Polacy na Ukrainie

Polacy na Ukrainie

Lwów, kolumna Adama Mickiewicza (2018)
Populacja	0,15–2,0 mln (2009)[1]
Miejsce zamieszkania	obwód chmielnicki obwód lwowski obwód żytomierski
Język	polski
Religia	katolicyzm
Grupa	Polacy
Multimedia w Wikimedia Commons

Polacy na Ukrainie – polska mniejszość narodowa na Ukrainie. Według oficjalnych danych jej liczebność wynosi 147,9 tysiąca^[2]. Najwięcej ukraińskich Polaków mieszka w obwodzie żytomierskim.

Tereny dzisiejszego pogranicza polsko-ukraińskiego jeszcze przed ostatecznym wykrystalizowaniem się państwowości polskiej za czasów pierwszych Piastów były zamieszkiwane przez zachodniosłowiańskie plemię Lędzian (Lachów) od którego wywodzi się jedna z nazw określających Polaków, plemię to ma swoje istotne miejsce w polskiej historiografii. Według ruskiego kronikarza Nestora plemiona Radymiczów oraz Wiatyczów miały „pochodzić od Lachów i być Lachami”^[3]. W swojej kronice wydarzeń Powieść doroczna Nestor opisuje także rywalizację Polski i Rusi o Grody Czerwieńskie leżące obecnie po części na terenach zachodniej Ukrainy i Białorusi, a po części we wschodnich województwach polskich^[4]. Pierwsza wzmianka o tych Grodach pochodzi z roku 981, kiedy to zdobył je na Polakach książę kijowski Włodzimierz I^[5].

W leto 6489 ide Wołodimer’ k Liachom’ i zaja grady ich: Peremyszl’, Czerwien’, i iny grady jeże sut’ do sego dnie pod’ Rusiu. W sem że letie i Wiaticzi pobiedi i wiezłożi na nia dan’ ot niaouga, jakoże otci (otec) jego imasze.

Co w polskim tłumaczeniu brzmi następująco^[6];

Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał.

W następnych stuleciach Polacy osiedlali się na terenach Rusi Czerwonej i Podola, czy po Unii Lubelskiej – Wołynia (do unii obowiązywał zakaz nabywania ziemi na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego przez obywateli Korony). W latach 1569–1648 ponad trzy/czwarte terytorium obecnego państwa Ukraina wchodziło w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jako część Korony Królestwa Polskiego.

Po rozbiorach Rzeczypospolitej, zwłaszcza zaś w ramach represji po powstaniu listopadowym i powstaniu styczniowym ludność i kultura polska poddana była masowym represjom w ramach Imperium Rosyjskiego. Polskie instytucje społeczne i kulturalne (jak Liceum Krzemienieckie, wyposażenie Uniwersytetu Wileńskiego, szkolnictwo polskie) były likwidowane, a ludność polska poddana dyskryminacji ekonomicznej (zakaz nabywania ziemi, konfiskaty).

W czasie istnienia Ukraińskiej Republiki Ludowej kilku Polaków (Mieczysław Mickiewicz, Stanisław Stempowski, Henryk Józewski) zajmowało stanowiska w rządzie URL. Podpisana 21 kwietnia 1920 pomiędzy rządem Polski a rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej umowa sojusznicza gwarantowała prawa ukraińskiej ludności w Polsce i polskiej na Ukrainie.

Po traktacie ryskim, kończącym wojnę polsko-bolszewicką na wschód od granicy polsko-sowieckiej ustalonej traktatem znalazło się w USRR kilkaset tysięcy Polaków. Władze sowieckie po próbach tworzenia w latach 20. XX w. tzw. polskich regionów autonomicznych (w USRR Marchlewszczyzna), w latach 30. dokonały eksterminacji i masowych deportacji ludności polskiej z ZSRR.

W antypolskiej polityce władz ZSRR uczestniczył I sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy w latach 1929–1938, Stanisław Kosior (Polak), ostatecznie aresztowany i zamordowany w ramach Wielkiej Czystki w ZSRR.

W wyniku agresji sowieckiej na Polskę w 1939 roku, tereny dzisiejszej Ukrainy zachodniej znalazły się pod okupacją sowiecką. Skutkowało to masowym terrorem przeciwko ludności polskiej i wywózkami na Sybir. W okresie okupacja niemieckiej tych ziem w latach 1941–1944 miały miejsce masowe zbrodnie przeciwko ludności polskiej ze strony Ukraińskiej Powstańczej Armii na terenie Wołynia i Galicji Wschodniej. Po ponownym wkroczeniu Sowietów oraz zmianie granic dokonano wysiedlenia większości pozostałej polskiej ludności na Ziemie Odzyskane.

W czasach powojennych, w sowieckiej Ukrainie, Polacy mieli bardzo ograniczone możliwości kultywowania swojej tożsamości narodowej. Byli pozbawieni polskiej oświaty i prasy, duszpasterstwa rzymskokatolickiego oraz kontaktów z innymi krajem i emigracją. Dopiero rozpad ZSRR i uzyskanie przez Ukrainę niepodległości umożliwiło prowadzenie działalności na rzecz zachowania polskości oraz powstanie polskich organizacji społecznych, oświatowych i kulturalnych.

Według ukraińskiego spisu powszechnego z 2001 roku obszar państwa Ukraina w tym czasie zamieszkiwało 147,9 tysiąca Polaków^[7]. Nieoficjalne szacunki wskazują na wyższe liczby: 900 tysięcy^[8], a nawet na 2 miliony^[9]

Liczba Polaków na Ukrainie od 1926
Rok	1926 spis1	1939 spis²	1959 spis³	1970 spis4	1979 spis5	1989 spis6	2001 spis7
Populacja	476 435	357 710	363 297	295,107	258 309	219 179	144 130
Odsetek	1,6%	1,2%	0,9%	0,6%	0,5%	0,4%	0,3%
1 Source: [1]. ² Source: [2]. ³ Source: [3]. 4 Source: [4]. 5 Source: [5]. 6 Source: [6]. 7 Source: [7].

Spis z 2001

Obwód	Liczba Polaków	% Polaków
Obwód żytomierski	49 046	3,53%
Obwód chmielnicki	23 005	1,61%
Obwód lwowski	18 948	0,73%
miasto Kijów	6 924	0,27%
Obwód tarnopolski	3 856	0,34%
Obwód winnicki	3 794	0,22%
Obwód kijowski	2 846	0,16%
Obwód rówieński	2 031	0,17%
Obwód iwanofrankiwski	1 864	0,13%
Obwód wołyński	788	0,07%
Obwód doniecki	4 343	0,09%
Obwód czerniowiecki	3 367	0,37%
Obwód dniepropetrowski	3 288	0,09%
Obwód odeski	3 247	0,13%
Obwód ługański	2 107	0,08%
Obwód charkowski	1 936	0,07%
Obwód zaporoski	1 774	0,09%
Obwód chersoński	1 625	0,14%
Obwód mikołajowski	1 317	0,1%
Obwód połtawski	813	0,05%
Obwód czerkaski	729	0,05%
Obwód kirowohradzki	556	0,05%
Obwód czernihowski	528	0,04%
Obwód zakarpacki	518	0,04%
Obwód sumski	421	0,03%
Autonomiczna Republika Krymu	3 879	0,19%
miasto Sewastopol	580	0,15%
Cała Ukraina	144 130	0,3%

Wśród trudności i wyznań stojących przed polską mniejszością na Ukrainie wymienia się: problemy ekonomiczne (motywujące do emigracji), słaby kontakt z Polską i kulturą polską, zatracanie tożsamości i języka polskiego w rodzinach narodowościowo mieszanych oraz bierna postawa w życiu politycznym. Uwarunkowania historyczne (przesiedlenia, rozbicie więzów społecznych i rodzinny, brak inteligencji, rusyfikacja, sowietyzacja) spowodowały, że niewielu ukraińskich Polaków posługuje się językiem polskim.

W ramach publicznego systemu edukacji istnieje 6 szkół z polskim językiem nauczania, a także klasy z polskim językiem nauczania i pogłębioną nauką języka polskiego. Dużym zainteresowaniem cieszą się społeczne szkoły sobotnio-niedzielne. Środowisko nauczycielskie zrzesza Zjednoczenie Nauczycieli Polskich na Ukrainie, przy którym funkcjonuje centrum metodyczne w Drohobyczu^[14]. Rozwój polskiej oświaty hamują jednak ograniczenia finansowe i lokalowe, braki kadrowe i niedobór polskich podręczników.

Polacy mieszkający na Ukrainie mają dostęp do kanałów Telewizji Polskiej: TVP Polonia, TVP Historia, TVP Info i TVP Kultura, a także do kanałów: Kino Polska International, Kino Polska Muzyka i TV Trwam. Od 2020 roku na antenie TVP Polonia emitowany jest cotygodniowy magazyn Studio Lwów.

Funkcjonują polskie rozgłośnie i audycje radiowe (m.in. Radio Polonia, Radio Berdyczów, Radio Lwów). Do najważniejszych tytułów prasowych zaliczają się: Kurier Galicyjski, Dziennik Kijowski, Słowo Polskie, Monitor Wołyński, Tęcza Żytomierszczyzny, Radość Wiary oraz Wołanie z Wołynia. Wiele z nich prowadzi także własne portale internetowe.

Historycznie Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie był ściśle związany z polską kulturą. Pomimo, tendencji do wprowadzania języka ukraińskiego, język polski jest obecny w liturgii i działalności duszpasterskiej (zwłaszcza w parafiach w zachodniej części Ukrainy). W kościołach odbywają się nabożeństwa z okazji polskich świąt narodowych. Hierarchowie angażują się w dialog polsko-ukraiński, czego przykładem jest wspólna deklaracja biskupów rzymsko- i greckokatolickich w sprawie rzezi wołyńskiej^[15].

Cmentarz Łyczakowski, Cmentarz Orląt Lwowskich oraz Cmentarz Polski w Żytomierzu są jednymi z największych i najważniejszych polskich nekropolii na wschodzie. Opiekę nad polskimi cmentarzami sprawują miejscowe polskie organizacje wspieranie przez wolontariuszy z Polski. Dużym wyzwaniem jest ochrona i zapobieżenie degradacji wielu opuszczonych cmentarzy. W 2010 roku zainicjowana została akcja Mogiłę pradziada ocal od zapomnienia, która obejmuje inwentaryzację, restaurowanie i sprzątanie grobów^[16]. Na terenie Ukrainy znajdują także dwa cmentarze katyńskie – w Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie oraz Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni. Trwają prace nad odbudową zniszczonego w czasach wojny, powstałego w czasach przedwojennych budynku obserwatorium astronomicznego na szczycie Pop Iwan.

W 2019 roku funkcjonowało ponad 300 polskich organizacji, głównie o charakterze edukacyjno-kulturalnym. Dwie organizacje mają charakter „dachowy”: Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie z siedzibą we Lwowie oraz Związek Polaków na Ukrainie z siedzibą w Kijowie.

Z powyższych danych wynika duże zróżnicowanie w rozmieszczeniu mieszkających w Polsce. Także z uwagi na uwarunkowania historyczne należy uwzględniać różną specyfikę polskich społecznych w poszczególnych regionach.

W Charkowie funkcjonują Stowarzyszenie Kultury Polskiej^[17] oraz Dom Polonii na Wschodzie z siedzibą w Charkowie^[18]. W mieście funkcjonuje polska szkoła sobotnia, organizowane są także doroczne dni kultury polskiej. Wydawany jest także miesięcznik Polonia Charkowa. Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, gdzie spoczywają ofiary zbrodni katyńskiej, jest jednym z najważniejszych polskich miejsc pamięci narodowej na wschodzie.

W obwodzie chersońskim działalność polska skupia się wokół kilku organizacji w Chersoniu i Nowej Kachowce. Przy Chersońskim Obwodowym Stowarzyszeniu „Polonia”, od 2005 roku działa szkoła sobotnio-niedzielna, zaś od 2012 roku w Nowej Kachowce przy Organizacji Społecznej „Dom Polski” działa punkt nauczania języka polskiego.

W Czerkasach działa oddział obwodowy Związku Polaków na Ukrainie, zaś przy miejscowej parafii rzymskokatolickiej funkcjonuje polska szkoła sobotnio-niedzielna.

W Humaniu środowisko polskie skupia Stowarzyszenie Polaków w Humaniu „Ognisko”.

Wśród nielicznej polskiej społeczności obwodu czernihowskiego działalność prowadzący trzy organizacje: Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie Polaków „Aster” w Niżynie, Kulturalno-Oświatowy Związek Polaków w Pryłukach i „Polska Przystań” w Czernihowie^[19].

Działalność polska skupia się w powstałym w 2015 roku Centrum Kultury Polskiej i Dialogu Europejskiego w Iwano-Frankiwsku, które oprócz działalności nakierowanej na aktywizację i integrację społeczności polskiej (w szczególności młodego pokolenia), prowadzi także działania adresowane do społeczeństwa ukraińskiego promując polską kulturę, współpracę polsko-ukraińską oraz idee integracji europejskiej. Centrum jest organizatorem dorocznych Dni Kultury Polskiej^[20] i Forum Młodych Polaków na Ukrainie.

W Kijowie funkcjonuje dom polski oraz szkoła sobotnia, w której młodzież ma szansę poznawać polską kulturę i literaturę oraz historię i geografię Polski^[21]. Istnieje też kilka innych szkół społecznych języka polskiego. Ponadto w Kijowie ukazuje się dwutygodnik Dziennik Kijowski.

W podkijowskich Browarach działalność polska skupia się wokół powstałego w 2001 roku Kulturalno-Oświatowego Stowarzyszenia „Rodzina” w Browarach, które prowadzi punkt nauczania języka polskiego^[22].

Polacy mieszkają także w Białej Cerkwi, gdzie funkcjonują Stowarzyszenie Kultury Polskiej w Białej Cerkwi im. Zygmunta Krasińskiego i Stowarzyszeniu Polaków Białocerkiewszczyzny. Przy obu organizacjach funkcjonują szkoły sobotnie.

Wskutek zmian granic i wysiedleń na ziemi lwowskiej pozostało niewielu Polaków, mimo to Lwów pozostaje ważnym ośrodkiem polskiej kultury. Funkcjonuje tam wiele polskich organizacji (m.in. założone w 1988 roku Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej oraz redakcje Kuriera Galicyjskiego i Radia Lwów) i szkół (wśród nich Szkoła Średnia nr 10 we Lwowie), a także Polski Teatr Ludowy.

Największym skupiskiem polskim obwodu lwowskiego jest rejon mościski. W Mościskach funkcjonuje m.in. Ogólnokształcąca Szkoła Średnia nr 3 im. Królowej Jadwigi z polskim językiem nauczania oraz dom polski (otwarty w grudniu 2021^[23]), zaś w pobliskich Łanowicach i Strzelczyskach działają szkoły podstawowe z polskim językiem nauczania. Innym skupiskiem polskim w obwodzie lwowskim jest Drohobycz.

Odeska Polonia jednoczy się w Związku Polaków na Ukrainie – Oddziale im. Adama Mickiewicza w Odessie, którym przez wiele lat kierował Tadeusz Załucki. Przy organizacji funkcjonują: szkoła sobotnio-niedzielna, klub seniora oraz zespoły artystyczne^[24].

Działalność wśród nielicznej polskiej społeczności obwodu połtawskiego prowadzi Związek Miłośników Kultury Polskiej na Połtawszczyźnie „Polonia”. Przy związku funkcjonuje szkoła sobotnio-niedzielna (jedyna tego typu placówka w regionie).

Obwód sumski jest najmniej licznym (w liczbach bezwzględnych) skupiskiem polskim na Ukrainie. Od 1999 roku w Sumach działa Towarzystwo Kultury Polskiej, które organizuje uroczystości patriotyczne i prowadzi działania propagujące polską kulturę współpracując z Konsulatem Generalnym RP w Charkowie i stowarzyszeniem Wspólnota Polska^[25]. W 2005 roku przy Centrum Polskim „Wiara, nadzieja, miłość” roku powstała polska szkoła sobotnio-niedzielna^[12].

Kultywowaniu polskości służy pięć działających przy polskich organizacjach szkół sobotnio-niedzielnych (w Winnicy i Koziatyniu).

W Winnicy odbywa się doroczny festiwal kultury polskiej organizowany przez Związek Polaków Winniccyzny^[26]. Ponadto w Winnicy mieści się redakcja miesięcznika i portalu internetowego Słowo Polskie. W 2016 roku w Barze otwarto Dom Polski^[27].

Na terenie dzisiejszego obwodu winnickiego znajduje się wiele polskich zabytków (m.in. Pałac w Tulczynie, Pałac w Woronowicy, pałac Witosławskich w Czerniatynie i świątynie), z tego regionu pochodzi także Ignacy Jan Paderewski – urodzony we wsi Kuryłówka.

Pomimo niewielkiej liczebności, polska mniejszość historycznego Wołynia wykazuje się wyraźną aktywnością. Działa kilkanaście organizacji polskich m.in.: Stowarzyszenie Kultury Polskiej na Wołyniu im. Ewy Felińskiej, Stowarzyszenie Lekarzy Polskiego Pochodzenia na Wołyniu, Wołyńskie Zjednoczenie Nauczycieli Polonistów im. Gabrieli Zapolskiej w Łucku, Stowarzyszenie Artystów Polskiego Pochodzenia z Wołynia „Barwy Kresowe”, Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Henryka Sienkiewicza w Równem czy grupy harcerskie^[28]. Działalność oświatowa skupia się w 13 szkołach sobotnio-niedzielnych.

Według oficjalnych statystyk z 2001 roku obwód zakarpacki zamieszkuje jedynie ponad 500 osób polskiej narodowości. Jest tow większości ludność napływowa (oraz ich potomkowie), która przybyła po II wojnie światowej z innych terenów współczesnej zachodniej Ukrainy. W Użhorodzie funkcjonuje szkoła sobotnio-niedzielna prowadzona przez Towarzystwo Kultury Polskiej Zakarpacia (wchodzące w skład Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie)^[29].

• Ukraińcy w Polsce
• Lędzianie
• Kresy Wschodnie

• August Bielowski: Monumenta Poloniae Historica.
• F. Sielicki: Najstarsza Kronika Kijowska. Powieść Minionych Lat. Wrocław 2005
• Połnoje sobranije russkich letopisiej. t. I., Leningrad 1926–1928
• H. Krasowska: Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie. Warszawa 2012
• Krzysztof Sawicki: Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2009. Warszawa 2009, ISBN 978-83-89607-81-2.

• Krzysztof Sawicki: Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2009. Warszawa 2009 ISBN 978-83-89607-81-2.
• Piotr Furmaniak: Polacy na Ukrainie – sytuacja polskiej mniejszości – Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
• Stowarzyszenie Wspólnota Polska
• Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie