Krakowska Brygada Kawalerii

Krakowska Brygada Kawalerii

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Krakowska
Tradycje
Rodowód	5 Brygada Jazdy V Brygada Jazdy 5 Samodzielna Brygada Kawalerii
Dowódcy
Ostatni	gen. bryg. Zygmunt Piasecki
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa pod Tomaszowem (17–20 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Kraków
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	Dowództwo Okręgu Korpusu Nr V Armia „Kraków”

Krakowska Brygada Kawalerii (Krakowska BK) – wielka jednostka kawalerii Wojska Polskiego II RP.

W czasie kampanii wrześniowej brygada walczyła w składzie Armii „Kraków”. W czasie bitwy granicznej toczyła walki w rejonie Woźnik. W odwrocie osłaniała północne skrzydło armii; jej 8 pułk ułanów bił się pod Szczekocinami, a pozostałe pod Pińczowem. 16 września walczyła pod Tarnogrodem, następnie weszła do I bitwy tomaszowskiej. 8 pułk ułanów walczył w ramach Armii „Lublin” w II bitwie tomaszowskiej^[1].

W 1924 roku V Brygada Jazdy przemianowana została na 5 Samodzielną Brygadę Kawalerii. Równocześnie w jej skład włączono 5 pułk strzelców konnych.

W latach 1921–1926 brygada podlegała bezpośrednio dowódcy Okręgu Korpusu Nr V. Dowództwo brygady stacjonowało w Krakowie.

W 1925 roku przy 8 pułku ułanów sformowany został 5 szwadron samochodów pancernych.

W 1926 roku ze składu brygady wyłączony został 2 pułk Szwoleżerów Rokitniańskich, który dyslokowany został do Starogardu i podporządkowany dowódcy 8 Samodzielnej Brygady Kawalerii.

W 1930 roku ze składu brygady wyłączono 5 szwadron samochodów pancernych i podporządkowano dowódcy 2 dywizjonu samochodów pancernych.

6 października 1933 roku trzy pułki Brygady wzięły udział w rewii polskiej kawalerii, nazywanej „Świętem Kawalerii Polskiej”, która odbyła się na krakowskich błoniach w 250. rocznicę bitwy pod Wiedniem^[2].

Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej 5 SBK nazwę „Krakowska Brygada Kawalerii”^[3].

Organizacja pokojowa Krakowskiej BK w 1937 roku:

• dowództwo Krakowskiej Brygady Kawalerii w Krakowie
• 3 pułk Ułanów Śląskich w Tarnowskich Górach
• 8 pułk Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego w Krakowie
• 5 pułk strzelców konnych w Tarnowie (od 1934 roku w Dębicy)
• 5 dywizjon artylerii konnej w Krakowie (od wiosny 1939 roku w Oświęcimiu)
• 5 szwadron pionierów w Krakowie
• szwadron łączności w Krakowie

W sierpniu 1939 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych wprowadziło „nowe składy osobowe kawalerii”. Pułki kawalerii na stopie pokojowej zostały podzielone na dwie grupy różniące się stanem osobowym i koni. Dwa pułki należące do Krakowskiej BK (8 ułanów i 5 strzelców konnych) zostały zaliczone do grupy II, a trzeci pułk (3 ułanów) do grupy I^[4]. Juliusz S. Tym skonstatował, że rozkaz z sierpnia wprowadzający zmiany w etacie pokojowym, w sytuacji gdy pułki kawalerii od czterech miesięcy prowadziły przygotowania wojenne nie został w pełni wykonany^[5].

Krakowska Brygada Kawalerii pod dowództwem gen. bryg. Zygmunta Piaseckiego wchodziła w skład Armii „Kraków”. Broniła ona odcinka Ząbkowice–Częstochowa na prawym skrzydle Armii. W pierwszych dniach września niemiecki XV Korpus Armijny gen. piech. Hermanna Hotha przełamał jej obronę pod Woźnikami i Zawierciem.

1 września 3 pułk Ułanów Śląskich bronił Koszęcina i Kalet przed niemiecką 2 Dywizją Lekką gen. por. Georga Stumme. Tego dnia Niemcom udało się zepchnąć pułk na pozycję pod Woźnikami. 2 września rano ponowiła natarcie niemiecka 2 Dywizja Lekka, wdzierając się w obronę Brygady na Floriańskiej Górze bronionej przez szwadron 3 pułku ułanów. Tu kontratakiem zdołano odzyskać pozycję, ale pod Ligotą Woźnicką Niemcom udało się przełamać obronę 8 pułku ułanów. Pod naporem wroga Brygada rozpoczęła odwrót pod Zawiercie nad Wartą. 3 września 8 pułk ułanów oddzielił się od Brygady i walczył następnie pod Szczekocinami, a potem w ramach Armii „Lublin”. 4 września Brygada otrzymała rozkaz odwrotu nad Nidę w kierunku Pińczowa i Miechowa. Cofająca się Brygada była często atakowana przez niemiecką 2 Dywizję Lekką. W dniach 5 – 6 września walczyła pod Pińczowem, po czym wycofała się ku Wiślicy. 7 września osłaniała w Nowym Korczynie sztab Armii. 10 września przeprawiła się prawy brzeg Wisły pod Baranowem Sandomierskim. Następnie wzięła udział w I bitwie pod Tomaszowem Lubelskim. 14 – 15 września jednostki Armii „Kraków” i „Lublin” toczyły ciężkie walki w Puszczy Solskiej. 16 września Armia „Kraków” kontynuowała bitwę pod Biłgorajem. W walkach tych brała udział Brygada, broniąc rejonu silnie atakowanych przepraw na rzece Tanew pod Budziarzami i Księżpolem. 15 września o świcie na przeprawę przez Tanew pod Księżopolem wyszło silne uderzenie niemieckie. Po trzygodzinnej walce Niemcy zostali odrzuceni pod Tarnogród. Brygada zaatakowała Tarnogród, wdzierając się na północny skraj miasta i do rynku, ale przeciwuderzenie Niemców odrzuciło ją ponownie na linię Tanwi. 16 września walczyła pod Dereźnią Solską i Dereźnią Majdańską oraz Starym Majdanem i Nowym Majdanem. Nie udało się jej przebić z okrążenia w kierunku południowym. Skapitulowała wraz z resztą Armii.

Organizacja wojenna Krakowskiej BK we wrześniu 1939[6]
Jednostka mobilizowana	Jednostka mobilizująca	dowódca jednostki mobilizowanej
dowództwo, sztab i szefowie służb Krakowskiej BK	Dowództwo Krakowskiej BK	gen. bryg. Zygmunt Piasecki
komendant Kwatery Głównej Krakowskiej BK		rtm. st. spocz. Franciszek Jakubowski
szwadron sztabowy Krakowskiej BK		por. kaw. rez. Kazimierz Chwirut
sąd polowy nr 45		kpt. aud. Mieczysław Alfons Kaczorowski
3 pułk ułanów	3 puł.	płk kaw. Czesław Chmielewski
8 pułk ułanów	8 puł.	ppłk dypl. kaw. Włodzimierz Dunin-Żuchowski
5 pułk strzelców konnych	5 psk	płk kaw. Kazimierz Kosiarski
5 dywizjon artylerii konnej	5 dak	ppłk art. Jan Kanty Witowski
drużyna parkowa uzbrojenia nr 541
51 dywizjon pancerny	5 bpanc.	mjr br. panc. Henryk Świetlicki
bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej typ B nr 85	5 daplot.	ppor. art. Stanisław Antoni Skowroński
szwadron kolarzy nr 5	8 puł.	rtm. Antoni Starnawski
szwadron pionierów nr 5		rtm. Jan Plosso vel Płosa[a]
szwadron łączności nr 5		por. łącz. Bohdan Chełmoński[b]
samodzielny pluton karabinów maszynowych nr 5	5 psk	por. kaw. rez. Władysław Zakrzeński[c]
park intendentury typ II nr 541
pluton konny żandarmerii nr 58	5 dżand.	kpt. żand. Zbigniew Kędzierski
poczta polowa nr 167	Dyrekcja OPiT Lwów
pluton sanitarny konny typ I nr 85	szw. zapas. 3 puł.
warsztat taborowy [parokonny] nr 541	3 puł.
kolumna taborowa kawaleriyjska parokonna typ II nr 541
kolumna taborowa kawaleriyjska parokonna typ II nr 542
kolumna taborowa kawaleriyjska parokonna typ II nr 543	5 psk
kolumna taborowa kawaleriyjska parokonna typ II nr 544
kolumna taborowa kawaleriyjska parokonna typ II nr 545
kolumna taborowa kawaleriyjska parokonna typ II nr 546	5 dak
Osobny artykuł: Organizacja wojenna polskiej brygady kawalerii w 1939.
Oddziały przydzielone
Lubliniecki Batalion Obrony Narodowej		mjr Franciszek Żak
II pluton 26 eskadry obserwacyjnej	2 plot.	por. obs. Stanisław Król

Obsada personalna Kwatery Głównej Krakowskiej Brygady Kawalerii we wrześniu 1939 roku^[14][15]

• dowódca brygady – gen. bryg. Zygmunt Piasecki
• oficer ordynansowy – ppor. rez. kaw. Andrzej Czapski
• szef sztabu – ppłk dypl. kaw. Tadeusz Julian Nalepa
• oficer operacyjny – rtm. Stanisław Szczypa (słuchacz I rocznika WSWoj.)
• oficer informacyjny – por. dypl. kaw. Henryk Algernan Gustaw Ottmar Maria Breza †27 IX 1939 Zielona k. Rawy Ruskiej
• dowódca łączności – kpt. łącz. Wacław Dramiński (do 29 VIII 1939 dowódca łączności Pomorskiej BK)
• kwatermistrz – rtm. dypl. Witold Sokolnicki
• szef służby intendentury – kpt. int. z wsw Piotr II Borkowski^[d]
• naczelny lekarz – mjr lek. Jerzy Marceli Paweł Kluczyński †3 IX 1939 Woźniki
• naczelny lekarz weterynarii – ppłk lek. wet. Zygmunt Zawierucha (starszy lekarz weterynarii 8 puł)
• szef służby sprawiedliwości i szef Sądu Polowego Nr 45 – kpt. aud. Mieczysław Alfons Kaczorowski (sędzia śledczy w WSO Nr V)
• szef służby duszpasterstwa katolickiego – ks. kpl. Zygmunt Pastuszko (administrator parafii Częstochowa)
• komendant Kwatery Głównej – rtm. w st. spocz. Franciszek Jakubowski
• dowódca Szwadronu Sztabowego – por. rez. Kazimierz Chwirut

Pod koniec lipca 1944 roku, na terenie Okręgu Krakowskiego AK, zgodnie z planem Odtwarzania Sił Zbrojnych, sformowana została Krakowska Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej AK krypt. „Bank”, „B”, „CC”.

Organizacja i obsada personalna Krakowskiej BK Zmot. AK według stanu z 20 października 1944 roku
Dowództwo i sztab brygady (13 oficerów, 8 podoficerów i 42 szeregowców)

• dowódca brygady – mjr kaw. Edward Kleszczyński ps. „Miechowita”, „Dzik”
• szef sztabu – mjr piech. Adolf Skorwid ps. „Dąb”
• adiutant – ppor. rez. Tadeusz Laskowski ps. „Skała I”
• I oficer sztabu – por. Wacław Hubicki ps. „Hubert”
• oficer wyszkolenia – por. rez. Zygmunt Kałwa ps. „Kamień”
• oficer łączności i dowódca plutonu łączności – ppor. Witold Sławeta ps. „Bystry”
• oficer broni – ppor. NN ps. "Żak";
• oficer inżynierii i dowódca plutonu saperów – ppor. NN ps. „Pal”
• kwatermistrz – kpt. NN ps. "Klon"
• szef intendentury – ppor. rez. Tadeusz Dziedzicki ps. „Krzywda”
• kapelan – ks. Mieczysław Skurczyński ps. „Miecz”
• szef kancelarii – plut. pchor. rez. Stanisław Skalski ps. „Śledź”

8 pułk ułanów AK kryp. „U1”, „B/U”, „CC/U” (24 oficerów, 221 podoficerów i 1648 szeregowych)

• dowódca pułku – mjr Józef Bokota ps. „Malina”, następnie kpt. Kazimierz Tomczak ps. „Lubicz”
• I dywizjon – por. Franciszek Bednarski ps. „Zator”, następnie por. Marian Puz ps. „Komar”
• II dywizjon – por. Bronisław Makowski ps. „Wyrwa”, następnie ppor. Franciszek Kozera ps. „Karp”
• III dywizjon (początkowo dywizjon zapasowy brygady) – por. Edmund Sienkowski ps. „Pik”

5 pułk strzelców konnych AK kryp. „Pszczoła”, „B/P”, „CC/P” (25 oficerów, 269 podoficerów i 1818 szeregowych)

• dowódca pułku – rtm. Jerzy Jasielski ps. „Jawa”
• I dywizjon – por. Stanisław Sierakowski ps. „Dołęga”
• II dywizjon – por. Otto Śmiałek ps. „Kalina”
• III dywizjon – kpt. Stefan Philipp ps. „Poraj” (początkowo jako IV/116 Pułku Piechoty AK Ziemi Olkuskiej kryp. „Winiarnia”)

samodzielny batalion partyzancki „Skała”

Brygada posiadała także różnorodne jednostki specjalne, zaliczane do stanów liczbowych obwodów lub macierzystych oddziałów bojowych. Razem z 6 Dywizja Piechoty AK i 106 Dywizją Piechoty AK wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Garda” (nazywanej także „Kraków”) pod dowództwem płk. Edwarda Godlewskiego ps. „Garda”.

Dowódcy brygady

• płk kaw. Henryk Brzezowski (IV 1921 – 29 XI 1927, od 1 XII 1924 do 20 VIII 1925 był słuchaczem II Kursu CWSW)
• płk SG Włodzimierz Tyszkiewicz (p.o. 15 I – 20 VIII 1925)
• płk kaw. / gen. bryg. Konstanty Plisowski (29 XI 1927 – 31 III 1930 → dyspozycja MSWojsk.)
• płk kaw. Stefan Jacek Dembiński (p.o. od XII 1929)
• płk kaw. / gen. bryg. Zygmunt Piasecki (od 31 III 1930 – IX 1939)

Szefowie sztabu

• rtm. p.d. SG Medard Cibicki (do 1 XI 1923 → słuchacz kursu doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej)
• rtm. SG dr Marian Maciejowski (do 1 I 1925^[17] → Oddział IIIa BŚRW)
• mjr SG Olgierd Górka (1 II – 31 V 1925 → przeniesiony do rezerwy)
• mjr / ppłk SG Tadeusz Śmigielski (VI 1925^[18] – 23 V 1927 → zastępca dowódcy 8 puł^[19])
• mjr dypl. Stanisław Edward Kozłowski (VI 1927^[20] – 20 II 1930 → zastępca dowódcy 10 psk^[21])
• rtm. dypl. Emil Gruszecki (20 II 1930 – 1932 → Departament Kawalerii MSWojsk.)
• rtm. dypl. Wacław Kamionko^[e] (1932^[22] – 7 VI 1934 → 10 psk^[23])
• mjr dypl. Grzegorz Dobrowolski-Doliwa (od 7 VI 1934)
• ppłk dypl. kaw. Tadeusz Julian Nalepa (1938-1939)

Oficerowie sztabu

• por. Włodzimierz Gilewski (1923)
• rtm. Jan Bolesław Marian Zieliński^[f] (25 VI 1927 – 5 XI 1928 → 19 p.uł.^[24])
• rtm. dypl. Stefan Pronaszko (od 1 XI 1932)
• rtm. Władysław Lucjan Michał Żurowski^[g] (od 20 VIII 1925^[25])
• rtm. Stanisław Wołoszyn-Broczyński^[h] (od 26 IV 1928^[26])
• rtm. Stanisław Henryk Szczucki (od 1928 dowódca szwadronu pionierów)

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939^[27][i]

• dowódca brygady – gen. bryg. Zygmunt Piasecki
• szef sztabu – ppłk dypl. Tadeusz Julian Nalepa
• I oficer sztabu – rtm. dypl. Witold Sokolnicki
• II oficer sztabu – rtm. Wacław Szcześniak
• oficer dyspozycyjny (słuchacz École Supérieure de Guerre w Paryżu) – mjr dypl. kaw. Jan Alojzy Rudnicki
• dowódca łączności – mjr łączn. Jan Wojciech Zgorzelski
• oficer intendentury – kpt. int. z wsw Piotr II Borkowski

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[29]

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy / służby (stanowisko)		zamordowany
			przed mobilizacją	we wrześniu 1939
Bystrzonowski Stefan	ppor. rez.	prawnik		OZ Krakowskiej BK	Charków
Janikowski Tadeusz	plut. pchor.	lekarz weterynarii		OZ Krakowskiej BK	Charków
Ostrowski Roman	ppor. rez.	inżynier		OZ Krakowskiej BK	Charków
Radliński Stanisław[30]	porucznik	żołnierz zawodowy	dca pl Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii	OZ Krakowskiej BK	Charków
Ralski Edward	por. rez.	biolog, profesor doktor	Uniwersytet Poznański	OZ Krakowskiej BK	Charków
Szcześniak Wacław[31]	rotmistrz	żołnierz zawodowy	oficer dyspozycyjny (na kursie we Francji)	OZ Krakowskiej BK	Charków
Szefer Tadeusz	ppor. rez.	absolwent UJ	Izba Przemysłowo-Handlowa w Gdyni	OZ Krakowskiej BK	Charków

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie : krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975.
• Kazimierz Banaszek; Krystyna Wanda Roman; Zdzisław Sawicki: Kawalerowie Orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich. Kapituła Orderu Wojennego Virtuti Militari, 2000. ISBN 83-87893-79-X.
• Eugeniusz Kozłowski: Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.
• Waldemar Rezmer. Rewia polskiej kawalerii w Krakowie w 1933 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 3 (245), s. 127-144, 2013. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 1640-6281. 
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.
• Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-02-10)].
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.