ontzietan edo unibertso paralelotan ere koka daiteke istorioa.

Pertsonaiak

Doktorea

Sakontzeko, irakurri: «Doktorea (Doctor Who)»

Telesailaren iraupen handia dela eta, Doktorea eraldatu edo berriztu egiten da eta itxura eta izaera aldatu egiten ditu. Doktorearen pertsonaia aktore ugarik antzeztu izan dute^[20].

Aktorea	Pertsonaia	Denboraldia
William Hartnell	Lehen doktorea	1963–1966
Patrick Troughton	Bigarren doktorea	1966–1969
Jon Pertwee	Hirugarren doktorea	1970–1974
Tom Baker	Laugarren doktorea	1974–1981
Peter Davison	Bosgarren doktorea	1982–1984
Colin Baker	Seigarren doktorea	1984–1986
Sylvester McCoy	Zazpigarren doktorea	1987–1989
Paul McGann	Zortzigarren doktorea	1996
Christopher Eccleston	Bederatzigarren doktorea	2005
David Tennant	Hamargarren doktorea	2005–2010
Matt Smith	Hamaikagarren doktorea	2010–2013
Peter Capaldi	Hamabigarren doktorea	2014–2017
Jodie Whittaker	Hamahirugarren doktorea	2018-2022
David Tennant (berriz)	Hamalaugarren doktorea	2023
Ncuti Gatwa	Hamabosgarren doktorea	2024-tik aurrera

Bidaia-lagunak

Sakontzeko, irakurri: «Bidaia-laguna (Doctor Who)»

1963an hasi zenetik doktoreak bidaia-lagunak. Lagun honen rola doktorearen moralari eragitea da. Aro berrian bidaia-lagunek zeregin handiagoa izan dute eta inoiz doktorea bera bezain ezagunak ere bihurtu dira gerora.

Hona hemen laguntzaile ezagunenetakoak:

Aro zaharra (1963-1989)
Aktorea	Pertsonaia	Doktorea(k)
Carole Ann Ford	Susan Foreman	1. doktorea
Jacqueline Hill	Barbara Wright	1. doktorea
William Russell	Ian Chesterton	1. doktorea
Frazer Hines Hamish Wilson	Jamie McCrimmon	2. doktorea
Wendy Padbury	Zoe Heriot	2. doktorea
Caroline John	Liz Shaw	3. doktorea
Katy Manning	Jo Grant	3. doktorea
Elisabeth Sladen	Sarah Jane Smith	3. eta 4. doktoreak, 10. doktorea
Mary Tamm Lalla Ward	Romana	4. doktorea
Janet Fielding	Tegan Jovanka	4. eta 5. doktoreak, 13. doktorea
Nicola Bryant	Peri Brown	6. doktorea
Sophie Aldred	Ace	7. doktorea
Aro berria (2005- )
Aktorea	Pertsonaia	Doktorea(k)
Billie Piper	Rose Tyler	9. eta 10. doktoreak
John Barrowman	Jack Harkness kapitaina	9. eta 10. doktoreak, 13. doktorea
Freema Agyeman	Martha Jones	10. doktorea
Catherine Tate	Donna Noble	10. eta 14. doktoreak
Alex Kingston	River Song	10. 11. eta 12. doktoreak
Karen Gillan	Amy Pond	11. doktorea
Arthur Darvill	Rory Williams	11. doktorea
Jenna Coleman	Clara Oswald	11. eta 12. doktoreak
Matt Lucas	Nardole	12. doktorea
Pearl Mackie	Bill Potts	12. doktorea
Tosin Cole	Ryan Sinclair	13. doktorea
Bradley Walsh	Graham O'Brien	13. doktorea
Mandip Gill	Yasmin Khan	13. doktorea
Millie Gibson	Ruby Sunday	15. doktorea

Etsaiak

Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:Doctor Who telesaileko izaki estralurtarrak»

Telesailean agertu diren etsaien zerrenda oso luzea da. Batzuk ibilbide luzea izan dute, ia denboraldi guztietan agertzeraino, eta dagoeneko ikonikoak bihurtu dira.

Dalek: Lehenengo denboralditik aurrera agertu izan dira. Davrosek sorturiko estralurtar arraza mutantea da, robot edo makina itxurakoa. Dalekak oso bortitzak dira eta erasora doazenean ex-ter-mi-na-te ("suntsitu") esan ohi dute behin eta berriz.
Cyberman: Lurraren antzeko planeta bateko gizakiak dira, cyborg izatera eboluzionatu dutenak. 2. denboraldian agertu ziren lehenengoz.
Auton: Erakuslehioetako plastikozko maniki bizidunak dira. Lurraz jabetu nahi dute eta horretarako gizaki guztiak suntsitzen saiatuko dira.
The Master: Doktorea bezala, hau ere denboraren jauna da. Doktorearen antagonista da.
Sontaran: Gizaki itxurako gerlari arraza da eta gizarte oso militarizatua dute.
Siluriarrak: Homo reptilia izen zientifikoa ematen zaie eta giza itxura duten narrastiak dira. Gizakiak baino lehenago bizi izan ziren Lurrean eta lurbarnean hibernatzen ari dira. Batzuk militarrak dira eta doktorearen aurka borrokatzen dute, baina badaude zientzilariak eta bestelakoak ere eta horiek ez ditu etsaitzat hartzen.
Zygon: Giza itxurako izaki bitxia da, itxura aldatzeko eta beste edozein izakiren antza hartzeko gaitasuna duena, orijinala bikoiztuz. Ia ezinezkoa da jatorrizko gizakia eta zygon itxuraldatua bereiztea.

2005etik aurrera etsai berriak agertu dira:

Ood: Telepatia gaitasunak dituen eta olagarro antzeko burua duen izakia da. Ood guztiek izaki bakarra balira gisa jokatzen dute.
Judoon: Polizia galaktikoak dira. Errinozero burua dute eta indartsuak dira baina ez oso inteligenteak.
Aingeru negartiak: Aingeruen harrizko eskulturak dirudite, negarrez daude. Zuzen begiratzen ez bazaie hurbildu egiten dira eta harrapatu ezkero denboran atzera bidaltzen dute, jauzi horrek sorturiko energia xurgatzeko.
Isiltasuna: Gizaki itxurako izaki honek mundua kontrolatzea du helburu. Beraien existentzia sekretu bat da, jendeak berehala ahazten baitu haiek ikusi izana.