Johannes Vermeer: verschil tussen versies

Johannes Vermeer (Delft, ca. 31 oktober 1632 - Delft 15 december 1675) is een van de beroemdste Nederlandse kunstschilders uit de Gouden Eeuw. Hij behoort tot de Oude Hollandse Meesters. Het grootste deel van zijn leven bewoonde Vermeer de achterkamers van een herberg aan het marktplein in Delft, met zijn vrouw, schoonmoeder en elf kinderen, ploeterend om zijn jaarlijkse quotum van twee schilderijen halen en om zich alle schuldeisers van het lijf te houden.

Vermeers geboortedatum is niet bekend, maar hij werd op 31 oktober 1632 in de Nieuwe Kerk in Delft gedoopt. Zijn moeder heette Dingenum Baltens, zijn vader, Reynier Jansz, aanvankelijk als zijdewever werkend. Vanaf 1631 combineerde hij de beroepen van herbergier en kunsthandelaar en onderhield goede relaties met getalenteerde schilders als Cornelis Saftleven en Egbert van der Poel. Reynier Jansz. werd gearresteerd toen hij een soldaat neerstak tijdens een ruzie in een (zijn?) herberg.

Bij wie Vermeer in de leer ging, is onduidelijk. Omdat zijn vroegste werken, groot opgezette historiestukken zijn - in die tijd in veel hoger aanzien dan portretten en landschappen - lijkt het waarschijnlijk dat hij werd opgeleid door een schilder van dergelijk werk. Onder de mogelijke kandidaten zijn Leonaert Bramer (1596-1674), een goede bekende van zijn vader en Christiaen van Couwenbergh. Of Vermeer als onderdeel van zijn opleiding ook een reis naar Italië ondernam, wat destijds niet ongebruikelijk was, is niet duidelijk.

In april of mei van het jaar 1653 trouwde Vermeer met Catharina Bolnes. Vermeer was protestants opgevoed, maar ging om Catharina te kunnen trouwen over tot het rooms-katholicisme. Zijn schoonmoeder, Maria Thins, was afkomstig was uit een rijke Goudse familie van handelaren in bakstenen. Zij was gescheiden was van haar man, omdat hij haar sloeg. Het jonge gezin woonde in bij Maria Thins in huis aan de Delftse Oude Langendijk, op loopafstand van het huidige Vermeerhuis. Het echtpaar kreeg maar liefst vijftien kinderen, waarvan er vier al heel jong stierven. Haar verwilderde en geweldadige broer Willem kwam soms langs en bedreigde de zwangere Catharina met een mes. Dergelijke informatie werd genoteerd in justitieboeken of in notariële acten, voorzien van de namen van getuigen.

In 1653 werd Vermeer lid van het Sint Lucasgilde. Tussen 1662 en 1670 was hij vier maal hoofdman van het gilde. Net als zijn vader handelde Vermeer in schilderijen, maar hij beschouwde zichzelf vooral als schilder. Toen de kunstliefhebber Balthasar de Monconys hem in 1663 opzocht in de hoop iets van zijn werk te zien, werd hij naar de bakker op de hoek gestuurd aan wie de kunstenaar werk in bewaring had gegeven in ruil voor brood.

Toen Vermeer in december 1675 overleed, liet hij elf kinderen na, waarvan tien minderjarig. De lijst van bezittingen die bij zijn dood werd opgesteld maakt melding van stoelen, wiegen en bedden verspreid door het hele huis. Zijn gezin bleef arm achter, niet in de laatste plaats als gevolg van de economische malaise na 1672. Veel van bovenstaande informatie is te danken aan het jarenlange archiefonderzoek van de Amerikaanse econoom John Michael Montias.

Vermoedelijk maakte Vermeer in totaal zo'n vijfenveertig schilderijen, waarvan er vierendertig bewaard zijn gebleven. Dit betekent dat hij twee à drie doeken per jaar schilderde, wat uitzonderlijk weinig is. Men denkt dat hij voornamelijk in opdracht werkte, mogelijk voor de Delftse verzamelaar Pieter Claesz van Ruijven, wiens schoonzoon Jacob Dissius bij zijn dood in 1695 maar liefst 21 Vermeers naliet.

De Delftse Vermeer moet niet verward worden met de veel minder bekende Haarlemse landschapsschilder Jan Vermeer (1628-1691), ook al worden beiden wel eens aangeduid als Jan.

Na Vermeers dood bleef zijn werk lang ondergewaardeerd. Dit veranderde in 1866, toen de Franse criticus W. Bürger (pseudoniem van Étienne-Joseph Théophile Thoré, 1807-1869) een monografie aan hem wijdde. Bürger, tevens journalist, was radicaal republikein en had felle kritiek op de Franse schilderkunst van zijn tijd. Hij vond dat men vaker contemporaine onderwerpen moest afbeelden, niet uitsluitend mythologische en religieuze, die hij associeerde met onderdrukking door kerk en monarchie. In dat verband stelde hij bijvoorbeeld het werk van Millet en Courbet op prijs, maar ook dat van Vermeer, die veel "burgerlijke", intieme taferelen afbeeldde. Ook waardeerde hij de relatief losse stijl van Vermeer.

Bürger presenteerde Vermeer als een onbekend en miskend genie en doopte hem "De Sfinx van Delft" ("sfinx" omdat er over Vermeers leven zo weinig bekend is). Onder zijn invloed ontstond er in de 19e eeuw een ware jacht op het werk van Vermeer, dat zich tot die tijd vrijwel geheel in Nederland had bevonden. Vooral buitenlandse politici en ondernemers wisten veel van de schaarse schilderijen te bemachtigen, reden waarom Victor de Stuers in 1873 zijn beroemde aanklacht Holland op zijn Smalst publiceerde. De aankoop van Het Melkmeisje werd zelfs in de Tweede Kamer besproken.

Niet alle aan Vermeer toegeschreven werken zijn gesigneerd en slechts enkele zijn gedateerd (zie onder), waardoor er ook nu nog wel enige controverse is over de echtheid van bepaalde werken. Ook liet dit ruimte voor vervalsers, die de enorme populariteit van Vermeers werk probeerden uit te buiten. De beroemdste is Han van Meegeren, wiens vervalsing Christus en de Overspelige Vrouw, een tot dan toe nergens vermeld doek, in 1943 gekocht werd door Hermann Göring, die jaloers was op Hitlers Vermeer, De Schilderkunst. Theo van Wijngaarden, een vriend van Van Meegeren, produceerde de vervalsing Lachend Meisje.

Vermeers vroegste werk omvat een paar schilderijen met religieuze en mythologische onderwerpen, waaronder Christus in het Huis van Martha en Maria en Diana en haar Nimfen, maar de meeste van zijn beroemdste schilderijen beelden intieme, serene en "burgerlijke" taferelen af, waarop de afgebeelde personen met dagelijkse activiteiten bezig zijn en min of meer door de schilder "betrapt" lijken. Opvallend is het aantal doeken waarop het licht via een links afgebeeld venster binnenvalt, zoals in bijvoorbeeld Het Melkmeisje en De Liefdesbrief. Ook markant is dat Vermeer relatief weinig mannen, en zelden bloemen of planten afbeeldde. Slechts twee belangrijke Vermeers zijn geen interieurs, te weten Gezicht op Delft en Het Straatje, maar dit zijn zeker niet zijn minste schilderijen.

De Astronoom en de De Geograaf nemen een enigszins aparte plaats binnen Vermeers oeuvre in, in die zin dat er geen huishoudelijke, maar beroepsmatige activiteiten worden afgebeeld. Op beide doeken staat dezelfde persoon, van wie sommigen menen dat het Vermeers tijdgenoot Antoni van Leeuwenhoek is, die vier dagen na Vermeer in dezelfde kerk werd gedoopt en later hielp de nalatenschap van de kunstenaar te ordenen. Op grond van andere afbeeldingen van Van Leeuwenhoek en informatie over diens karakter en werkwijze vinden anderen deze theorie echter niet aannemelijk.

In 1696 werd melding gemaakt van een zelfportret van Vermeer, maar dat is verloren gegaan. Tekening of etsen van zijn hand zijn niet bekend. Vermeers werk wordt algemeen als zeer goed beschouwd, maar niet als vernieuwend.

Diverse wetenschappers verdedigen de opvatting dat Vermeer bij het maken van zijn schilderijen gebruik heeft gemaakt van een camera obscura. Als argumenten voeren zij aan: een feilloos ruimtelijk perspectief in Vermeers schilderijen; onscherpe, soft-focusachtige elementen die slechts door het gebruik van een lens kunnen zijn ontstaan en het ontbreken van hulplijnen onder de verflaag.

Vermeer zou beïnvloed zijn door het werk van de Rembrandt-leerling Carel Fabritius, die ook in Delft woonde. Men vermoedt dat Vermeers kleurenpalet invloed ondergaan heeft van Hendrick ter Brugghen. Vermeer maakte vrijwel geen tekeningen of ontwerpen, had een snelle penseelvoering, werkte met effen kleuren in grote, dik opgebrachte vlakken. Hij was zorgvuldig bij het aanbrengen van lagen pigment en vernis, die zijn schilderijen de kenmerkende glans en frisheid geven. Hij kan niet tot de fijnschilders worden gerekend, sinds de beschrijving van de restauratie van twee schilderijen in het Mauritshuis in 1996.

In Marcel Prousts fameuze romancyclus À la Recherche du Temps Perdu speelt Vermeers werk een belangrijke rol. Proust, die Vermeer de grootste schilder aller tijden vond, bezocht in 1921, ondanks dat hij ernstig ziek was, de Vermeertentoonstelling in Jeu de Paume, wat hem bijna fataal werd.

Tracy Chevalier schreef in 1998 de roman Girl with a Pearl Earring over het ontstaan van het gelijknamige schilderij. Hoewel het verhaal fictief is, baseert ze het boek op bekende feiten rond Vermeer en zijn tijd. Het verhaal is in 2003 verfilmd (Girl with a Pearl Earring).

Susan Vreeland voerde Vermeer ook op in haar Meisje in hyacintblauw (1999). In acht verhalen volgt ze de weg van een fictief schilderij van Vermeer doorheen de tijd, een procedé dat voorheen door Annie E. Proulx in haar Accordeonmisdaden (1996) werd ontwikkeld en waarop de film The Red Violin(1998) is gebaseerd. Belangrijk verschil: in de roman gaat de schrijfster in omgekeerde chronologische richting, te weten: ze start in de twintigste eeuw bij de zoon van een nazi die het van zijn vader geërfd heeft om uit te komen in de zeventiende eeuw bij de zogenaamde conceptie van het werk.

Alle werken zijn vervaardigd in olieverf op doek, met uitzondering van het Meisje met de rode hoed, dat op hout is geschilderd. Sinds de 20e eeuw worden er in het algemeen ongeveer 34 werken aan Vermeer toegeschreven. Hiervan zijn er 21 gesigneerd, maar mogelijk zijn niet alle handtekeningen authentiek. Van de vier dateringen is waarschijnlijk alleen die op De koppelaarster van zijn eigen hand. Ook hedendaagse deskundigen zoals A.K. Wheelock en A. Blankert hanteren uiteenlopende chronologieën. Het Meisje met de fluit werd vermoedelijk voltooid of gerestaureerd door een latere schilder. Sint Praxedis is een omstreden kopie van een schilderij van Felice Ficherelli. ^[1]

Het schilderij Zittende vrouw aan het virginaal, aangekocht door beginnend miljonair Steve Wynn op 7 juli 2004, is niet altijd te bezichtigen. Het concert werd uit het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston gestolen in de nacht van 18 maart 1990 en is momenteel spoorloos.

Het werk van Vermeer is verspreid over zeven landen, Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk, Ierland en de Verenigde Staten. Opvallend genoeg is er niet een Vermeer meer in Delft. ^[2]

Zeven doeken bevinden zich nog in Nederland:

• het Rijksmuseum bezit Het Straatje, Het Melkmeisje, Brieflezende Vrouw in het Blauw en De Liefdesbrief
• in het Mauritshuis bevinden zich Gezicht op Delft, Diana met haar Nimfen en Meisje met de Parel.

• Bailey, A. (2002) Gezicht op Delft. Een biografie van Johannes Vermeer.
• Montias, J.M. (1989) Vermeer and his milieu.
• Schama, S. (1997) Kunstzaken. Over Rembrandt, Rubens, Vermeer en vele andere schilders, p. 37-8.
• Wadum, J. et al. (1994) Vermeer in het licht. Conservering, restauratie, onderzoek. Mauritshuis, Den Haag.

• (nl) Schilderijen in het Rijksmuseum Amsterdam
• (en) Essential Vermeer (Engelstalig)
• (nl) Vermeer Centrum Delft
• (nl) Johannes Vermeer & Delft website
• Sjabloon:Afbsite Schilderijenverzameling op verhelst.org
• Sjabloon:Afbsite Schilderijenverzameling van Bot
• Johannes Vermeer op artcyclopedia met veel links
• (en) Web Gallery of Art

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Johannes Vermeer op Wikimedia Commons.

Dit artikel is in Johannes deze versie opgenomen in de etalage.

1. ↑ Wssentialvermeer.20m.com Sint Praxedis
2. ↑ Raad.delft.nl: Bedrijfsplan Stichting Vermeer in Delft (29 juli 2004)