Congo-Kinshasa

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Congo-Kinshasa, officieel de Democratische Rippubliek Congo (Frans: République Démocratique du Congo, Kikongo: Republiki ya Kongó Demokratiki, Luba-Kasai: Ditunga dia Kongu wa Mungalaata, Lingala: Republika ya Kongo ya Dimokalasi, Swahili: Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo) en tot 1997 bekind es Zaïre, is e land in centraol Afrika wat grens aon Congo-Brazzaville, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Zuid-Soedan, Oeganda, Rwanda, Boeroendi, Tanzania, Zambia, Angola es ouch de exclave Cabinda van Angola, mèt 'ne smalle kösstrook aon d'n Atlantischen Oceaan. Nao oppervlak is 't 't twiede groetste land vaan Afrika (nao Algerije), nao inwoenertal 't veerde (nao Nigeria, Ethiopië en Egypte). 't Land heet 'n rieke en diverse natuur, die oet versjèllende tropische biotope besteit. Congo-Kinshasa is bekind um häör groet aontal vulkaone, wie de nog ummertouw actieve Nyiragongo.

De naom Congo/Kongo kump vaan de Congo-revier, zoewie vaan 't gelieknaomeg keuninkriek wat hei iewelaank, veur de Europese kolonisatie, aon de kös heersde, en 't volk wat 't Kikongo sprik. Umtot dit riek bij de Europeaone bekind waor en 't binneland dat tot ind negentienden iew neet waor, woort de naom 'Congo' stroumopwaarts touwgepas - ouch op rieke en volker die aander taole hadde.

Bij de Europese kolonisatie vaan dat achterland kraoge drei territoria dee naom: Portugees-Congo (noe es Cabinda deil vaan Angola), Frans-Congo en Belsj-Congo. Wie de lèste twie len woorte in 1960 oonaofhenkelek woorte, hele ze allebei de naom Congo. Um ze oeterein te hawwe, weure soms de ganse naome gebruuk: Rippubliek Congo veur de veurmaolege Franse kolonie en Democratische Rippubliek Congo veur 't land wat vreuger Belsj waor. Alternatief kin me spreke vaan Congo-Brazzaville en Congo-Kinshasa (tot 1966 Congo-Leopoldville), nao de respectieveleke hoofstei. 'n Rei daoveur kin zien, tot me de claims op democratie vaan de (dictatoriaol) regering neet wèlt legitimere. In officieel en semi-officieel gebruuk (diplomatie, peers etc.) euverheerse wel de officieel naome.

't Gebeed wat noe Congo-Kinshasa is weurt al 10.000 jaor door pygmeeë bewoend. Vaan 2000 veur Christus tot 500 nao Christus woorte die verdreve door de Bantoes. In de vieftienden iew waor 't Keuninkriek Kongo de heersende mach. Dit waor 't ierste wat Portugese oontdèkkers te zien kraoge wie ze de kös vaan 't continent verkóste. De keuninge vaan Congo knuipde direk gooj ban mèt de Portugeze aon. Keuning Nzinga-a-Nkuwu bekierde ziech tot 't christendom (oonder d'n duipnaom João I) en leet in zien hoofstad M'banza-Kongo (São Salvador) zelfs 'n kathedraol bouwe. Heer handelde väöl mèt de Portugeze, neet in de lèste plaots in inheimse slave. De slavenhandel maakde de keuninge sjatriek, meh zörgde deveur tot de bevolking woort oetgedund.

Vaan de res vaan 't land is nog väöl minder bekind. Swahili sprekende handelere kaome wel in 't ooste, meh höbbe dao gein oetgebreide besjrievinge vaan achtergelaote. Hei moot me ziech mèt euverlievering en archeologie behelpe.

Wie d'n transatlantische slaovenhandel woort aofgesjaf, beteikende dat 'ne zwoere slaag veur de Kongolese economie. Daobij zochte de Portugeze nao nui verdeenste in Afrika. Me besloot de Kongo noe mer gans te oonderwerpe, wat in 1857 gebäörde. Vaanaof 1870 evels begós de Belzje keuning Leopold II intrèsse te kriege in e koloniaol riek. De moond vaan de Congo-revier waor neet zoe ferm in Portugese han. Nao 'n expeditie vaan de Brit Henry Morton Stanley besloot Leopold dit gebeed tot zie persoenelek bezit te make. Dit woort häöm op de Conferentie vaan Berlien in 1885 persoenelek touwgekind.

De Vrijstaot Congo woort officieel 'n oonaofhenkelek land wat mèt 't Belsj allein in personeel unie waor. De oonderwerping vaan 't land góng neet vaanzelf. Me gebruukde inheimse huurlinge, die 't groofste geweld tege de bevolking gebruukde um ze te oonderwerpe. Financieel leep de kolonie in 't begin ouch neet good, meh naotot me 'n spoorlijn tot deep in 't binneland aonlag góng 't loupe. Leopold leet de inheimse veural róbber producere. De opgelagte quota waore evels oonminselek en maakde tot de inheimse neet mie genóg kóste jaoge en verzamele. Begin jaore 1900 leekde verhaole euver 't geweld en d'n hoonger in de Vrijstaot nao de westerse peers oet. Oonder zwoere binne- en boetelandse drök besloot 't parlemint in 1908 Leopold zien Vrijstaot aof te numme en es gewoen kolonie aon 't Belsj touw te veuge.

Nao de instèlling vaan de kolonie Belsj-Congo normaliseerde de situatie get. Koloniaol ideeë wie bekiering en oonderwies woorte op groete sjaol door de missie in praktijk gebrach. 't Land industrialiseerde ouch; väöl Congoleze gónge es gojekoupe krachte in de kopermijne wèrke of gónge nao Leopoldstad (Kinshasa), boe 'n have waor. In d'n Ierste Wereldoorlog vele Belzje soldaote vaanoet de kolonie Duits-Oos-Afrika binne. 't Belsj heel 'r 't mandaotgebeed Roeanda-Oeroendi aon euver. In d'n Twiede Wereldoorlog bleef 't land, oondaanks de bezètting vaan 't Belsj, aon de geallieerde kant stoon. Congolese tróppe vochte oonder mie in Italiaons-Oos-Afrika tege fascistisch Italië.

Nao d'n Oorlog wees in 't begin niks trop tot 't land ziech wouw aofsjeie. Väöl Belzje vestegde ziech in de kolonie, zoewel veur missiewerk es veur d'n handel. In de late jaore viefteg evels begós me in intellectueel kring de roop um 'nen eige staot te hure. Umtot de beweging veur dekolonisatie mondiaol waor, góng 't hel en besloot me al gaw tot 't Belsj de Congo neet kós hawwe. Op 30 juni 1960 woort 't land oonaofhenkelek vaan 't Belsj.

Oonder d'n ierste president Patrice-Eméry Lubumba braok al direk chaos oet (de zoegeneumde Congocrisis). De jaore dao-op leep dee chaos ummer mie oet de hand. In 1965 kaom, mèt hölp vaan 't weste, ginneraol Joseph Mobutu aon de mach. Mobutu bleek evels al gaw 'nen echten dictator. Heer verriekde ziechzelf en zien femilie door euveral bij de groete bedrieve de wins op te eise en stèlde 'n oetgebreide persoensverhierleking in. Heer herneumde 't land in 1971 tot Zäire. Oondaanks de greujende minserechtesjenninge heel 'r in principe de steun vaan 't weste, umtot heer de stabiliteit brach die 't land oonder Lubumba hat gemis.

't Ind vaan Mobutu zie bewind kaom in de jaore negenteg. Mèt de oorloge in Rwanda en Boeroendi vlöchde väöl Hutu's nao Oos-Kongo, ouch rebelle, wat veur de Tutsi's in de regering rei waor veur op Congolees gebeed militair in te griepe. In dat conflik steunde de Rwandese regering de rebelle vaan Laurent Kabila, die ziech tege Mobutu verzatte. In 1997 begóste die rebelle vaanoet 't ooste op te rukke. In korten tied pakde ze gans 't land; 't regeringsleger booj wieneg weerstand en de bevolking leet Mobutu ummer mie valle. Op 20 mei vaan dat jaor traoj heer aof. Kabila woort president en herstèlde de naom 'Congo'.

In de jaore daonao woorte de ban mèt de westerse len, die in de lèste jaore vaan 't Mobutu-bewind ech wel waore verzoerd, herstèld. Oondanks väöl gooj bedoelinge woort 't land evels gein democratie. 't Lökde de regering veural neet um 't ooste oonder controle te hawwe. Wie vreuger al in de koloniaolen tied en later in de ierste decennia vaan oonaofhenkelekheid waore dao tal vaan rebellegróppe actief, die ziech oonderein en de regering hel bevochte. Wel woort in 2002 vrei geslote mèt de regering vaan Rwanda, die iejer claims op Congolees groondgebeed opgaof. Ouch in aander deile vaan 't land weure nog mèt regelmaot conflikte en börgeroorloge oetgevochte.

Tot fibberwarie 2009 bestoont Kongo-Kinshasa oet 10 provincies, mer daonao woort 'n nui indeiling vaan krach.

#	Provincie	Hoofstad	Tiedzone	Kaart
1	Kinshasa	Kinshasa	+1
2	Kongo central	Matadi	+1
3	Kwango	Kenge	+1
4	Kwilu	Kikwit	+1
5	Mai-Ndombe	Inongo	+1
6	Kasaï	Luebo	+2
7	Lulua	Kananga	+2
8	Oost-Kasaï	Mbuji-Mayi	+2
9	Lomami	Kabinda	+2
10	Sankuru	Lodja	+2
11	Maniema	Kindu	+2
12	Zuid-Kivu	Bukavu	+2
13	Noord-Kivu	Goma	+2
14	Ituri	Bunia	+2
15	Haut-Uele	Isiro	+2
16	Tshopo	Kisangani	+2
17	Bas-Uele	Buta	+2
18	Noord-Ubangi	Gbadolite	+1
19	Mongala	Lisala	+1
20	Zuid-Ubangi	Gemena	+1
21	Evenaarsprovincie	Mbandaka	+1
22	Tshuapa	Boende	+1
23	Tanganyika	Kalemie	+2
24	Haut-Lomami	Kamina	+2
25	Lualaba	Kolwezi	+2
26	Haut-Katanga	Lubumbashi	+2

#	Provincie	Hoofstad	Tiedzone	Kaart
1	Bandundu	Bandundu	+1
2	Neder-Congo	Matadi	+1
3	Evenaarsprovincie	Mbandaka	+1
4	West-Kasaï	Kananga	+2
5	Oost-Kasaï	Mbuji-Mayi	+2
6	Katanga	Lubumbashi	+2
7	Kinshasa		+1
8	Maniema	Kindu	+2
9	Noord-Kivu	Goma	+2
10	Orientale	Kisangani	+2
11	Zuid-Kivu	Bukavu	+2

Wie wel mie len in Afrika is ouch Congo-Kinshasa divers op taolgebeed. Dat kump door twie factore. Ierstens is 't aontal taole in de regio zoewiezoe groet. Twiedens is 't land door koloniaol vereuveringe biejeingebrach; de grenze höbbe niks mèt cultuurgrenze te make.

't Frans waor in de koloniaolen tied de insegste officieel taol; Nederlands woort neet gebruuk. Wie in mie Afrikaonse len heet de pos-koloniaol taol de functie vaan cultureel neutraol bindmiddel tösse de volker. In stei boe väöl lui vaan versjèllende volker biejeinkoume - veural in Kinshasa - is 't Frans ouch de veurnaomste spreektaol en daobij de ierste taol vaan väöl lui. Congo-Kinshasa is nao Fraankriek 't land mèt de groetste populatie vaan Franstaolege.

In de res vaan 't land euverheerse inheimse taole. Veeroet de mieste inheimse taole zien Bantoetaole, wie die in de ganse regio euverheerse. In 't noorde weure get Bantoïde taole gesproke die neet bij 't ech Bantoe hure; in 't noordooste vint me ouch Soedantaole, die bij 'n gans aander femilie hure. De eige taole vaan de pygmeeë zien allaank verdwene; zij höbbe de Bantoetaole euvergenome. De veer groetste taole vaan 't land zien Lingala (de taol die internationaol 't mieste mèt Congo-Kinshasa weurt geassocieerd), Kikongo, Tshiluba en Swahili. 't Swahili is neet ech presint es ierste taol, meh waor al veur de Europese kolonisatie 'n groete handelstaol in gans Oos-Afrika en naovenant ouch Oos-Congo. 't Lingala heet ziech oonder Belsj bewind hendeg verspreid. In totaol kint 't land evels mie es 200 inheimse taole. Rillatief groete taole die neet boveregionaol weure verstande zien Mashi, Mongo, Lunda, Kilega, Tetela, Chokwe, Budza, Ngbandi, Lendu, Mangbetu, Yombe, Nande, Ngbaka, Zande, Lugbara en Komo. 't Kinyarwanda is 'n groete migrantetaol, zeker sinds in de jaore negenteg väöl vlöchtelinge oet Rwanda nao Oos-Kongo zien gekoume.