• d:Q27981638 - Geboorte bij nacht (Gerard David)

Voorbeelden: zie onderaan

Infobox triptiek

Sjabloon:Infobox noodnaam (restjes)

• Kladpagina Hugo van der Goes (VlaamsePrimitieven/Hugo)
• Klad Vlaamse Primitieven (VlaamsePrimitieven)
• werken op RKD

#De dood van Maria (Hugo van der Goes) · #Maria met Kind (Hugo van der Goes) · #Kleine kruisafneming ·

Portretten

#Portret van een biddende man met Johannes de Doper · #Portret van een monnik · #Portret van een man (Hugo van der Goes) · #Portret van een oude man (Hugo van der Goes) ·

Verloren werken

#De geschiedenis van David en Abigaïl · #Deipara Virgo · #Lucas-Madonna · #Epitaaf van Wouter Gauthier · #De bewening van Christus (Hugo van der Goes) ·

Zie ook Lijst van vroege Hollandse schilders

• Albert van Ouwater -> 1 schilderij
• Meester van de Virgo inter Virgines -> Lijst van werken van de Meester van de Virgo inter Virgines
• Geertgen tot Sint Jans -> rommelige lijst in artikel -> Lijst van werken van Geertgen tot Sint Jans
• Meester van de Kruisafneming van Figdor (Meester van de Kruisafneming in de collectie Figdor)
• Jacob Cornelisz. van Oostsanen
• Meester van Delft
• Meester van de Brunswijkse diptiek = Jacob Jansz.? -> Lijst van werken van de Meester van de Brunswijkse diptiek
• Meester van het Amsterdamse sterfbed van Maria
• Meester van de Antwerpse triptiek van Maria
• Meester van de Heilige Elisabeth-panelen
• Meester van de Inzameling van het Manna
• Meester van de Tiburtijnse sibille
• Meester van het Johannes-altaar
• Hugo Jacobsz.
• Meester van de Spes Nostra
• Dieric Bouts (niet Dirk) -> geen lijst (en amper een artikel) -> Lijst van werken van Dieric Bouts
• Lucas van Leyden -> Lijst van werken van Lucas van Leyden
• Jan van Eyck -> lijst zonder plaatjes -> Lijst van werken van Jan van Eyck
• Rogier van der Weyden -> Lijst van werken van Rogier van der Weyden
• Petrus Christus -> Lijst van werken van Petrus Christus
• Hugo van der Goes -> met lijst -> Lijst van werken van Hugo van der Goes
• Meester van de Legende van de heilige Lucia -> met lijst
• Gerard David -> geen lijst, wel uitgebreid artikel -> Lijst van werken van Gerard David
• Rafaël (kunstenaar) -> slordige lijst in artikel -> Lijst van werken van Rafaël
• Pieter Bruegel de Oude -> lijst zonder plaatjes -> Lijst van werken van Pieter Bruegel de Oude

• (en) Albert Châtelet, 1980 (1988), Early Dutch Painting. Painting in the Northern Netherlands in the Fifteenth Century (vertaald uit het Frans), Lausanne, Montreux fine art publications
• (nl) Bernhard Ridderbos & Henk van Veen (red.), 1995, Om iets te weten van de oude meesters, Nijmegen, Sun / Heerlen, Open Universiteit
• (en) Arie Wallert, Gwen Tauber & Lisa Murphy, 2001, The Holy Kinship. A medieval masterpiece, Zwolle, Waanders / Amsterdam, Rijksmuseum
• (nl) Henk van Os, Jan Piet Filedt Kok, Ger Luijten & Frits Scholten, 2000, Nederlandse kunst 1400-1600, Zwolle, Waanders / Amsterdam, Rijksmuseum
• (nl) Friso Lammertse & Jeroen Giltaij (red.), 2008, Vroege Hollanders: Schilderkunst van de late Middeleeuwen, Rotterdam / Museum Boijmans-van Beuningen

• (en) Kren, Thomas; Scot McKendrick (2003): Illuminating the Renaissance. The Triumph of Flemish Manuscript Painting in Europe, The J. Paul Getty Museum, Los Angeles. Te lezen op www.getty.edu (Hugo van der Goes: p. 163 - invloed op Master of the First Prayer Book of Maximilian, the Master of the Houghton Miniatures, and the Ghent Associates; p. 168: Emerson-White Hours)

+ Friedlander, Winkler, Lorne Campbell

• (en) Ainsworth, Maryan W.; Keith Christiansen (red.) (1998): From Van Eyck to Bruegel. Early Netherlandish Painting in The Metropolitan Museum of Art, The Metropolitan Museum of Art, New York. Te lezen op www.metmuseum.org
• (en) Bauman, Guy (1986): Early Flemish Portraits: 1425–1525, The Metropolitan Museum of Art Bulletin 43 (4): 40–62. Te lezen op www.metmuseum.org
• (en) Buskirk, Jessica (2014): Hugo van der Goes's Adoration of the Shepherds: Between Ascetic Idealism and Urban Networks in Late Medieval Flanders, Journal of Historians of Netherlandish Art 6 (1). Te lezen op academia.edu
• Borchert, Till-Holger e. a. (2011): Vorstelijk verzameld. Van Eyck Gossaert Bruegel. Meesterwerken uit het Kunsthistorisches Museum Wenen, Lannoo, Tielt
• Campbell, Lorne (2005): Memling en de Oudnederlandse portrettraditie. In Borchert, Till-Holger e.a. (2005): De portretten van Memling, Ludion, Gent-Amsterdam
• (en) Châtelet, Albert (1980, heruitgave uit 1988): Early Dutch Painting. Painting in the Northern Netherlands in the Fifteenth Century (vertaald uit het Frans), Montreux fine art publications, Lausanne
• (en) Chu, Mimi (2018): Who Commissioned Hugo van der Goes’s Vienna Diptych?, Frieze Masters 7 (september 2018); te lezen op frieze.com
• De Vos, Dirk (2002): De Vlaamse Primitieven. De meesterwerken, Mercatorfonds, Antwerpen / Amsterdam University Press
• Dhanens, Elisabeth (1998): Hugo van der Goes, Mercatorfonds, Antwerpen
• (de) Friedländer, Max J.; Günther Busch (red.) (1916, heruitgave uit 1986): Von van Eyck bis Bruegel, S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main
• (en) Gombrich, E.H. (1950, heruitgave uit 1989): The Story of Art, Phaidon, Oxford (vertaald als: Eeuwige schoonheid)
• Kemperdick, Stephan; Erik Eising (red.) (2022): Hugo van der Goes. Between Pain and Bliss, München: Hirmer Verlag
• Klerck, Bram de (2003): Een hemelse lichtbron, Kunstschrift 2003 (6):16-21 [p. 20-21]
• Koldeweij, Jos e.a. (2006): De schilderkunst der Lage Landen. Deel 1. De middeleeuwen en de zestiende eeuw, Amsterdam University Press
• (en) Koslow, Susan (1979): The Impact of Hugo van der Goes’s Mental Illness and Late-Medieval Religious Attitudes on the Death of the Virgin. In Healing and History, Essays for George Rosen. Te lezen op profkoslow.com
• (en) Kren, Thomas; Scot McKendrick (2003): Illuminating the Renaissance. The Triumph of Flemish Manuscript Painting in Europe, The J. Paul Getty Museum, Los Angeles. Te lezen op www.getty.edu
• Lammertse, Friso & Jeroen Giltaij (red.) (2008): Vroege Hollanders. Schilderkunst van de late Middeleeuwen, Museum Boijmans-van Beuningen, Rotterdam
• Os, Henk van, e.a. (2000): Nederlandse kunst 1400-1600, Waanders, Zwolle / Rijksmuseum, Amsterdam
• (en) Panofsky, Erwin (1953, heruitgave uit 1971): Early Netherlandish Painting, Harper & Row Publishers (Icon Editions), New York
• (fr) Planche, Alice (1974): Le temps des ancolies, Romania 95 (378-379): 235-255 (doi: https://doi.org/10.3406/roma.1974.2414). Te lezen op www.persee.fr
• Ridderbos, Bernhard (1991): De melancholie van de kunstenaar. Hugo van der Goes en de oudnederlandse schilderkunst, Sdu uitgeverij, 's-Gravenhage
• Ridderbos, Bernhard & Henk van Veen (red.) (1995): Om iets te weten van de oude meesters, Sun, Nijmegen / Open Universiteit, Heerlen
• Run, Anton van (2003): Voorstellingen van de geboorte, Kunstschrift 2003 (6), p. 7-15
• Van Elslande, Rudy (2011): Het clair-obscur in 'Kerstnacht' van Hugo van der Goes. Vernieuwer en voorloper van het 17de-eeuwse caravaggisme

Met jaartallen vet:

• (de) Max J. Friedländer; Günther Busch (red.), 1916 (1986), Von van Eyck bis Bruegel, Frankfurt am Main: S. Fischer Verlag
• (en) E.H. Gombrich, 1950/1989, The Story of Art, Oxford: Phaidon (vertaald als: Eeuwige schoonheid) [p. 210: Sterfbed]
• (en) Erwin Panofsky, 1953 (1971), Early Netherlandish Painting, New York: Harper & Row Publishers (Icon Editions)
• (en) Albert Châtelet, 1980 (1988), Early Dutch Painting. Painting in the Northern Netherlands in the Fifteenth Century (vertaald uit het Frans), Lausanne: Montreux fine art publications
• Bernhard Ridderbos, 1991, De melancholie van de kunstenaar. Hugo van der Goes en de oudnederlandse schilderkunst, 's-Gravenhage: Sdu uitgeverij
• Bernhard Ridderbos & Henk van Veen (red.), 1995, Om iets te weten van de oude meesters, Nijmegen: Sun
• Henk van Os e.a., 2000, Nederlandse kunst 1400-1600, Zwolle: Waanders / Amsterdam: Rijksmuseum
• Dirk De Vos, 2002, De Vlaamse Primitieven. De meesterwerken, Antwerpen: Mercatorfonds
• (en) Thomas Kren & Scot McKendrick, 2003, Illuminating the Renaissance. The Triumph of Flemish Manuscript Painting in Europe, Los Angeles: The J. Paul Getty Museum; te lezen op www.getty.edu
• Jos Koldeweij e.a., 2006, De schilderkunst der Lage Landen. Deel 1. De middeleeuwen en de zestiende eeuw, Amsterdam University Press
• Friso Lammertse & Jeroen Giltaij (red.), 2008, Vroege Hollanders. Schilderkunst van de late Middeleeuwen, Rotterdam: Museum Boijmans-van Beuningen
• Till-Holger Borchert e. a. (red.), 2011, Vorstelijk verzameld. Van Eyck Gossaert Bruegel. Meesterwerken uit het Kunsthistorisches Museum Wenen, Tielt: Lannoo

Alternatief (zonder {{aut|}}):

• (en) Bauman, Guy (1986): Early Flemish Portraits: 1425–1525, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 43, nr. 4 (lente 1986), p. 40-62. Te lezen op www.metmuseum.org
• Campbell, Lorne (2005): Memling en de Oudnederlandse portrettraditie. In Borchert, Till-Holger e.a. (2005): De portretten van Memling, Gent-Amsterdam: Ludion
• De Vos, Dirk (2002): De Vlaamse Primitieven. De meesterwerken, Antwerpen: Mercatorfonds / Amsterdam University Press
• Dhanens, Elisabeth (1998): Hugo van der Goes, Antwerpen: Mercatorfonds
• (de) Friedländer, Max J., (1916, heruitgave uit 1986): Von van Eyck bis Bruegel, Frankfurt am Main: S. Fischer Verlag
• (en) Kren, Thomas, & Scot McKendrick (2003): Illuminating the Renaissance. The Triumph of Flemish Manuscript Painting in Europe, Los Angeles: The J. Paul Getty Museum. Te lezen op www.getty.edu
• (en) Panofsky, Erwin (1953, heruitgave uit 1971): Early Netherlandish Painting, New York: Harper & Row Publishers / Icon Editions

online: Kunsthistorisches Museum, Wenen:

• Weense diptiek: khm.at

Berlijn

• De aanbidding door de herders (retabel) Berlijn (ID=869236)
• De aanbidding door de koningen (Monforte-retabel) Berlijn (ID=869595)
• De bewening van Christus Berlijn (ID=870611)

RKD

• monforte (dendrochr)

Met NY

• Portret van een oude man (ca. 1470-1475): metmuseum.org
• Portret van een man (ca. 1475): metmuseum.org
• Een benedictijner monnik (ca. 1478): metmuseum.org

Vlaamse kunstcollectie

• Dood van Maria: vlaamsekunstcollectie.be (nl) / vlaamsekunstcollectie.be (en)

Portret van een benedictijner monnik (RKD - 57434): Met NY

• 
  Middelrijns altaar, Het sterfbed van Maria, ca. 1410, Catharijenconvent, MCC-7869
• 
  Detail

De dood van Maria
Dormitio Mariae
Kunstenaar	Hugo van der Goes
Jaar	ca. 1480-1482
Ontstaan in	Rooklooster (?)
Stijl	Vlaamse Primitieven, gotiek
Techniek	olieverf op eiken paneel
Afmetingen	147,8 × 122,5 cm
Opdrachtgever	Jan Crabbe (?)
Originele locatie	Abdij Ten Duinen bij Koksijde (?)
Museum	Groeningemuseum, Brugge
Inventarisnummer	204
De 16e-eeuwse kopie in de Sint-Salvatorskathedraal in Brugge
RKD-gegevens
Portaal    Kunst & Cultuur

De dood van Maria is een olieverfschilderij van Hugo van der Goes uit circa 1480-1482.

Test^[1]

Dormitio; Friedländer^[2]

Panofsky: p. 337, 343

Ridderbos & Veen 1995, p. 99-105

Het verhaal is vooral bekend uit de Legenda Aurea, waarvoor de auteur grotendeels de Byzantijnse traditie volgde. Hugo van der Goes heeft echter weinig van de anekdotische details overgenomen, die in de eeuwen ervoor vaak wel werden uitgebeeld. [...]

Niet het anekdotische van de Legenda Aurea en de uitbeeldingen van de kathedralen, manuscripten en schilderijen van bijv. Petrus Christus (voor een Italiaanse opdrachtgever!), maar Daardoor maakt het schilderij eerder een meditatieve indruk en diende het waarschijnlijk als aansporing tot navolging van de apostelen in de trant van de Moderne Devotie. (Vgl. De Vos / Beeldtaal van de christelijke kunst / Emile Mâle)

Hugo van der Goes combineert in dit schilderij meerdere tradities. In de eerste plaats is het een uitbeelding van het verhaal van het overlijden van Maria – meestal als onderdeel van een cyclus over het leven van Maria – waarin de apostelen kort voor haar overlijden op wonderbaarlijke wijze samengebracht worden. Dit verhaal komt niet uit het Nieuwe Testament, maar was in de late middeleeuwen vooral bekend uit de Legenda Aurea, waarvoor de auteur grotendeels de Byzantijnse traditie volgde. Hugo van der Goes heeft echter weinig van de anekdotische details overgenomen, die in de eeuwen ervoor vaak wel werden uitgebeeld. Op 15e-eeuwse voorstellingen zijn de apostelen meestal druk bezig met het uitvoeren van de bijbehorende rituelen. Sommigen laten hun emoties de vrije loop, maar daar ligt in dat geval niet de nadruk op. Van der Goes heeft de rituelen teruggebracht tot het aanreiken van de kaars door Petrus (op andere voorstellingen is het vaak Johannes) en zich verder volledig gericht op het uitbeelden van de manier hoe de apostelen de gebeurtenis ervaren. Daardoor maakt het schilderij eerder een meditatieve indruk en diende het waarschijnlijk als aansporing tot navolging van de apostelen in de trant van de Moderne Devotie. Sommige apostelen zijn duidelijker te herkennen dan andere. Zo is Andreas de apostel die de kaars aan Petrus geeft. Hij is herkenbaar aan zijn zwarte haarbos, zoals ook op de Drievuldigheidspanelen. Johannes, de meest geliefde apostel van Jezus, zit in het rood op het bed geleund en achter hem knielt Johannes de Mindere, de apostel die volgens de Legenda Aurea zo sterk op Jezus leek dat ze soms met elkaar verward werden. De apostel links voor is waarschijnlijk Paulus, die meestal kalend werd afgebeeld.

De tweede traditie heeft betrekking op de uitbeelding van de apostelen als vertegenwoordigers of voorbeelden van verschillende gemoedstoestanden of affecten, bijvoorbeeld tijdens het Laatste Avondmaal, waarbij ze vaak druk met hun handen gesticuleren. Verwant hiermee is de groep apostelen op het schilderij van het Laatste Oordeel in de Gentse Sint-Bavokerk uit de eerste helft van de 15e eeuw.^[3] De nadruk op de handen is ook in verband gebracht met prenten waarop de handen geheugensteuntje bij het bidden en mediteren worden gebruikt.^[4]

Ook de houding van Christus die met gespreide armen de wonden in zijn handen toont, heeft meerdere betekenissen. In de eerste plaats geeft hij hiermee aan dat hij gereedstaat om Maria in de hemel te ontvangen. Petrus Christus had al eerder op zijn schilderij van hetzelfde onderwerp Maria's tenhemelopneming daadwerkelijk uitgebeeld. Evenals op de Genadestoel van de Drievuldigheidspanelen is God hier uitgebeeld als een jeugdige Christus en niet als God de Vader met een baard, zoals op het schilderij van Petrus Christus. Daarnaast richt Jezus zich tot degene die het schilderij bekijkt. Door zich als Man van Smarten te presenteren, spoort hij de toeschouwer aan zijn voorbeeld te volgen. Bovendien verwijst de houding van Christus naar zijn rol als rechter tijdens het Laatste Oordeel,^[5][6] zoals bijvoorbeeld op het mogelijk Gentse schilderij met het Laatste Oordeel in de KMSKB in Brussel. Ook op dit schilderij staan de apostelen in verschillende houdingen afgebeeld, zoals op het schilderij van Hugo van der Goes.^[4][7]

[Van der Goes maakte het schilderij waarschijnlijk voor de Duinenabdij in Koksijde, waar de kunstliefhebber Jan Crabbe abt was. Mogelijk hing het werk in een Mariakapel voor de abten. Dit is echter niet met zekerheid vast te stellen. De oudst bekende vermelding van het schilderij dateert pas uit 1797, toen een inventaris van de abdij werd opgemaakt die intussen naar Brugge verhuisd was.]

Waarschijnlijk is het schilderij gemaakt voor een kapel in een mannenklooster en was het bedoeld om meditatie en zelfonderzoek te stimuleren. Hiervoor komen twee kloosters in aanmerking: het cisterciënzerklooster Ten Duinen bij Koksijde en het Rooklooster bij Brussel, waar Hugo van der Goes zijn laatste jaren doorbracht en dat de Moderne Devotie in praktijk bracht. Beide stromingen hechtten veel waarde aan soberheid, meditatie, zelfonderzoek en het navolgen van Christus. De broeders van het Gemene Leven zagen het nadrukkelijk als hun taak te leven volgens het voorbeeld van de apostelen.^[7]

Sommige kunsthistorici zien het schilderij als een min of meer autobiografisch werk dat Van der Goes aan het eind van zijn leven in het Rooklooster op eigen initiatief of op aansporen van de abt van het Rooklooster heeft gemaakt.^[8] Als dat zo is, moet het op een later tijdstip zijn verworven door Ten Duinen, want het schilderij wordt in 1797 (en mogelijk ook al 1777) vermeld in de inventaris van het klooster, dat in 1627 naar Brugge was verhuisd. Het oorspronkelijke klooster beschikte over een aan Maria gewijde rouw- en gedenkkapel, waar het schilderij met zijn bijzondere combinatie van Mariaverering, steun tot meditatie en de toespeling op het Laatste Oordeel bij uitstek op zijn plaats zou zijn. Het past daarmee in de traditie van de destijds vaak beschreven en uitgebeelde ars moriendi, de "kunst om te sterven". Bovendien bleek uit opgravingen dat de vensters van de kapel gebrandschilderd glas hadden dat overwegend blauw was – de kleur die bij uitstek met Maria werd geassocieerd. Dit kan een verklaring zijn voor de bijzondere – unheimische of "irrationele"^[5] – kleurstelling van het schilderij met voornamelijk verschillende tinten blauw, rood en lila. Van der Goes hield in dat geval rekening met de blauwe gloed waarin de kapel gehuld was. Als Van der Goes het schilderij voor Ten Duinen maakte, was Jan Crabbe waarschijnlijk de opdrachtgever.^[4] Ten Duinen beschikte al in de zestiende eeuw over een getrouwe kopie van het werk.

Het schilderij is niet gesigneerd en gedateerd, maar het werk wordt sinds ... unaniem aan Hugo van der Goes. Ook de zeldzame manier waarmee de planken waaruit het paneel bestaat met elkaar zijn verbonden, duidt op zijn auteurschap. Hij gebruikte deze techniek ook voor het Portinari-altaar en De geboorte van Christus

[Hugo van der Goes leed aan ernstige psychische klachten die in 1481, kort voor zijn dood, zelfs tot een hevige instorting leidden. Sommige kenners, bijvoorbeeld Friedländer, leggen een verband tussen de emotionele weergave van de apostelen en de geestesgesteldheid van de kunstenaar. Dit zou betekenen dat het schilderij laat ontstaan is, wellicht zelfs het laatste werk van de schilder. Anderen, zoals Dirk De Vos, wijzen zo'n persoonlijke interpretatie af en houden een grotere marge in de datering aan.]

Vanwege de stilistische overeenkomsten met De geboorte van Christus in Berlijn zijn de meeste kunsthistorici het erover eens dat de beide werken uit dezelfde tijd stammen. Over de datering en de plaats in het oeuvre van Van der Goes hebben de meningen echter lange tijd verschild. Toen het onderzoek naar het oeuvre van Hugo van der Goes serieus op gang kwam – in het bijzonder dankzij Max Jakob Friedländer – was het gebruikelijk om de beide werken als Van der Goes' zwanenzang te zien. Belangrijke argumenten om het werk laat te dateren waren de emotionele weergave van de apostelen en de irrationele sfeer die uit het werk zouden spreken. Dit werd door onder anderen Erwin Panofsky gezien als een weerslag van de vermeende instabiele geestestoestand van de kunstenaar tijdens zijn laatste jaren in het Rooklooster, zoals verhaald in de kroniek van zijn medebroeder Gaspar Ofhuys, zo'n 30 jaar later. In de tweede helft van de 20e eeuw werden, door onder anderen Otto Pächt en Dirk De Vos, alternatieve theorieën ontwikkeld die de werken aan begin van zijn loopbaan plaatsten. Elisabeth Dhanens nam een uitzonderingspositie in: zij meende dat De geboorte van Christus een van zijn vroegste werken was, terwijl De dood van Maria zijn laatste schilderij en een persoonlijk artistiek testament was.

Friedländer wees er al op dat het schilderij stilistisch moeilijk te plaatsen is, omdat Van der Goes bij elke grote opdracht in feite opnieuw begon. Hij vertrouwde niet op zijn routine, maar was steeds op zoek naar nieuwe oplossingen en de beste vorm voor het verhaal dat hij moest uitbeelden. Elk kunstwerk staat op zichzelf. Het werk vertoont tegenstrijdige neigingen: enerzijds lijken de compositie met de afgevlakte perspectiefwerking en de anatomie van de figuren archaïsch en vooraf te gaan aan de monumentaliteit van het Portinari-altaar, anderzijds zijn de uitvoering en de verfbehandeling zo geraffineerd en vooruitstrevend dat het werk de barok al lijkt aan te kondigen. Terwijl sommigen, zoals Otto Pächt en Dirk De Vos hier het argument voor een vroege datering in zagen, beschouwden veel andere kunsthistorici De dood van Maria als een laat werk, waarin Hugo van der Goes teruggrijpt naar oudere voorbeelden, in het bijzonder Rogier van der Weyden.

Technisch onderzoek aan het begin van de 21e eeuw heeft aangetoond dat De geboorte van Christus in de laatste creatieve periode van Hugo van der Goes is ontstaan (in elk geval na 1476), en heeft daarmee de eerdere consensus met betrekking tot de datering, ook van De dood van Maria, bevestigd. (Buskirk - Ridderbos - Grosshans) Daarnaast wordt er meer onderzoek gedaan naar het milieu waarin Hugo van der Goes zich bewoog, en worden ook deze laatste werken niet meer alleen beschouwd als puur persoonlijke, autobiografische kunstuitingen, maar eerder als opdrachten van kunstliefhebbers die hij origineel en virtuoos uitvoerde. Als mogelijke inspiratiebronnen wordt door verschillende auteurs gewezen op onder andere tractaten van Geert Grote^[9] en Maria-gedichten van rederijkers, zoals Anthonis de Roovere, die Hugo van der Goes persoonlijk kende.^[10]

Over de datering is lange tijd discussie geweest.

Het schilderij werd in de oudere literatuur vaak vergeleken met een prent van Schongauer die volgens de meest gangbare dateringen ouder is dan het werk van Hugo van der Goes. Dirk De Vos meende echter dat de prent van Schongauer juist na het werk van Van der Goes is ontstaan, en dat bijvoorbeeld de apostel aan de linkerzijde die de kijker aanstaart aan het altaarstuk is ontleend in plaats van andersom. De Vos baseerde dit onder andere op de veronderstelling dat Schongauer in de jaren 1470-1473 in de Nederlanden is geweest en daar het werk van Van der Goes "ongetwijfeld" had gezien. Andere kunsthistorici, die het schilderij wel laat dateren, veronderstellen dat Van der Goes lang met de compositie is bezig geweest en dat Schongauer een eerdere versie heeft gezien.

[Ten slotte is er een prent van Schongauer met een soortgelijke compositie en een klaarblijkelijke kopie van de apostel links die uit het schilderij kijkt. Deze prent werd aanvankelijk als een voorbeeld voor Van der Goes gezien, maar sinds het einde van de 20e eeuw is er de neiging om Schongauer als de navolger van het schilderij in Brugge te zien. Kunsthistorici die De dood van Maria desalniettemin als een van de laatste werken van Van der Goes beschouwen, veronderstellen dat er een vroegere versie moet hebben bestaan die de inspiratiebron voor Schongauers prent was,^[11] maar deze verklaring wordt door anderen als zijnde overbodig en te omslachtig afgewezen.]

[dendrochronologisc onderzoek ...]^[12][13]

--Datering--

Zie RKD met literatuurverwijzingen, o.a. Dhanens (1998): ca. 1481-1482

• Sterfbed (RKD: + dendrochronologie [2002], op z'n vroegst 1464-1470, maar wellicht waarschijnlijker na 1478):
• De Vos voor 1481 -> ca. 1471

Er bestaat een getrouwe 16e-eeuwse kopie van het schilderij, die ook afkomstig uit de abdij Ten Duinen en waaruit blijkt dat het origineel rechts en onderaan iets is ingekort. Verder zijn er andere schilderijen van het sterfbed van Maria die verband houden met dit werk, maar de exacte relatie is vaak onduidelijk.

Laatste Oordeel

Gombrich besprak in zijn Story of Art het schilderij direct na de Kruisafneming (ca. 1435) van Rogier van der Weyden. Hij zag beide werken als een poging om het nieuwe realisme van Van Eyck in overeenstemming te brengen met de traditionele religieuze rol van de schilderkunst als middel tot meditatie en devotie. -> citaat [Sommige houdingen lijken overgenomen, evenals het globale ritme van halve cirkels en diagonalen]

Als Hugo de prent van Schonhauer inderdaad gekend heeft, heeft hij de vrij traditionele voorstelling van Schongauer een originele draai gegeven. De hemel van het hemelbed is veranderd in de echte Hemel en Maria ligt op een eenvoudig houten ledikant, dat contrasteert met het hemelse visioen. Het afhangende gordijn op de achtergrond krijgt een nieuwe rol als de afscheiding van een portaal of kamertje waar een lamp hangt en een van de apostelen naar binnen komt.

Het idee om het bed haaks op het beeldvlak te plaatsen kan Hugo van der Goes ook aan andere voorbeelden ontleend hebben, zoals voorstellingen van de annunciaties van Rogier van der Weyden en de geboorte van Johannes de Doper door Jan van Eyck, evenals diens Arnolfini-dubbelportret. Verder heeft Rogier van der Weyden waarschijnlijk ook een Dood van Maria geschilderd die verloren is gegaan, maar bekend is van navolgers, in het bijzonder ... Ook op dit schilderij is het bed haaks geplaatst en kijkt Maria omhoog.

Een ander werk dat Van der Goes gekend kan hebben, is een schilderij in San Diego dat aan Petrus Christus wordt toegeschreven.

• 
  Kopie in de Sint-Salvatorskathedraal die een indruk geeft van het originele schilderij voordat het aan de rechter- en onderkant werd ingekort
• 
  Lieven van den Clite (?), Het laatste oordeel, 1413 (?),KMSKB, Brussel
• 
  Rogier van der Weyden, Kruisafneming, ca. 1435, Prado, Madrid
• 
  Schongauer
• 
  Petrus Christus, De dood van Maria, Timken Art Gallery, San Diego

Verder is er een groep schilderijtjes in musea in Berlijn, Praag en Londen uit het eind van 15e eeuw, die duidelijk teruggaan op een gemeenschappelijk voorbeeld. Ook over hun relatie met het schilderij van Hugo van der Goes bestaat onenigheid. Het oorspronkelijke voorbeeld hiervan is waarschijnlijk ontstaan in de kring rond Robert Campin, die traditioneel de Meester van Flémalle wordt genoemd. Omdat de stijl van de schilderijtjes doet denken aan Hugo van der Goes en een van de figuren gebaseerd lijkt op die van zijn Dood van Maria, denken sommigen dat ze tekeningen of schilderijen van Hugo van der Goes weerspiegelen.^[14] Dit zouden dan eerdere versies zijn geweest waarin Hugo zich onder anderen door het werk van de Meester van Flémalle liet inspireren – zoals hij wel vaker deed. Anderen denken eerder dat deze schilderijtjes niets met Hugo van der Goes te maken hebben, maar gemaakt zijn door Gentse kunstenaars die wel in de stijl van Hugo van der Goes werkten, maar verder zelfstandig het oudere voorbeeld van de Meester van Flémalle volgden.^[15] Het Rijksmuseum Amsterdam bezit een nog weer andere variant.

In deze schilderijen staat het bed parallel aan het beeldvlak . Het paneeltje in Londen is naderhand gewijzigd om onder andere Christus met engelen toe te voegen uit te beelden, mogelijk als navolging van zowel Petrus Christus als Hugo van der Goes. (?)

• 
  (Naar) een Gentse meester (?), De dood van Maria, eind 15e eeuw, National Gallery, Londen (Mogelijk een navolging van een eerdere versie door Van der Goes of volgens het museum een eerder ontwerp voor het schilderij in Brugge)
• 
  (Naar) een Gentse meester met invloed van Hugo van der Goes (?), De dood van Maria, eind 15e eeuw, Gemäldegalerie, Berlijn
• 
  Het sterfbed van Maria, ca. 1500, Rijksmuseum

Ten Duinen 1777 (?), 1797 Oude vermeldingen noemden Jan van Scorel als maker.

(Brugge)

• Ainsworth, Maryan W.; Maximilliaan P. J. Martens (1994): Petrus Christus in Renaissance Bruges, New York: The Metropolitan Museum of Art; te lezen op MetPublications (website Met NY)
• Buskirk, Jessica (2014): Hugo van der Goes's Adoration of the Shepherds: Between Ascetic Idealism and Urban Networks in Late Medieval Flanders, Journal of Historians of Netherlandish Art 6-1; te lezen op academia.edu
• De Vos, Dirk (1997): Waarom is de Dood van Maria een laat werk van Hugo van der Goes?, Belgisch Tijdschrift voor Oudheidkunde en Kunstgeschiedenis, LXVI, p. 282-284
• De Vos, Dirk (2002): De Vlaamse Primitieven. De meesterwerken, Antwerpen: Mercatorfonds / Amsterdam University Press
• Dhanens, Elisabeth (1998): Hugo van der Goes, Antwerpen: Mercatorfonds
• Friedländer, Max J.; Günther Busch (red.) (1916, heruitgave uit 1986): Von van Eyck bis Bruegel, Frankfurt am Main: S. Fischer Verlag
• Gombrich, E.H. (1950/1989): The Story of Art, Oxford: Phaidon (vertaald als: Eeuwige schoonheid)
• (en) Grosshans, Rainald (2003): IRR-Investigation of the Panel Paintings by Hugo van der Goes in the Berlin Gemäldegalerie, in: Hélène Verougstraete & Roger Van Schoute (red.), Le dessin sous-jacent et la technologie dans la peinture, Colloque XIV, 13-15 septembre 2001, Bruges-Rotterdam: Jérôme Bosch et son entourage et autres études, Leuven/Parijs/Dudley MA, p. 235-249
• Kemperdick, Stephan; Jochen Sander (red.) (2009): The Master of Flémalle and Rogier van der Weyden, Ostfildern: Hatje Cantz Verlag
• Koslow, Susan (1979): The Impact of Hugo van der Goes’s Mental Illness and Late-Medieval Religious Attitudes on the Death of the Virgin, in: Healing and History, Essays for George Rosen; te lezen op profkoslow.com
• Laarhoven, Jan van (1992): De beeldtaal van de christelijke kunst. Geschiedenis van de iconografie, Nijmegen: SUN
• Panofsky, Erwin (1953): Early Netherlandish Painting, Cambridge, Mass.: Harvard University Press (heruitgave uit 1971: Harper & Row Publishers / Icon Editions, New York)
• Ridderbos, Bernhard (1991): De melancholie van de kunstenaar. Hugo van der Goes en de oudnederlandse schilderkunst, Den Haag: Sdu uitgeverij
• Ridderbos, Bernhard; Henk van Veen (red.) (1995): Om iets te weten van de oude meesters, Nijmegen: Sun / Heerlen: Open Universiteit
• Ridderbos, Bernhard (2007): Hugo van der Goes's Death of the Virgin and the Modern Devotion: an analysis of a creative process, Oud Holland 120-1/2, p. 1-30
• Smets, Irene (2000): Ludiongids Groeningemuseum & Arentshuis, Gent-Amsterdam: Ludion, p. 22-23
• Van Schoute, Roger (1972): Le dessin de peintre chez Hugo van der Goes : La « Mort de la Vierge » du Musée Groeninge de Bruges, l’« Adoration des Mages » de la Victoria Art Gallery de Bath, Revue des archéologues et historiens d’art de Louvain 5 (1972), p. 59-66

• Dood van Maria (website vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be) (The Dormition), geraadpleegd op 1 september 2021
• The Death of the Virgin (website National Gallery, Londen)
• The Death of the Virgin: catalogue entry (website Rijksmuseum); Het sterfbed van Maria (Meester van de Amsterdamse Dood van Maria, ca. 1500)

Categorie:Werk van Hugo van der Goes Categorie:Schilderij in Brugge

• d:
• of: Episoden uit de geschiedenis van David en Abigaïl

• 
• 
  Anoniem, ca. 1515-1525, rijksmuseum

De geschiedenis van David en Abigaïl / Episoden uit de geschiedenis van David en Abigaïl (1 Samuel 25), 16de eeuw (private collection) - RKD

• [ ]

Categorie:Werk van Hugo van der Goes Categorie:Schilderij in

• d:Q21614535

• 
  Ambrosius Benson - Deipara Virgo, zie RKD
• 
  Ambrosius Benson - Deipara Virgo
• 
  Master of the Holy Blood, Sint-Jacobskerk Brugge (d:Q27485729)

• [ ]

Categorie:Werk van Hugo van der Goes Categorie:Schilderij in

• d:Q63092378
• of: De heilige Lucas schildert de Madonna (Hugo van der Goes)

• 
• 
  Omgeving HvdG
• 

• [ ]

Categorie:Werk van Hugo van der Goes Categorie:Schilderij in

• grotere variant: Maria en kind met vrouwelijke heiligen ^[1]

• 
  Adriaen Isenbrant, Het mystieke huwelijk van de heilige Catharina, Alte Pinakothek
• 
  Adriaen Isenbrant, variant, particulier verzameling
• 
  Hans Memling, Diptych of Jean de Cellier,

• [ ]

Categorie:Werk van Hugo van der Goes Categorie:Schilderij in

• d:Q18580073 - Rijksmuseum
• d:Q27267392 - Doornik

De bewening van Christus
Fragment van de Grote kruisafneming
Kunstenaar	Hugo van der Goes (toegeschreven)
Jaar	ca. 1470–1480
Techniek	tempera op doek (Tüchlein)
Afmetingen	fragment: 42 × 46,1 cm
Verblijfplaats	Oxford, Christ Church Picture Gallery
Inventarisnummer	nr 26 (cat. 1964)
RKD-gegevens
Portaal    Kunst & Cultuur

De bewening van Christus of De bewening van Christus in halffiguur[RKD] is het resterende fragment van een schilderij op doek dat door sommige kunsthistorici wordt toegeschreven aan Hugo van der Goes. Het werk, dat ook bekend staat als de Grote kruisafneming ter onderscheid van de Kleine kruisafneming is vooral in de zestiende eeuw vaak gekopieerd. Niet alle kunsthistorici beschouwen dit werk als eigenhandig.

• 
  Rijksmuseum - inclusief 'nis', evenals de versie in Napels
• 
  Kruisafneming (The Collection of Lady Marie Dauw-de Bruyn, Relst Castle in Kampenhout, Belgium (before 1940) -> The Collection of Mrs Geneviève van den Eynde, Louvain -> The heirs of Mrs Eliane Claikens, Brussels)
• 
  Doornik
• 
  Cambrai
• 
  Gent
• 
  Gent
• 
   ? (Gent)
• 
  idem (Gent)
• 
  Rijksmuseum Amsterdam, na circa 1527

Oxford, Christ Church Picture Gallery, Schenking W.T.H. Fox-Strangeways, 1828 -

• (de) Friedländer, Max J., (1916, heruitgave uit 1986): Von van Eyck bis Bruegel, Frankfurt am Main: S. Fischer Verlag
• Dhanens, Elisabeth (1998): Hugo van der Goes, Antwerpen: Mercatorfonds

• Memorietafel (Rijksmuseum Amsterdam)
• Zie gegevens RKD, geraadpleegd op 12 september 2020

Categorie:Werk van Hugo van der Goes Categorie:Schilderij in Oxford

Hoofdwerken (naast de twee Weense panelen):

• Opwekking van Lazarus
• Johannes de Doper in de wildernis
• Geboorte van Christus
• Christus als Man van smarten
• Maria met Kind
• Aanbidding door de koningen (Cleveland)

Dit is een lijst van werken van Geertgen tot Sint Jans en van schilders die door hem beïnvloed zijn. De titels zijn ontleend aan Lammertse & Giltaij 2008 (Vroege Hollanders).

• 
  Meester Tiburtijnse Sibille, Princeton
• 
• 
  Figdor Deposition
• 
  Figdor, Sint Lucia
• 
  Omgeving Figdor, RM

Afbeelding	Titel	Afmetingen h x b (cm)	Techniek	Locatie
	De bewening van Christus [1]	175 x 139	olieverf op paneel	Wenen, Kunsthistorisches Museum
	De lotgevallen van de beenderen van Johannes de Doper [2]	172 x 139	olieverf op paneel	Wenen, Kunsthistorisches Museum
	De opwekking van Lazarus [3]	125 x 97	olieverf op paneel	Parijs, Musée du Louvre
	Johannes de Doper in de wildernis [4]	42 x 28	olieverf op paneel	Berlijn, Gemäldegalerie
	De geboorte bij nacht [5]	34 x 25,3	olieverf op paneel	Londen, National Gallery
	Christus als Man van Smarten [6] of Nood Gods [7]	24,5 x 24	olieverf op paneel	Utrecht, Museum Catharijneconvent
	Maria met kind [8]	11,8 x 8,7	olieverf op paneel	Milaan, Pinacoteca Ambrosiana
	De aanbidding van de koningen (Cleveland) [9]	30,1 x 19,4	olieverf op paneel	Cleveland, Cleveland Museum of Art
	De aanbidding van de koningen (Amsterdam) (Geertgen en/of atelier)[10]	91,5 x 72	olieverf op paneel	Amsterdam, Rijksmuseum
	De aanbidding van de koningen (Praag) met De verkondiging (Geertgen en atelier ?)[11] + Fragment met Jozef	111,2 x 69,5	olieverf op paneel (triptiek)	Praag, Národní galerie Frankfurt am Main, Historisches Museum
	De heilige maagschap (atelier of navolger)[12]	137,2 x 105,8	olieverf op paneel	Amsterdam, Rijksmuseum
	Maria met kind (Hollitscher-Madonna) (atelier of navolger)[13]	83 x 53,5	olieverf op paneel	Berlijn, Gemäldegalerie
	De boom van Jesse (atelier of navolger)[14]	89 x 59	olieverf op paneel	Amsterdam, Rijksmuseum
	Linkerluik: Kruisiging van Christus (atelier of navolger)[15]	26,8 x 20,5	olieverf op paneel	Edinburgh, National Gallery of Scotland
	Rechterluik: De verheerlijking van Maria (atelier of navolger)[16]	26,8 x 20,5	olieverf op paneel	Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen
	Sint-Bavo (waarschijnlijk fragment van een drieluik) (Geertgen of navolger)[17]	81 x 52	olieverf op paneel	Sint-Petersburg, Hermitage

• (en) Albert Châtelet, 1980 (1988), Early Dutch Painting. Painting in the Northern Netherlands in the Fifteenth Century (vertaald uit het Frans), Lausanne, Montreux fine art publications
• (nl) Bernhard Ridderbos & Henk van Veen (red.), 1995, Om iets te weten van de oude meesters, Nijmegen, Sun / Heerlen, Open Universiteit
• (nl) Henk van Os, Jan Piet Filedt Kok, Ger Luijten & Frits Scholten, 2000, Nederlandse kunst 1400-1600, Zwolle, Waanders / Amsterdam, Rijksmuseum
• (en) Arie Wallert, Gwen Tauber & Lisa Murphy, 2001, The Holy Kinship. A medieval masterpiece, Zwolle, Waanders / Amsterdam, Rijksmuseum
• (nl) J. Dijkstra, P.P.W.M. Dirkse & A.E.A.M. Smits, 2002, De schilderijen van Museum Catharijneconvent, Zwolle, Waanders / Utrecht, Museum Catharijneconvent, p. 48-49 (Man van Smarten, ca. 1490)
• (nl) Jos Koldeweij, Alexandra Hermesdorf & Paul Huvenne, 2006, De schilderkunst der Lage Landen. Deel 1. De middeleeuwen en de zestiende eeuw, Amsterdam University Press
• (nl) Friso Lammertse & Jeroen Giltaij (red.), 2008, Vroege Hollanders. Schilderkunst van de late Middeleeuwen, Rotterdam / Museum Boijmans-van Beuningen

Meester van de Virgo inter Virgines
Virgo inter virgines Rijksmuseum Amsterdam
Algemene gegevens
Noodnaam	Meester van de Virgo inter Virgines
Andere naam	andere naam
Identificatiepoging	Dirc Jansz. (?)
Actief	ca. 1475-1490
Plaats	Delft
Regio	regio
Land	Habsburgse monarchie
Opdrachtgever	opdrachtgevers
Werk
Stijl	gotiek
Techniek	olieverf op paneel, houtsnede
Genre	altaarstuk
Leermeester	leermeester
Beïnvloed door	Hugo van der Goes Jheronimus Bosch (?)
Atelier	atelier
Verwant	verwant
Leerling	leerlingen
Navolger	navolgers
Bekende werken	Virgo inter Virgines
RKD-profiel
Portaal    Kunst & Cultuur

Meester van de Virgo inter Virgines is de noodnaam van een Noord-Nederlandse kunstschilder die in het laatste kwart van de 15e eeuw actief was, waarschijnlijk in Delft en omstreken. Holland behoorde destijds tot de Bourgondische Nederlanden, die in 1477 na het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk opgingen in het Habsburgse rijk.

Virgo inter Virgines, De aanbidding door de wijzen:

• Die Anbetung der Könige (website Gemäldegalerie, Berlijn)

Meester van de Kruisafneming van Figdor
Kruisafneming, voorheen Berlijn (verloren gegaan in 1945)
Algemene gegevens
Noodnaam	Meester van de Kruisafneming in de collectie Figdor
Andere naam	Meester van de Legende van de heilige Lucia
Identificatiepoging	Mouwerijn of Claes Jansz. van Waterlandt (?)
Actief	circa 1480-1500
Plaats	Amsterdam of Haarlem
Regio	regio
Land	land
Opdrachtgever	opdrachtgever
Werk
Stijl	stijl
Techniek	olieverf op paneel
Genre	altaarstuk
Beïnvloed door	Geertgen tot Sint Jans
Atelier	atelier
Verwant	verwant
Leerling	Jacob Cornelisz. van Oostsanen (?)
Navolger	navolger
Bekende werken	Het martelaarschap van de heilige Lucia
RKD-profiel
Portaal    Kunst & Cultuur Portaal 2 Portaal 3

Meester van de Kruisafneming van Figdor, of preciezer Meester van de Kruisafneming in de collectie Figdor, is de noodnaam van een 15e-eeuwse kunstschilder die waarschijnlijk actief was in Haarlem. Hij werd beïnvloed door Geertgen tot Sint Jans en was op zijn beurt waarschijnlijk de leermeester van Jacob Cornelisz. van Oostsanen.

Meester van de Brunswijkse diptiek
Maria met Christuskind, Sint-Anna, donor en Sint-Barbara, de Brunswijkse diptiek, geopend, Herzog Anton Ulrich-Museum, Braunschweig
Algemene gegevens
Identificatiepoging	Jacob Jansz. (?)
Actief	circa 1480-1510
Plaats	Haarlem
Werk
Techniek	olieverf op paneel
Genre	altaarstuk
Beïnvloed door	Geertgen tot Sint Jans
Leerling	Jan Mostaert (?)
Bekende werken	De heilige familie
RKD-profiel
Portaal    Kunst & Cultuur

Meester van de Brunswijkse diptiek = Jacob Jansz.?

Meester van de Inzameling van het manna
Inzameling van het manna, Musée de la Chartreuse de Douai, Douai
Algemene gegevens
Andere naam	Meester van de Manna-inzameling
Identificatiepoging	Jacob Clementsz. Simon Jansz. broeder Tymanus
Actief	circa 1460-1480
Plaats	Haarlem (?) of Leiden (?)
Werk
Stijl	gotiek
Techniek	olieverf op paneel; houtsnede (?)
Genre	altaarstuk
Verwant	Aelbert van Ouwater
Bekende werken	Offerande van de Joden
RKD-profiel
Portaal    Kunst & Cultuur

Meester van de Inzameling van het Manna

Meester van de Tiburtijnse sibille
Augustus en de Tiburtijnse sibille, Franfurt, Stadel Museum
Algemene gegevens
Volledige naam	volledige naam
Identificatiepoging	Joes Wilen Valcx (?)
Actief	ca. 1480-1500
Plaats	Haarlem, Leuven
Werk
Beïnvloed door	Dieric Bouts Geertgen tot Sint Jans Aelbert van Ouwater
Bekende werken	Huwelijk van Maria
RKD-profiel
Portaal    Kunst & Cultuur

Meester van de Tiburtijnse sibille

Meester van de Legende van de heilige Lucia
Algemene gegevens
Volledige naam	volledige naam
Werk
Bekende werken	Het martelaarschap van de heilige Lucia
Portaal    Kunst & Cultuur

Meester van de Legende van de heilige Lucia -> met lijst