Java (uhartea)

Java (uhartea)
Datu orokorrak
Mendirik altuena	Semeru
Garaiera	3.676 m
Mota	uharte
Luzera	1.062 km
Zabalera	199 km
Azalera	128.297 km²
Geografia
Koordenatuak	7°29′30″S 110°00′16″E / 7.4916666666667°S 110.00444444444°E / -7.4916666666667; 110.00444444444
UTC ordua	Indonesia Western Standard Time (en)
Honen parte da	Sondako Uharte Handiak
Kokapena	Javako itsasoa
Ur-gorputza	Indiako ozeanoa Javako itsasoa Bali Strait (en) Sondako itsasartea Madurako itsasartea
Leku geografikoa	Sondako Uharte Handiak Hego-ekialdeko Asia
Mendizaletasuna

Java^[1] (indonesieraz Jawa; javeraz: ꦗꦮ; sonderaz: ᮏᮝ) Indonesiako uhartea da. 124.413 kilometro koadroko eremua du, eta 2015ean 141 milioi biztanle zituen, herrialdeko biztanleriaren % 56,7^[2]. Munduan jende gehien bizi den uhartea da. Hiri nagusia Jakarta da, Indonesiako hiriburua.

Java Sondako uharte handiak izeneko uharte-katean dago, Sumatraren ekialdean dago, Baliren mendebaldean, Borneoren hegoaldean Christmas uhartearen iparraldean. Javako itsasoa du iparraldean, Sondako itsasartea mendebaldean, Indiako ozeanoa hegoaldean eta Baliko zein Madurako itsasarteak ekialdean. Munduko hamahirugarren uharterik handiena da, 128.297 kilometro koadroko eremuarekin.

Uharteak jatorri bolkanikoa du. Kono itxurako 38 mendi ditu, antzina sumendi aktiboak izan zirenak.

Insulindiako sumendi mendikatea eratzen dute Javako mendiek, Sondako itsasartearen eta Baliko itsasoaren artean daudenek. Sumendirik garaiena Semeru da (3.676 m), eta aktiboena Merapi (2.930 m). Haran gehientsuenak hegoaldean daude.

Ibairik luzeena Solo da (600 km); Lawu sumendian du iturburua, erdialdeko Javan, eta Javako itsasoan ahoa, Surabayatik hurbil. Beste ibai aipagarri batzuk Brantas, Citarum, Cimanuk eta Serayu dira.

Javak klima tropikala du, beroa eta hezea. Batez besteko tenperatura 22 °C eta 29 °C artekoa izaten da, eta hezetasun erlatiboa % 75 ingurukoa. Bi urtaro bereizten dira: hezea, azarotik apirilera, mendebaldeko montzoi haizeak eragiten duena, eta lehorra, ekainetik urrira.

Datu klimatikoak (Surabaya, ipar-ekialdeko Java)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	31.8	31.5	31.6	31.4	31.6	31.2	31.3	30.1	32.7	33.4	33.1	31.9	31.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	24.1	24.2	24.0	24.8	24.1	23.5	23.0	22.5	22.9	23.7	24.1	23.8	23.7
Euria (mm)	327	275	283	181	159	101	22	15	17	47	105	219	1751
Euri egunak (≥ 1 mm)	17	18	19	15	13	11	7	3	4	5	12	23	147
Iturria: World Weather Information Service[3]

Landaredia eta fauna oso aberatsak dira. Dibertsitate biologikoa handi-handia da, eta espezie endemiko ugari dago: Javako errinozeroa^[4], Sus verrucosus basurdea, Nisaetus bartelsi arranoa, Pavo muticus hegazterrena, Hylobates moloch eta Trachypithecus auratus primateak, Tragulus javanicus eta Rusa timorensis artiodaktiloak eta Javako lehoinabarra. Erdialdean eta mendebaldean oihan tropikal zabalak daude.

Aspalditik bizi da jendea Javan; hala erakusten dute han aurkitu diren fosilek. Yavdvïpa izenaz agertzen da Indiako epopeian eta Iabadiu izenez Ptolomeoren geografian. Kristau aroko lehen mendeetan, hinduismoaren eragina zen nagusi. Aginpidea printzeen esku zegoen. Haiek zergak kobratzen zizkieten nekazariei eta nekazaritza gaiak kaietara eramateko garraiobideak egokitzeko ardura zuten.

732an sortu zen estatu gisa antolatutako lehen lurraldea, Sanjaia, dinastia budistako erregearekin. Javako literatura lanik zaharrenetarikoa idatzi zuen Airlangak lurraldea batu zuen 1028 eta 1035 artean. Airlanga hil zenean, bi erreinu sortu ziren: Janggala mendebaldean eta Panjalu edo Kediri ekialdean. Azken horrek indar handia hartu zuen eta Javako artearen eta literaturaren garapena ekarri zuen. 1293tik aurrera, Majapahit Inperioaren bitartez, iritsi zuen urrezko aroa, garai hartan lortu baitzuen benetako nagusitasuna Sondako gainerako uharteekiko.

1520 aldean sartu zen Islama Javan. Ondoren, portugaldarrek hartu zituzten lurralde gehienak; 1602 inguruan, herbeheretarren esku geratu ziren lurralde haiek guztiak. Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainia sortu zuten, eta hura izan zen uharteko agintaria bertakoen matxinadak zapalduta. Herman Willem Daendels gobernariaren erreformaren ondorioz, printzeei aginpidea kendu zitzaien, nekazariek Konpainarentzat lan egin behar izan zuten eta uhartearen defentsarako plana eratu zen.

1903an javatarrei administrazioan parte hartzeko eskubidea eman zitzaien eta 1925etik aurrera legegintzan parte izan zuten. Javako itsasoko gatazkaz geroztik (1942), japoniarrek uhartea hartu zuten. Gerraren ondoren, uhartearen erdialdea eta mendebaldea Indonesiako Errepublikan sartu ziren; Herbehereek sortutako gainerako estatu autonomoek 1950ean Indonesiarekin batu ziren.

Java eta inguruko uharteak batera administratzen dira; lau probintzia eta bi eskualde berezitan banaturik daude:

• Banten, hiriburua: Serang
• Mendebaldeko Java, hiriburua: Bandung
• Erdialdeko Java, hiriburua: Semarang
• Ekialdeko Java, hiriburua: Surabaya
• Jakarta (hiriburu federala)
• Yogyakarta (eskualde berezia)

Lau kultura-eskualde bereizten dira:

• Mendebaldeko Java (Banten, Mendebaldeko Java eta Jakarta)
• Erdialdeko Java (Erdialdeko Java eta Yogyakarta)
• Ekialdeko Java, Madura uhartea salbu
• Madura Uhartea

2015ean Javak 141,3 milioi biztanle zituen^[2], 124.413 kilometro koadroko eremuan (Java izeneko administrazio-eskualdeak, Madura uhartea barne hartzen duenak, 129.438 kilometro koadroko eremua du, eta 145 milioi biztanle zituen 2015ean). Munduko uharterik jendetsuena da, eta Indonesiako biztanleriaren % 56,7 bizi da bertan. Munduan biztanle dentsitate handienetako eskualdea da: 1.136 biztanle kilometro koadroko. Dentsitate handiena uhartearen mendebaldean dago, Banten, Jakarta eta Mendebaldeko Java probintzietan.

Probintzia	Hiriburua	Eremua km²[2]	Eremua %	Biztanleria 2000ko errolda[2]	Biztanleria 2010eko errolda[2]	Biztanleria 2015eko errolda[2]	Biztanle dentsitatea (2015)
Banten	Serang	9.663	7,1	8.098.277	10.632.166	11.934.373	1.235
Jakarta	-	664	0,5	8.361.079	9.607.787	10.154.134	15.292
Mendebaldeko Java	Bandung	35.378	27,1	35.724.093	43.053.732	46.668.214	1.319
Mendebaldeko Java eskualdea (gaineko 3 probintziak)		45.705	34,7	52.183.449	63.293.685	68.756.721	1.504
Erdialdeko Java	Semarang	32.801	25,3	31.223.258	32.382.657	33.753.023	1.029
Yogyakarta	Yogyakarta	3.133	2,4	3.121.045	3.457.491	3.675.768	1.173
Erdialdeko Java eskualdea (gaineko 2 probintziak)		35.934	27,7	34.344.303	35.840.148	37.428.791	1.041
Ekialdeko Java	Surabaya	47.800	37,3	34.765.993	37.476.757	38.828.061	812
Java administrazio-eskualdea	Jakarta	129.438	100	121.293.745	136.610.590	145.013.573	1.120
Madura uhartea	-	5.025	3,3	3.230.300	3.622.763	3.724.545	741
Java uhartea[5]	-	124.413	96,7	118.063.445	132.987.827	141.289.028	1.136

Indonesiako beste uharte handien aldean, Java etnikoki nahiko homogeneoa da. Bi besterik ez dira bertako talde etnikoak: javatarrak, biztanleriaren bi heren, eta sondatarrak, gehiengoa mendebaldeko Javan^[6]. Maduratarrak, jatorria Madura uhartean dutenak, XVIII. mendean hasi ziren ekialdeko Javara emigratzen, eta egun biztanleriaren % 10 dira. Betawia etnia kriolloa da, XVII. mendean Bataviaren inguruan bizi zen herri baten ondorengoa; malaysieraren dialekto bat erabiltzen dute.

Hiru dira Javako hizkuntza nagusiak: javera, sondera era madurera. Beste mintzaira batzuk ere erabiltzen dira, hala nola, betawiera (malaysieraren dialektoa, Jakartaren inguruan mintzatzen dena), osingera, banyumasanera eta tenggeresera (javeraren dialektoak), baduyera (sonderaren dialektoa), kangeanera (madureraren dialektoa) eta baliera^[7]. Biztanle gehienen bigarren hizkuntza indonesiera da.

Biztanle gehienak musulmanak dira, baina haietako askok ez dituzte islamaren bost euskarriak betetzen. Santriak islam ortodoxoaren jarraitzaileak dira, eta abanganak bertsio sinkretikoago bat praktikatzen dutenak, hinduismo, budismo eta animismoaren eraginaz^[8]. Gutxiengo kristauak, batez ere katolikoak, eta budistak daude.

	Hiria	Probintzia	Biztanleria (2010)[9]
1	Jakarta	Jakarta	9.607.787
2	Surabaya	Ekialdeko Java	2.765.487
3	Bandung	Mendebaldeko Java	2.394.873
4	Bekasi	Mendebaldeko Java	2.334.871
5	Tangerang	Banten	1.798.601
6	Depok	Mendebaldeko Java	1.738.570
7	Semarang	Erdialdeko Java	1.555.984
8	Hego Tangerang	Banten	1.290.322
9	Bogor	Mendebaldeko Java	950.334
10	Malang	Ekialdeko Java	820.243

Nekazaritza jarduera nagusia da, egoera horretarako oso ona ba: klima heze eta egonkorra du, lur emankorra, eskulan ugaria eta kontsumoko merkatu zabala. Arroza, artoa, kafea, kakaoa eta kautxua lantzen dira, batez ere. Industria batzuk ere daude: azukre eta petrolio findegiak, eztainu eta beste zenbait metalen fundiziorako lantegiak...

Javako artean garai asko bereiz daitezke, historian zehar kolonizatu zuten herrien ezaugarriek mugatuak, baina urrezko aroa VII-IX. mendeen artekoa izan zen. Garai hartan, Javako agintea Cailendra dinastiaren esku zegoen: jatorriz Indiakoa zen, baina aginpidea Indonesiako lurralde askotara hedatu zuen; haren eraginez, budismoak hinduismoaren tokia hartu zuen eta Javako erlijio nagusi bihurtu zen.

Garai hartako arte lan aipagarrienak hilobi budistak dira. Garrantzitsuenak Dieng ordokikoak dira (egun, zortzi daude) eta bereziki, Borobudur santutegi budista (800. urte inguruan eraikia). Borobudur santutegia piramide formakoa da, oin karratuko bost solairu eta horien gainean oin biribileko beste hiru solairu ditu; barnealdean Budaren bizitzaren pasarteak aditzera ematen dituzten gupta estiloko baxuerliebeak daude. Santutegiak unibertsoaren harmonia eta naturaren edertasuna adierazten ditu eta Javako erlijiozko artearen gune garrantzi handienetako bat da. Horiez gainera, aipatzekoak dira, besteak beste, Jabungo tenplu biribila (hinduista da), Sewu tenplua eta Prambanan tenplua.

Urrezko aroaz gainera, XII-XIII. mendeetako artea garrantzizkoa izan zen: islamaren eragina nabari da du eta garai hartako arte lan nagusiak tenpluak eta bainuak dira.

Javako musikan gamelana aipagarria da, mendebaldeko orkestraren antzekoa. Jatorria Malaysian du, baina hinduismoaren, islamaren eta Ekialde Urruneko eraginak jaso ditu. Eskalen artean bi dira oinarrizkoak: slendro eta pelog.

• (Ingelesez) Java - Wikivoyage