Amerika ya Kusini

Amerika ya Kusini ni bara la magharibi ambalo kwa kiasi kikubwa sana linaenea upande wa kusini wa Ikweta.

Inapakana na Bahari ya Pasifiki upande wa Magharibi, na Bahari ya Atlantiki upande wa Mashariki.

Kaskazini inaunganika na Amerika ya Kaskazini kwa njia ya shingo ya nchi ya Panama.

Jina la "Amerika"

Neno "Amerika" limetokana na jina la kwanza la Mwitalia Amerigo Vespucci (1451-1512). Vespucci alikuwa baharia na mfanyabiashara katika utumishi wa familia ya Medici kutoka Firenze (Italia). Tangu mwaka 1499 alisafiri kwenye pwani za Amerika ya Kusini na Amerika ya Kati akaandika kitabu juu ya safari zake. Humo aliandika ya kwamba hakukubaliana na Kristoforo Kolumbus ya kwamba visiwa na nchi zilizofikiwa na Kolumbus zilikuwa sehemu ya Uhindi. Amerigo alipendekeza ya kwamba zilikuwa sehemu za "dunia mpya" au bara jipya akiwa mtu wa kwanza kuandika hivyo.

Mwanajiografia Mjerumani Martin Waldseemüller alitumia jina la "Amerika" kwa heshima ya Amerigo alipochora ramani yake ya dunia ya mwaka 1507.

Jiografia ya Amerika Kusini

Amerika ya kusini huwa na kanda 3 kubwa:

Milima ya Andes inayoelekea upande wa magharibi kutoka kaskazini hadi kusini
Mabeseni ya mito upande wa mashariki wa Andes
maeneo ya nyanda za juu upande wa mashariki wa Andes

Zote ziko juu ya bamba la Amerika ya Kusini

Andes ni safu ya milima ndefu zaidi duniani, ikiwa na urefu wa kilomita 7,500 kuanzia Venezuela hadi Patagonia (Argentina).

Kutokea kwa milima hii kulisababishwa na mgongano wa mabamba ya gandunia ya Amerika Kusini na Nasca, ilhali bamba la Nasca linasukumwa chini ya bamba la Amerika ya Kusini na kulipandisha juu, hapo pia milima ya Andes inakunjwa juu na mchakato huu unaendelea. Ndiyo asili ya mitetemeko ya ardhi inayotikisisha pwani ya Pasifiki mara kwa mara.

Mlima mrefu ni Aconcagua yenye kimo cha mita 6962 juu ya UB; uko mpakani kati ya Argentina na Chile.

Sehemu ya kusini kabisa ni rasi ya Cape Hoorn.

Tambarare kubwa ni beseni ya mto Amazonas ulio na urefu wa kilomita 6,448 na matawimto 10,000. Mto Amazonas unapokea maji yake hasa kutoka Andes.

Upande wa kaskazini liko beseni la Orinoco linalotengwa na Amazonas na milima ya Guayana.

Kusini mwa bara liko beseni la mto Paraguay na mto Parana inayokutana katika Rio de la Plata.

Nyanda za juu ziko Guayana, Brasil na Patagonia ya mashariki (Argentina).

Kuna visiwa ambavyo kisiasa ni sehemu ya nchi za Amerika Kusini ingawa kijiografia ziko nje ya bara lenyewe:

Katika bahari Pasifiki kuna Visiwa vya Galapagos (sehemu ya Ekuador), Kisiwa cha Pasaka na kisiwa cha Robinson Crusoe (sehemu za Chile)
Katikati ya Atlantiki kuna visiwa vidogo vya Fernando de Noronha, Trindade na Martim Vaz na funguvisiwa la São Pedro e São Paulo (Brazil).

Biolojia na wanyama

Mla sisimizi ni mwenyeji wa Amerika Kusini.

Kibiolojia Amerika ya Kusini ni eneo lenya tabia za pekee pamoja na spishi nyingi za mimea na wanyama zinazopatikana huko tu. Sababu yake ni kwamba katika historia ya sayari yetu bara hili lilikaa miaka milioni 100 bila kugusana na mabara mengine, hadi kutokea kwa shingo ya nchi ya Panama miaka milioni 3 iliyopita. Kwa hiyo huko zilitokea spishi ambazo hazipatikani kwenye sehemu nyingine za dunia.

Kati ya wanyama ambao ni wa pekee kuna

Nandu (aina ya mbuni wa Amerika Kusini)
Ndege kama tukani, tinamu na kolibri (Trochilidae, Kiing. hummingbird) wasio na spishi za karibu penginepo
Kima wa Dunia Mpya (Platyrrhini)
Rodentia wa pekee kama nungubandia (Cavia porcellus) (Kiing. guinea pig) na panya-chinchila
Kundi la pekee la mamalia linaloitwa Xenarthra, lenye mla-sisimizi (anteater), mwendapole au slothi (sloth) na armadilo (armadillo).
Jagwa anayefanana kiasi na chui mkubwa
Pia spishi nyingi za samaki zinazopatikana huko tu, kwa mfano samaki mashuhuri wa piranya.

Historia

Kabla ya kuingia kwa Wazungu

Inka Pachacutec akisali katika hekalu la mungu jua. Dini hiyo ilidai watu wengi wachinjwe kama kafara.

Kufuatana na wachunguzi wengi, watu wa kwanza waliingia Amerika takriban miaka 15,000 - 20,000 iliyopita kutoka Asia.

Jenetikia inaonyesha kuwa DNA za Waindio na za wakazi asilia wa Siberia (Asia ya Kaskazini) zinaonyesha urithi wa pamoja ^[1].

Wakati wa enzi ya barafu kulikuwa na shingo ya nchi baina ya Asia na Amerika kwa sababu uwiano wa bahari ulikuwa wa chini zaidi kuliko leo; hapo vikundi vya wawindaji na wavuvi waliweza kupita^[2]^[3].

Wachunguzi wengine huona ya kwamba uhamiaji huu ulianza mapema zaidi, labda miaka 40,000 hivi iliyopita.^[4]^[5]

Kutoka Alaska na Amerika ya Kaskazini waliendelea kuelekea kusini; wanaaminiwa walifika karibu na ncha ya bara.

Dalili za kwanza za kilimo zinajulikana kutoka beseni ya Amazonas tangu miaka 8,500 iliyopita. hapo watu walianza kulima viazi, pilipili na maharagwe.

Ufugaji wa Lama na alpaka ulianza mnamo mwaka 3500 KK.

Mabaki ya vijiji na miji ya kudumu katika Andes yanajulikana tangu milenia ya pili KK.

Tamaduni za Waindio wa Amerika Kusini ziliboresha kilimo na kugundua mazao mengi ambayo yanatupa leo hii vyakula muhimu kama vile mahindi, viazi, viazi vitamu, muhogo na karanga.

Watu hao walianza pia kujenga jamii kubwa zilizoendelea kuwa madola na milki na kuendesha biashara ya mbali. Kabla ya kuja kwa Wahispania mnamo mwaka 1500 ni hasa milki ya Inka iliyounganisha sehemu kubwa ya nchi za Andes.

Jamii hizo ziliweza kuwasiliana katika maeneo makubwa sana na kujenga miji mikubwa.

Mafanikio yao ya kijamii, ya kiuchumi na ya kisanii ni ya ajabu kwa sababu katika teknolojia waliendesha shughuli bila matumizi ya vyombo vya metali. Ingawa walitengeneza mapambo mazuri sana ya dhahabu, fedha, shaba na bronzi, kuna mifano michache sana ya matumizi ya bronzi au metali nyingine kwa vifaa na silaha.

Kuna makadirio ya kwamba idadi ya wakazi asilia, yaani Waindio, ilikuwa milioni 30 hivi katika Amerika ya Kusini kabla ya kufika kwa Wazungu.

Kipindi cha ukoloni

Mwaka 1492 Kristoforo Kolumbus alifika kwenye visiwa vya Karibi na kwenye safari yake ya tatu mwaka 1498 alipita kwenye pwani ya Venezuela.

Nchi mbili jirani za Hispania na Ureno, zilizokuwa viongozi wa teknolojia ya usafiri kwa bahari wakati ule, zilifanya mkataba wa kugawana dunia kati yao. Kutokana na mkataba huo maeneo ya Brazil ya leo yalikuwa chini ya Ureno na sehemu nyingine za Amerika Kusini chini ya Hispania.

Nchi zote mbili zilituma wamisionari Wakatoliki na kuruhusu Kanisa Katoliki pekee kufanya kazi kule. Hapo ndipo msingi kwa lugha za Kihispania na Kireno kuwa lugha ya watu wengi kwenye bara hili na asilimia kubwa kuwa wafuasi wa Kanisa Katoliki hadi leo.

Wahispania wachache walifaulu kuvamia na kuteka madola yote ya wenyeji. Sababu muhimu ilikuwa tofauti kubwa ya teknolojia, maana wakazi asilia bado walitumia zaidi silaha za mawe na ubao, ilhali Wahispania walifika na panga za feleji, gobora na farasi wa vita.

Sababu nyingine ni ya kibiolojia, kwa sababu Wazungu walileta magonjwa yasiyojulikana kwa wenyeji wa Amerika. Kuna makadirio ya kwamba magonjwa hayo yaliua mamilioni ya Waindio na hivyo kudhoofisha upinzani wao dhidi ya wavamizi Wazungu waliokuwa wachache kwa miaka mingi.

Kiutawala Wahispania waliunda majimbo makubwa yaliyosimamiwa na afisa mwenye cheo cha "mfalme mdogo" (his. virrei, ing. viceroy). Majimbo hayo yalikuwa chini ya serikali kuu ya Madrid, lakini yalijitawala chini ya wafalme wadogo waliotumwa kutoka Hispania.

Majimbo ya kwanza yalikuwa "Hispania Mpya" (Meksiko na Venezuela) na "Peru" (maeneo makubwa ya Andes pamoja na Panama). Mwaka 1717 maeneo ya Ekuador, Kolombia na Venezuela yalikunganishwa kuwa jimbo kubwa la "Granada Mpya". Mwaka 1776 Bolivia, Chile, Argentina na Paraguay zilikuwa "Rio de la Plata".

Fedha kutoka migodi ya Peru ilikuwa msingi wa utajiri wa Hispania na nafasi yake kama dola muhimu katika Ulaya.

Kijamii kulikuwa na matabaka. Tabaka la juu walikuwa Wahispania waliotumwa kutoka kwao pamoja na familia wenyeji Wahispania. Sehemu kubwa ya wakazi walikuwa na asili ya mchanganyiko wa Wazungu na Waindio; katika nchi kadhaa, hasa katika nyanda za juu za Andes na katika misitu ya mvua kulikuwa bado na idadi kubwa ya Waindio. Kwenye maeneo ya pwani watumwa kutoka Afrika waliingizwa. Serikali ya Kihispania ilijaribu kuwatenganisha wakazi kufutana na rangi na kutenga vyeo vya juu kwa Wazungu watupu, lakini hii ilikuwa vigumu kutokana na asilimia kubwa ya mchanganyiko.

Uhuru

Mnamo mwaka 1800 harakati ya kutafuta uhuru ilipata nguvu. Kwa upande moja walowezi Wahispania walisikia juu ya uhuru wa makoloni ya Uingereza katika Marekani. Walisikitika pia kutawaliwa na nchi iliyo mbali katika Ulaya, ambayo haikuangaliwa tena na sehemu ya wenyeji kama nchi mama. Kwa upande mwingine Hispania ilidhoofika kutokana na vita za Napoleon, uvamizi wa Wafaransa na mapinduzi katika Hispania.

Tangu mwaka 1808 Simon Bolivar aliongoza kikosi cha wanamgambo na kupigana na jeshi la kikoloni hadi kushinda mwaka 1813. Argentina ilifuata mwaka 1816 na kujitangazia uhuru, Chile na Kolombia zikafuata mwaka 1818. Mapigano ya mwisho yalitokea mwaka 1824 huko Peru: waasi walishinda na Hispania iliondoka katika Amerika ya Kusini ikibaki kwenye visiwa vya Karibi.

Baada ya uhuru sehemu kubwa ya Amerika Kusini iliunganishwa katika "Kolombia Kubwa" lakini hili dola jipya haikudumu, hivyo tangu mwaka 1832 madola ya leo yalitokea.

Urithi wa ukoloni: lugha na utamaduni

Kwa lugha zake mbalimbali bara linahesabiwa katika "Amerika ya Kilatini" kwa sababu wakazi wengi hutumia lugha za Kirumi, hasa Kihispania na Kireno, zilizotokana na Kilatini.

Sababu yake ni ya kwamba sehemu kubwa ya bara hili lilikuwa koloni la Hispania. Brazil ilikuwa koloni la Ureno. Nchi zote mbili ziliacha tabia za utamaduni wao pamoja na dini (Kanisa Katoliki) na lugha zilizokuwa lugha za kitaifa.

Nchi za Guyana pekee zilikuwa makoloni ya mataifa mengine ya Ulaya zilizoacha lugha zao:

Guyana ilikuwa koloni la Uingereza ikitumia Kiingereza (zamani iliitwa Guyana ya Kiingereza)
Surinam ilikuwa koloni la Uholanzi ikitumia Kiholanzi (zamani iliitwa Guyana ya Kiholanzi)
Guyana ya Kifaransa ilikuwa koloni la Ufaransa, sasa imekuwa mkoa wa Ufaransa na sehemu ya Umoja wa Ulaya ikitumia Kifaransa.

Orodha ya nchi na maeneo

Katika bara hilo kuna nchi huru zifuatazo:

Maeneo chini ya utawala wa mataifa ya nje ni:

Guyana ya Kifaransa
Visiwa vya Falkland (Uingereza)
Visiwa vya Aruba, Bonaire na Curaçao (Uholanzi)

Taarifa zaidi zinapatikana katika jedwali lifuatalo:

Jina la nchi au eneo, bendera	Eneo (km²)	Wakazi (2007)	Wakazi kwa km²	Mji mkuu
Argentina Argentina	2,766,890	40,677,348	14.3	Buenos Aires
Bolivia Bolivia	1,098,580	9,247,816	8.1	La Paz, Sucre
Brazil Brazil	8,514,877	191,908,598	22.0	Brasilia
Chile Chile	756,950	16,454,143	21.1	Santiago de Chile
Kolombia Kolombia	1,138,910	45,013,674	37.7	Bogotá
Ekuador Ekuador	283,560	13,927,650	47.1	Quito
Falkland Islands Falkland Islands (Ufalme wa Muungano)	12,173	3,140^[6]	0.26	Port Stanley
Guyana ya Kifaransa Guyana ya Kifaransa (Ufaransa)	91,000	221,450 (Jan. 2008)^[7]	2.7	Cayenne
Guyana Guyana	214,970	770,794	3.6	Georgetown
Paraguay Paraguay	406,750	6,347,884	15.6	Asunción
Peru Peru	1,285,220	28,220,764	21.7	Lima
Visiwa vya South Georgia na South Sandwich (Ufalme wa Muungano)	3,093	20	0	Grytviken
Surinam Surinam	163,270	438,144	2.7	Paramaribo
Uruguay Uruguay	176,220	3,477,778	19.4	Montevideo
Venezuela Venezuela	912,050	26,414,815	27.8	Caracas
Jumla	17,824,513	382,426,313	21.5

Marejeo

Makala hii kuhusu maeneo ya Amerika Kusini bado ni mbegu.
Je unajua kitu kuhusu Amerika ya Kusini kama historia yake, biashara, taasisi zilizopo, watu au utamaduni?
Labda unaona habari katika wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa?
Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.

[1] Wells, Spencer; Read, Mark (2002). The Journey of Man - A Genetic Odyssey (google books), Random House. pp. 138–140. ISBN 0-8129-7146-9

[2] Noble, John (2008-04-04). "Evidence Supports Earlier Date for People in North America, NYT, April 4, 2008". Nytimes.com

[3] Americas Settled 15,000 Years Ago, Study Says, Stefan Lovgren for National Geographic News March 13, 2008, iliangaliwa Machi 2016

[4] Marder, William (April 2005). Indians in the Americas: the untold story. By William Marder. ISBN 978-1-58509-104-1

[5] Linganisha hii video ya "Journey of mankind"

[6] Falkland Islands: July 2008 population estimate Archived 29 Januari 2010 at the Wayback Machine.. CIA World Factbook.

[7] "Population des régions au 1er janvier". INSEE. Iliwekwa mnamo 2009-01-20.

[1]