Kowaliki (ptaki)

Kowaliki
	Sittidae
	Lesson, 1828
	; przedstawiciel podrodziny – kowalik karoliński (S. carolinensis)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	kowaliki
	Typ nomenklatoryczny
	Rodzina: Sitta Linnaeus, 1758; Sitta europaea Linnaeus, 1758
Synonimy
	Rodzaju: Sida Taylor, 1835; Dendrophila Swainson, 1837; Callisitta Bonaparte, 1850; Sitla Blanfrod, 1876; Rupisitta Buturlin, 1907;
	Rodzaju: Sida Taylor, 1835; Dendrophila Swainson, 1837; Callisitta Bonaparte, 1850; Sitla Blanfrod, 1876; Rupisitta Buturlin, 1907;
Rodzaje i gatunki
	Sitta Linnaeus, 1758; 27 gatunków – zobacz opis w tekście
	Sitta Linnaeus, 1758; 27 gatunków – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kowaliki^[9] (Sittidae) – monotypowa rodzina ptaków z podrzędu śpiewających (Oscines) w obrębie rzędu wróblowych (Passeriformes), obejmująca ponad dwadzieścia gatunków małych ptaków.

Zasięg występowania

Rodzina obejmuje gatunki występujące niemal wyłącznie na półkuli północnej^[10]^[11], przede wszystkim w lasach, kilka gatunków przystosowało się do życia w środowiskach skalistych.

Cechy charakterystyczne

Długość ciała 10,5–19,5 cm; masa ciała 7,5–55 g^[10]. Unikalną cechą kowalików jest ich zdolność do utrzymywania się na pniach drzew głową w dół, większość potrafi się w tej pozycji sprawnie poruszać. Inne ptaki, często poruszające się po pniach drzew, takie jak dzięcioły i pełzacze, ustawione są zawsze głową do góry. Kowaliki są do siebie bardzo podobne pod względem wielkości, wyglądu i zwyczajów. Są ptakami wszystkożernymi, zjadają chętnie owady, ich larwy, orzechy i nasiona, które chowają w szczelinach kory^[12].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w dziesiątym wydaniu swojej publikacji poświęconej historii naturalnej zwierząt^[8]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) kowalik zwyczajny (S. europaea).

Etymologia

Sitta (Sida, Sitla): średniowiecznołac. sitta (Turner 1544) ‘kowalik’, od gr. σιττη sittē ‘ptak podobny do dzięcioła’ wspomniany przez Arystotelesa, Kallimacha i Hezychiusza^[13].
Dendrophila: gr. δενδρον dendron ‘drzewo’; φιλος philos ‘miłośnik’^[14]. Gatunek typowy (późniejsze oznaczenie): Dendrophila frontalis Swainson, 1837 (= Sitta azurea Lesson, 1830)^[15].
Callisitta: gr. καλλος kallos ‘piękno’, od καλος kalos ‘piękny’; rodzaj Sitta Linnaeus, 1758 (kowalik)^[16]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Sitta formosa Blyth, 1843.
Rupisitta: łac. rupes, rupis ‘skała’, od rumpere ‘rozbić’; rodzaj Sitta Linnaeus, 1758 (kowalik)^[17]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Sitta dresseri Zarudny & Buturlin, 1906^[b].

Podział systematyczny

Do rodziny należy jeden rodzaj z następującymi gatunkami^[9]:

Sitta leucopsis Gould, 1850 – kowalik białolicy
Sitta przewalskii Berezovski & Bianchi, 1891 – kowalik Przewalskiego
Sitta magna Wardlaw Ramsay, 1876 – kowalik wielki
Sitta carolinensis Latham, 1790 – kowalik karoliński
Sitta pygmaea Vigors, 1839 – kowalik mały
Sitta pusilla Latham, 1790 – kowalik malutki
Sitta insularis J. Bond, 1931 – kowalik bahamski
Sitta yunnanensis Ogilvie-Grant, 1900 – kowalik skromny
Sitta ledanti Vielliard, 1976 – kowalik algierski
Sitta krueperi von Pelzeln, 1863 – kowalik turecki
Sitta canadensis Linnaeus, 1766 – kowalik czarnogłowy
Sitta whiteheadi Sharpe, 1884 – kowalik korsykański
Sitta villosa J. Verreaux, 1865 – kowalik płowy
Sitta azurea Lesson, 1830 – kowalik okularowy
Sitta frontalis Swainson, 1820 – kowalik krasnodzioby
Sitta solangiae (Delacour & Jabouille, 1930) – kowalik żółtodzioby
Sitta oenochlamys (Sharpe, 1877) – kowalik liliowy
Sitta formosa Blyth, 1843 – kowalik wspaniały
Sitta neumayer Michahelles, 1830 – kowalik skalny
Sitta tephronota Sharpe, 1872 – kowalik duży
Sitta arctica Buturlin, 1907 – kowalik białoczelny – takson wyodrębniony ostatnio z S. europaea^[18]^[19]
Sitta himalayensis Jardine & Selby, 1835 – kowalik himalajski
Sitta victoriae Rippon, 1904 – kowalik białobrewy
Sitta nagaensis Godwin-Austen, 1874 – kowalik tybetański
Sitta cashmirensis W.E. Brooks, 1871 – kowalik kaszmirski
Sitta castanea Lesson, 1830 – kowalik kasztanowaty
Sitta europaea Linnaeus, 1758 – kowalik zwyczajny

Uwagi

↑ ^a ^b Wariant pisowni Sitta Linnaeus, 1758.
↑ Podgatunek S. tephronota.

Przypisy

↑ R.-P. Lesson: Manuel d’ornithologie, ou description des genres et des principales espèces d’oiseaux. T. 1. Paris: Roret, 1828, s. 308. (fr.).
↑ R.C. Taylor. On the Geology and Natural History of the North-Eastern Extremity of the Alleghany Mountain Range, in Pennsylvania, United Sta. „Magazine of Natural History”. 8, s. 539, 1835. (ang.).
↑ W. Swainson: On the natural history and classification of birds. Cz. 2. London: John Taylor, 1837, s. 318. (ang.).
↑ Ch.-L. Bonaparte: Conspectus generum avium. T. 1. Lugduni Batavorum: Apud E.J. Brill, 1850, s. 226. (łac.).
↑ W.T. Blanford: Eastern Persia an account of the journeys of the Persian boundary comission 1870-71-72. Cz. 2. London: Macmillian and Co, 1876, s. 225. (ang.).
↑ S.A. Buturlin. „Mitteilungen des Kaukasischen Museums”. 3, s. 49 (ros.), 64 (ang.), 1907. (ros. • ang.).
↑ Sitta, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2012-11-03] (ang.).
↑ ^a ^b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 115. (łac.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Sittidae Lesson, 1828 – kowaliki - Nuthatches (wersja: 2024-01-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2024-02-28].
↑ ^a ^b D.W.D.W. Winkler D.W.D.W., S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J. Lovette S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J., Nuthatches (Sittidae), version 1.0, [w:] S.M.S.M. Billerman, B.K.B.K. Keeney, P.G. Rodewald & T.S. Schulenberg (red.), Birds of the World, Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY 2020, DOI: 10.2173/bow.sittid1.01 [dostęp 2020-08-10] (ang.), Sitta.
↑ Nuthatches (Sittidae). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2020-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-16)]. (ang.).
↑ Kruszewicz 2006 ↓.
↑ The Key to Scientific Names ↓, Sitta [dostęp 2022-02-04] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, Dendrophila [dostęp 2022-02-04] .
↑ G.R. Gray: A list of the genera of birds: with their synonyma an indication of the typical species of each genus. London: R. and J.E. Taylor, 1840, s. 18. (ang.).
↑ The Key to Scientific Names ↓, Callisitta [dostęp 2022-02-04] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, Rupisitta [dostęp 2022-02-04] .
↑ Y. Red’kin, M. Konovalova. Systematic notes on Asian birds. 63. The eastern Asiatic races of Sitta europaea Linnaeus, 1758. „Zoologische Verhandelingen”. 80 (5), s. 241–261, 2006. (ang.).
↑ R.M. Zink, S.V. Drovetski, S. Rohwer. Selective neutrality of mitochondrial ND2 sequences, phylogeography and species limits in Sitta europaea. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 40 (3), s. 679–686, 2006. DOI: 10.1016/j.ympev.2005.11.002. (ang.).

Bibliografia

A. Kruszewicz: Ptaki Polski. 2, Wróblowe – ptaki śpiewające. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 83-7073-455-3.
The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.

[wp-2] Wariant pisowni Sitta Linnaeus, 1758.

[a-19] Podgatunek S. tephronota.

[les-1] R.-P. Lesson: Manuel d’ornithologie, ou description des genres et des principales espèces d’oiseaux. T. 1. Paris: Roret, 1828, s. 308. (fr.).

[Taylor-3] R.C. Taylor. On the Geology and Natural History of the North-Eastern Extremity of the Alleghany Mountain Range, in Pennsylvania, United Sta. „Magazine of Natural History”. 8, s. 539, 1835. (ang.).

[Swainson-4] W. Swainson: On the natural history and classification of birds. Cz. 2. London: John Taylor, 1837, s. 318. (ang.).

[Bonaparte-5] Ch.-L. Bonaparte: Conspectus generum avium. T. 1. Lugduni Batavorum: Apud E.J. Brill, 1850, s. 226. (łac.).

[Blanfrod-6] W.T. Blanford: Eastern Persia an account of the journeys of the Persian boundary comission 1870-71-72. Cz. 2. London: Macmillian and Co, 1876, s. 225. (ang.).

[Buturlin-7] S.A. Buturlin. „Mitteilungen des Kaukasischen Museums”. 3, s. 49 (ros.), 64 (ang.), 1907. (ros. • ang.).

[itis2-8] Sitta, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2012-11-03] (ang.).

[Linnaeus-9] C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 115. (łac.).

[Mielczarek&Kuziemko-10] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Sittidae Lesson, 1828 – kowaliki - Nuthatches (wersja: 2024-01-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2024-02-28].

[Winkler&inni-11] D.W.D.W. Winkler D.W.D.W., S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J. Lovette S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J., Nuthatches (Sittidae), version 1.0, [w:] S.M.S.M. Billerman, B.K.B.K. Keeney, P.G. Rodewald & T.S. Schulenberg (red.), Birds of the World, Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY 2020, DOI: 10.2173/bow.sittid1.01 [dostęp 2020-08-10] (ang.), Sitta.

[ibc-12] Nuthatches (Sittidae). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2020-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-16)]. (ang.).

[CITEREFKruszewicz2006-13] Kruszewicz 2006 ↓.

[14] The Key to Scientific Names ↓, Sitta [dostęp 2022-02-04] .

[15] The Key to Scientific Names ↓, Dendrophila [dostęp 2022-02-04] .

[gray-16] G.R. Gray: A list of the genera of birds: with their synonyma an indication of the typical species of each genus. London: R. and J.E. Taylor, 1840, s. 18. (ang.).

[17] The Key to Scientific Names ↓, Callisitta [dostęp 2022-02-04] .

[18] The Key to Scientific Names ↓, Rupisitta [dostęp 2022-02-04] .

[Red’kin&Konovalova-20] Y. Red’kin, M. Konovalova. Systematic notes on Asian birds. 63. The eastern Asiatic races of Sitta europaea Linnaeus, 1758. „Zoologische Verhandelingen”. 80 (5), s. 241–261, 2006. (ang.).

[Zink&inni-21] R.M. Zink, S.V. Drovetski, S. Rohwer. Selective neutrality of mitochondrial ND2 sequences, phylogeography and species limits in Sitta europaea. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 40 (3), s. 679–686, 2006. DOI: 10.1016/j.ympev.2005.11.002. (ang.).

[1]

barglikowce (Acanthisitti)	bargliki
tyrankowce (Tyranni)	brodawniki szerokodzioby nosoczuby oliwczyki kurtaczki gorzykowate bławatnikowate bekardowate ostrodzioby królówki krzykaczyki szerokodziobki tęczaki muchotyranikowate tyrankowate obrożniki mrówkożery chronkowate kusaczki krytonosowate mrówkowody liściarki tęgosterowate garncarzowate
śpiewające (Oscines)	lirogony gąszczaki altanniki korołazy chwostkowate kolcopiórki miodojady lamparciki buszówkowate ziemnodrozdy stadniaki pieszaki liszkojady maoryski kowaliczki trzaskacze koralniczki czubce górniki jagodniki wireonkowate fletówki wilgowate szuflodziobki ostroloty łuskowczyki krępaczki wangowate gołogłowy paskowniki dzierzbiki satynki wachlarzówki dziwogony monarki skałowrony modrogłówki cudowronki czarniaki kruczaki dzierzby białoczuby krukowate płatkonosy jagodziaki koralniki miodniki długobiegi sępowronki skałoskoczki skalinkowate aksamitniki owadówki remizy sikory wąsatki skowronki nikatory krótkosterki chwastówkowate trzciniaki świerszczaki mimiki madagaskarniczki skąpoogonki jaskółkowate świstunki pokrzewczyki raniuszki wierzbówkowate bilbile pokrzewki ogoniatki szlarniki tymaliowate dżunglaki sikorniki pekińczyki palmowce jemiołuszki jedwabniczki jagodówki persówki reliktowce mysikróliki pomurniki kowaliki pełźce pełzacze siwuszki strzyżyki perłopiórki bąkojady przedrzeźniacze szpakowate pluszcze muchołówkowate drozdowate dudkowce górodrozdy kwiatówki nektarniki turkuśniki zieleniki złotogłówki tybetańczyki wikłaczowate astryldowate wdówki płochacze wróble pliszkowate łuszczakowate tanagrzce poświerki trznadle pasówki lasówki słowikówki kacykowate hispaniole zeledonki platynki trelniki antyle hispaniolczyki kardynały tanagrzyki tanagrowate