Instytucje Justyniana

Instytucje Justyniana – podręcznik prawa rzymskiego, będący częścią kodyfikacji justyniańskiej (Corpus Iuris Civilis) – posiadający moc prawa obowiązującą w Cesarstwie Bizantyńskim. Opublikowany 21 listopada 533, konstytucją Imperatoriam z mocą od 30 grudnia^[1]. Adresowany do żądnej poznania praw młodzieży (łac. cupidae legum iuventuti), której cesarz Justynian I Wielki zadedykował słowa:

Przyjmijcie więc te nasze prawa z największą żarliwością i ochoczą pilnością, i okażcie się sami tak wykształconymi, abyście mogli żywić najpiękniejszą nadzieję, iż po ukończeniu całego studium prawnego będziecie mogli nawet rządzić naszym państwem w powierzonych wam jego częściach^[2].

Instytucje zostały przygotowane pod kierunkiem ministra Tryboniana przez dwóch biegłych w prawie profesorów (antecessoribus, quorum omnium sollertiam et legum scientiam): Theophilusa z Konstantynopola i Dorotheusa z Berytu (Bejrutu).

Ułożono je według systematyki prawnika rzymskiego Gaiusa z podziałem na: personae (przepisy dotyczące osób), res (przepisy dotyczące rzeczy) i actiones (skargi, przepisy proceduralne). Księgi podzielono na tytuły. W odróżnieniu od klasyfikacji Gaiusa, wyróżniono księgę czwartą, w której omówiono normy prawa karnego i sądowego.

Opracowane zostały na podstawie podręczników prawa rzymskiego, w szczególności Instytucji Gaiusa, a także konstytucji cesarskich. Zastąpiły w użyciu podręcznik Gaiusa, stając się na wiele wieków podręcznikiem do nauki prawa rzymskiego w tej postaci, w jakiej posłużyło ono za fundament dzisiejszego prawa prywatnego^[3].

Nie zachował się żaden kompletny rękopis Instytucji z czasów justyniańskich. Większość kopii rękopiśmiennych pochodzi z XIV i XV w. Najważniejsze znaczenie mają: rękopis z IX lub X w. w Bambergu; Lex Romana canonice compta w tzw. Codex Parisiensis z X w.; tzw. „glosa turyńska” w Codex Taurinensis z IX lub X w. oraz grecka parafraza Instytucji autorstwa Theophilusa^[4].

Instytucje po raz pierwszy wydrukował Schoffer (Schoyff) w Moguncji w 1468. Znane są edycje Haloandra z 1585, Cuiciusa (Cujasa) z 1585. W XIX w. nowe wydanie opracował Schrader, w oparciu o odkryty rękopis Gaiusa. Później opublikowano edycję Krügera (1867), Huschke (1868) oraz Arangio-Ruiz i Guarino (1943). Najczęściej stosuje się wydanie Krügera^[4].

Pierwszy polski przekład Instytucji przygotował Aleksander Cukrowicz w 1850 (Kraków). Najnowsze tłumaczenie opracował Cezary Kunderewicz (1986).

Księgi podzielone są na tytuły (ogółem 98), większe z nich na paragrafy. Sposób cytowania: Inst. Just. lub I.J. (przy braku wątpliwości o czym mowa wystarczy Inst. lub I.) kolejne numery księgi, tytułu i paragrafu (pierwszy paragraf oznaczany jest jako pr. co jest skrótem od principium lub proemium ‘początek’, paragraf drugi jako 1 itd).

Księga pierwsza zawiera tytuły, poświęcone między innymi:

• sprawiedliwości i prawie,
• prawie natury (ius naturale), prawie narodów (ius gentium) i prawie obywatelskim (ius civile), w tym źródłach prawa,
• prawie osobowym (wolni, wyzwoleńcy, wyzwalanie niewolników)
• władzy ojcowskiej,
• małżeństwie,
• przysposobieniu,
• opiece,
• kurateli.

Przykładowo, w pierwszym tytule, księgi pierwszej pt. O sprawiedliwości i prawie., Justynian ogłosił: Sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą, przyznającą każdemu należne mu prawo. Prawoznawstwo jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe. (Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia)^[5].

W księdze drugiej znajdują się tytuły, dotyczące:

• rzeczy i ich rodzajów,
• sposobów nabycia własności,
• służebnościach,
• użytkowania, używania i prawa mieszkania,
• zasiedzenia,
• darowizny,
• zbywania rzeczy,
• testamentów,
• wydziedziczenia,
• ustanowieniu spadkobierców (Można ustanawiać spadkobiercami zarówno ludzi wolnych, jak i niewolników, tak swoich, jak i cudzych.),
• spadkobierców,
• zapisów,
• kodycylów.

Przykładowo, w tytule O podziale rzeczy wyróżniono rzeczy:

1. wspólne (morze, brzegi mórz, brzegi rzek),
2. niczyje,
3. będące prywatną własnością jednostek.

Księga trzecia Instytucji obejmuje np.:

• spadki,
• zasady dziedziczenia (tytuł O uchwale senatu tertuliańskiej polepsza sytuację kobiet – żon i matek),
• dziedziczenie wyzwoleńców,
• zobowiązania (tytuł XIII),
  • forma czynności prawnej (tytuł XIV i następne),
  • prawa i obowiązki stron,
  • poręczenie,
  • umowa sprzedaży,
  • najem,
  • spółka,
  • zlecenie.

Księga ta omawia w szczególności:

• zobowiązania zrodzone z występku,
• kradzież,
• rabunek,
• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną bezprawnie,
• zniewaga,
• zobowiązania zrodzone jak gdyby z występku (np. odpowiedzialność za rzeczy wyrzucone lub wylane z okna),
• skargi, czyli powództwa (w tytule IX osobno uregulowano, np. powództwo wobec właściciela zwierzęcia, które wyrządziło szkodę),
• zabezpieczenia powództwa,
• zarzuty,
• kary dla zuchwale procesujących się (pieniaczy),
• obowiązkach sędziego (tytuł XVII, w którym stwierdza się: sędzia przede wszystkim obowiązany jest baczyć, aby sądził nie inaczej, jak zostało podane przez ustawy, konstytucje lub zwyczaje),
• postępowania sądowe publiczne (tj. takie, w których skargę może złożyć każdy obywatel).
  • przestępstwa obrazy majestatu,
  • cudzołóstwo („porywanie się na cudze małżeństwo”, „sprośne obcowanie cielesne z mężczyznami”, „uwodzenie dziewic lub wdów”),
  • skrytobójstwo,
  • trucicielstwo, rzucanie zaklęć, publiczna sprzedaż niebezpiecznych leków,
  • zabójstwo krewnego,
  • fałszowanie testamentów,
  • defraudacja (sprzeniewierzenie),
  • porwanie,
  • przekupstwo wyborcze.

Wykład jest wystylizowany na sposób autorytatywny, jakby sam cesarz przemawiał do studentów. W odróżnieniu od Digestów panuje anonimowość, brak kazuistyki oraz wiadomości skąd zaczerpnięto poszczególne fragmenty, choć często są to cytaty dosłowne^[6]. Na przykład przytoczone wyżej definicje sprawiedliwości i prawoznawstwa są cytowane w Digestach z pierwszej księgi Regulae Ulpiana (D.1,1,10,pr i D.1,1,10,2).

• Instytucje Justyniana, przeł. Cezary Kunderewicz, wyd. PIW, Warszawa 1986.
• Władysław Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu z wyborem źródeł, Poznań 1990.
• Katarzyna Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1993.
• Wiesław Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1990 i późniejsze wydania.
• Michał Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, oprac. Katarzyna Sójka-Zielińska, Warszawa 1995.
• Witold Wołodkiewicz, Maria Zabłocka Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 1996.

• Corpus Iuris Civilis Paul Krüger (1840-1926), Theodor Mommsen (1817-1903)
  • tom 1 : Institutiones, Digesta
• Corpus Iuris Civilis: Iustiniani Institutiones
• Iustiniani Institutiones
• The Institutes of Justinian (ang.)