İçeriğe atla

Azerbaycan ekonomisi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Azerbaycan ekonomisi
Azerbaycan zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahiptir
Derece74. (nominal) / 73. (SAGP)
Para birimiAzerbaycan manatı
Mali yıltakvim yılı
Ticaret organizasyonlarıBağımsız Devletler Topluluğu, EİT, DTÖ
İstatistikler
GSYİHartış 100,4 milyar $ (SAGP 2013) [1]
GSYİH büyümeartış % 3,5 (2013)
artış % 2,2 (2012) [2]
Kişi başı GSYİHartış 10,800 $ (SAGP 2013 ort.)
artış 10,500 $ (2012 ort.) [3]
Sektörel GSYİH dağılımıtarım: % 6,2 endüstri: % 63,0 hizmet: % 30,8 (2013) [4]
Enflasyon (TÜFE)% 11,5 (2023)
 % 12,8 (2022)[5]
Yoksulluk sınırı
altındaki nüfus		% 6,1 (2012)
Gini katsayısı33,7 (2008) [6]
İşgücü6,2 milyon (2012 ort.) [7]
Sektörel işgücü dağılımıtarım: % 38,3 endüstri: % 12,1 hizmet: % 49,6 (2008) [8]
İşsizlikartış % 6 (2013 ort.)
 % 5,7 (2012 ort.) [9]
Ana endüstrilerpetrol ve doğalgaz, petrol ürünleri, petrol sahası ekipmanı, çelik, demir cevheri, çimento, kimyasallar ve petrokimya ürünleri, tekstil
Dış ticaret
İhracatartış 34,4 milyar $ (59.) (2013) [10]
İhraç mallarıpetrol ve doğalgaz %90, makineler, pamuk, gıda maddeleri [11]
Ana ihracat ortakları İtalya %23,2
 Türkiye %13,6
 İsrail %6,1
 Rusya %5,4
 Almanya %5
 Çekya %4,6
 Gürcistan %4,3 (2017) [12]
İthalatartış 11,9 milyar $ (91.) (2013) [13]
İthalat mallarımakineler ve ekipmanlar, petrol ürünleri, gıda maddeleri, metaller, kimyasallar [14]
Ana ithalat ortakları Rusya %17,7
 Türkiye %14,8
 Çin %9,9
 ABD %8,3
 Ukrayna %5,3
 Almanya %5,1 (2017) [15]
DYY sermayesiartış 14,3 milyar $ (82.) (31 Aralık 2013) [16]
Gayrisafi dış borçartış 9,552 milyar $ (101.) (31 Aralık 2013) [17]
Kamu maliyesi
Kamu borçlarıGSYİH'nın %7,5 (2013 ort.) [18]
Kredi derecelendirmeStandard & Poor's: BBB-
Görünüm: Durağan

Moody's: Baa3
Görünüm: Durağan

Fitch: BBB-
Görünüm: Durağan
Dış rezervlerartış 13,08 milyar $ (31 Aralık 2013) [19]
Ana veri kaynağı: CIA World Fact Book
Diğer bir bilgi verilmemiş, değerlerin tümü ABD Doları ile ifade edilmiştir.

Azerbaycan, doğal kaynakları, gelişmiş sanayisi ve coğrafyası itibarıyla önemli bir ülkedir. Azerbaycan'da özellikle büyük petrol ve doğalgaz rezervleri bulunmaktadır. Hacim ve çeşit bakımından hammadde yatakları ile dünyanın sayılı ülkelerinden biridir.

1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından siyasi bağımsızlığını kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti, merkezi planlı ekonomisinden serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini yaşadı. Ekonomide yaşanan dönüşümde ülkede siyasi bağımsızlığın ardından siyasi istikrarın sağlanması, coğrafi konumu ve şartlarının yanı sıra önemli enerji kaynağı rezervlerine sahip olması büyük rol oynamıştır.

Siyasi bağımsızlığın kazanılmasının ardından eski Sovyetler Birliği'ndeki işletmelerle ekonomik bağlantıların koparılmasının ve ülkenin diğer Sovyet cumhuriyetlerdeki pazar payını kaybetmesinin yanı sıra Sovyetler Birliği döneminde merkezden sağlanan sübvansiyonların da kesilmesiyle birlikte üretimde düşüşler yaşandı. Ekonomik yapının eski merkezi planlamaya göre örgütlenilmesi nedeniyle birçok fabrika ve tesis üretimini durdurdu veya düşük kapasite ile üretimine devam etti.

Ayrıca tüm eski Sovyet cumhuriyetlerin paylaştığı sancılı ekonomik sürecin yanında, Ermenistan'ın Azerbaycan torpaklarının işgaliyle patlak veren Birinci Karabağ Savaşı, daha büyük sorunlara da neden oldu. Sovyetler Birliği'nin son yıllarından başlayarak 1988'den itibaren Ermenistan'ın silahlı tecavüzüne maruz kalan Azerbaycan, ateşkesin imzalandığı 12 Mayıs 1994'e kadar topraklarının % 20'sini kaybetti ve 1 milyondan fazla nüfusu göçmen durumuna düştü. Kaybettiği topraklardaki birçok ekonomik değerden yoksun kalırken ülkede mevcut olan işsizlik sorunu da iyice artmış oldu.

2000 yılından itibaren, bu yeniliklere hızla adapte olan Azerbaycan, Sovyetler Birliği'nin dağılması ile uzmanlaşma ve iş bölümüne dayalı ekonomik yapılanmanın sona ermesine, Ermenistan işgali ve mülteci sorununa ve ülke sanayii için gereken ara mallarının ithalat yollarının kapanmasına rağmen bütün bu darboğazları aşmayı başarmıştır.

Bugün Azerbaycan'da ekonomik dönüşüm ve kalkınma süreci yavaş ama emin adımlarla ilerlemekte ve gelecek adına ümit vadetmektedir. Ekonomide dönüşüm sürecini yaşamakta olan ülkelere göre ekonomik göstergeler itibarıyla daha iyi konumda. Bu bakımdan 2001 sonrası ekonomide dönüşüm ve kalkınmaya ivme kazandıracak politikaların uygulanma süreci ve uygulamanın gerçekleştirilebilmesi için gerekli siyasi istikrar önem taşımaktadır.

Azerbaycan'ın piyasa mekanizmasına geçişini ve ekonomik istikrarı sağlamaya yönelik çalışmalarını uluslararası kuruluşlar da desteklemektedir. Bu çerçevede, Azerbaycan ve IMF arasında makroekonomik gelişmeyi desteklemek ve ülkeyi petrol gelirlerine hazırlamak amacıyla yardım anlaşmaları imzalanmıştır. Azerbaycan 1992 yılında, Dünya Bankası'na ve Uluslararası Kalkınma Örgütü'ne üye olmuştur.

Yıllardır petrole yatırım yapan Azerbaycan 2005 yılından itibaren millî gelire yansıyacak petrol gelirleri ile yeni bir döneme girmiş bulunmaktadır. Önümüzdeki 15 yıl için 50 milyar Dolar petrol geliri bekleyen ülke somut ve yaşayabilir projelerle bu geliri halkın yaşam standartının yükselmesine harcayacak hedefler için çalışmaktadır. Söz konusu hedeflere ulaşabilmek için Azerbaycan; petrol dışı sektörün geliştirilmesi, iri ve orta ölçekli devlet tesislerinin özelleştirilmesinin hızlandırılması, rekabetin geliştirilmesi, enflasyonun önlenmesi, yoksulluğun azaltılması, yüksek istihdamın sağlanması, bölgelerin geliştirilmesi, Dünya Ticaret Örgütü'ne üyelik sürecinin hızlandırılması yönünde büyük çaba harcamaktadır.

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski Azerbaycan'ın Ekonomik Hayatı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan halkının ekonomik düşünceleri hakkında bize ulaşan en eski yazılı eserlerden biri Avesta’dır. Zerdüştlüğün yasalar topluluğu olan Avesta, M.Ö. X–VII. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır. İnsan hayatının Mazda yasaları temelinde düzenlenmesi, toplumda iyilik ve adalet yasalarının egemen olması anlamına gelir. Azerbaycan'da ilk sosyal hareketler olan Manicilik (III. yüzyıl), Mazdekizm (V–VI. yüzyıllar) ve Hürremiler (VIII–X. yüzyıllar) hareketlerinin ekonomik içeriği, herkes için mülkiyet hakkı yaratma fikrini barındırır. Azerbaycan halkı, dünya halkları arasında ansiklopedik içeriğe sahip eski yazılı eserleri olan halklardan biridir. Bu bakımdan, Dede Korkut Destanı ve içindeki ekonomik fikirler dikkat çekicidir. X. yüzyılda kaleme alınmış bu destan, III–VII. yüzyılların gerçek olaylarını, büyük bir dönemin toplumsal hayatını ve ekonomik yapısını incelemek açısından eşsiz bir kaynaktır. Dede Korkut Destanı'ndaki bilgiler, Azerbaycan oğuzlarının hayatında doğal mübadeleyle birlikte paranın da artık belli bir rol oynadığını, dolaşım ve birikim aracı olarak kullanıldığını doğrular[20][21].

Bilimsel açıdan ekonomi, ekonomik ilişkiler, üretim, bölüşüm, mübadele ve tüketim süreçlerinin birbiriyle karşılıklı ve organik bir ilişki içinde olduğu bir bütündür. Bunlar ise doğrudan mülkiyet ilişkileri ve mülkiyet biçimleri ile bağlantılıdır. Destan, Oğuz boylarının o zamanki meşguliyetlerinden güvenilir bilgiler verir. Orada maddi değerlerin üretiminin farklı alanları, ekonomik çeşitlilik, yapıların somut biçimi, iş bölümü ve bunun öncüsü olan uzmanlık türleri açıkça hissedilir. Güvenilir bilgilere göre, ilk toplumsal iş bölümü tarihte Doğu'da gerçekleşmiştir. Bu da o dönemde toplumların ilerlemesinde bir etken olmuştur[22][23].

Friedrich Engels, “Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni” adlı eserinde, ilk büyük toplumsal iş bölümünün orada yaşayan en ileri kabilelerde meydana geldiğini belirtir ve bu kabilelerden birinin "Turanlılar" olduğunu söyler. Bilindiği gibi, Turanlıların en önde gelen kollarından biri Oğuzlardır. “Dede Korkut” döneminde ise, bu toplumlarda iş bölümü oldukça geniş kapsamlı olmuştur[24][25].

Orta Çağ Azerbaycan Ekonomisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu'nun, özellikle Azerbaycan'ın Orta Çağ'da yaşamış büyük filozof ve düşünürlerinin eserlerinde, toplumun ekonomik yapısı ve onun gelişim yasaları hakkında ileri sürdükleri değerli teorik fikirlerle karşılaşırız. Örneğin, büyük Doğu'nun dünya çapında ünlü düşünürlerinden Fârâbî (870–950), İbn Sina (980–1037), Ebu Reyhan Biruni (XI. yüzyıl), Nizâmî-i Gencevî (1141–1209), Nasirüddin Tusi (1201–1274), İbn Haldun (1334–1406) tüm insanlık kültürüne büyük bilimsel katkılar yapmışlardır. Bu düşünürlerin ekonomik fikir alanında da büyük hizmetleri olmuştur[26][27][28].

Orta Çağ'da, tüm İslam dünyasında olduğu gibi Azerbaycan'da da bilim, kültür ve ekonomi alanında bir canlanma başlamıştır. Bu dönemde ekonomik fikirler ve öğretiler tarih boyunca geniş bir gelişim ve evrim sürecinden geçmiştir. Bu ülkelerde ekonomik hayatta üretimin en eski biçimleri olan tarım, hayvancılık, sulama sistemleri, zanaatkârlık, ticaret ve şehir kültürü daha yüksek bir seviyeye ulaşmıştır. Friedrich Engels, Asya'nın en ileri kabilelerinde, Aryanlarda, Semitlerde ve Turanlılarda başlıca iş sahası olan tarım, hayvancılık ve sulama sisteminin oldukça geliştiğini, ilk toplumsal iş bölümünün de bu bölgelerde ortaya çıktığını belirtir. Engels, “Kapital'in III. Cildine Ek” kısmında, “Mal mübadelesi, henüz hiçbir yazılı tarihin olmadığı dönemlerde, Mısır’da bizim tarihimizden en az üç veya belki de beş bin yıl önce, Babil’de ise dört ila altı bin yıl önce başlamıştır” diye yazar[29].

Tarihsel kaynaklardan anlaşıldığı üzere, Eski Doğu'da, özellikle de Azerbaycan’da, Orta Çağ'da toplumsal iş bölümü ve mal mübadelesinin gelişimi, erken dönemlerde belirli malların genel eşdeğer rolünde kullanılmasına neden olmuştur. Büyük Doğu’da ve Azerbaycan’da sığır, koyun gibi belirli mallar, mübadele sürecinde genel bir eşdeğer ölçü aracı olarak işlev görmüşlerdir. Hiç şaşırtıcı değildir ki bugün Azerbaycan'da "mal" ve "emtia" kavramları aynı anlamda kullanılmaktadır. Bu mallardan metal paralara geçiş de çok eski dönemlerden başlamıştır. Şu an Azerbaycan dilinde kullandığımız "manat" para biriminin adı, M.Ö. Bisutun kayalarındaki çivi yazılarında "manat" olarak kazınmış Doğu dillerine ait bir terimdir. Ünlü dilbilimci Azerbaycanlı bilim insanı A. Demirçizade'nin yaptığı analize göre bu kavram, yani "manat", çok eski dönemlerde "vergi" ve "haraç" anlamını ifade etmiştir. Bu kavram, tarihsel olarak parayla ödenen vergiyi belirten bir kategori olarak kullanılmaya başlanmış ve zamanla paranın kendisini ifade eden bir isim haline gelmiştir. Son yıllarda "moneta" terimi olarak Avrupa dillerine uyarlanmış ve bu halkların dillerinde geniş bir şekilde yayılmıştır[30][31][32].

İbn Haldun, toplumun ekonomik yapısı, ekonomik ilişkileri, fiyat yasası, arz-talep ve rekabet yasaları hakkında bilimsel-ekonomik düşüncelerin temellerini atanlardan biri olmuştur. Bu gerçeklerle tanış olan A. Aniçkin, Maksim Gorki'ye İbn Haldun'un ekonomi sorunlarının çözümünde elde ettiği başarıları aktarmıştır. Maksim Gorki, 21 Eylül 1912’de A. Aniçkin'e yazdığı bir mektupta, "İlk kez ekonomik etkenlerin ve ekonomik ilişkilerin rolünü XIV. yüzyıl bilginlerinden İbn Haldun’un ortaya koyduğu bilginiz sansasyona neden oldu. Bu özellikle dostumuz V. I. Lenin'de büyük ilgi uyandırdı" demiştir. A. Aniçkin, daha sonra bu konuya ilişkin şöyle yazmıştır: "V. I. Lenin, Arap filozofu İbn Haldun’un ekonomik etkenlerin rolünden bahsettiği “Mukaddime” eseriyle çok ilgileniyordu. Lenin, 'Doğu'da bu tür başka bir filozof yok mu?' diye sorardı." Görüldüğü gibi, Orta Çağ'da ekonomik ilişkiler ve yasalar hakkında açık ve net ekonomik fikirler yürüten bu düşünürün görüşleri büyük bir yankı uyandırmış ve "sansasyon" yaratmıştır[33].

Ünlü Türkolog bilim insanı Lev Gumilyev, “Eski Türkler” adlı eserinde şöyle yazar[34][35]:

"Altay demircileri yüksek kaliteli demirden bir tarafı keskin bıçaklar, yontma baltalar, üzengiler, gemler, az eğimli ve geniş ağızlı kılıçlar, ok ve mızrak uçları, ayrıca iki tür yuvarlak, asma kazanlar ve üç ayak üstünde duran kazanlar yapıyorlardı." Onun belirttiği gibi, yazılı kaynakların verdiği bilgiler kesin bir güvenle şunu doğruluyor: "Türkler, demiri endüstriyel yöntemlerle üretmeyi Orta Asya'da öğrenen ilk halk olarak tarih sahnesine çıktılar."

İbn Haldun ve diğer düşünürler, insan toplumlarında göçebe yaşam tarzının toplumun gelişiminde gerekli bir aşama olduğunu kabul etmişlerdir. İbn Haldun, "Göçebelik, kültürel ve şehir yaşamının temelidir ve tüm insanların yerleşik bir yaşam sürmeden önce yaşadığı ve geçirdiği bir dönemdir" der[36].

Görüldüğü gibi, eski dönemlerde olduğu gibi, Orta Çağ'da da ekonomik düşünce ve fikirler, toplumun belirli tarihsel gelişiminin ve ekonomik koşullarının bir ifadesi olarak ortaya çıkmış, şekillenmiş ve evrim geçirmiştir. Bilindiği üzere, Azerbaycan halkının ekonomik düşünce ve tasavvurları çok eski zamanlardan itibaren başlamış olsa da Orta Çağ'da, özellikle XI–XIV. yüzyıllarda oldukça zenginleşmiş ve gelişmiştir. Eski atalarımızın bilinçli bir şekilde ekonomik faaliyetlere başladıkları andan itibaren, kendi ihtiyaçlarını nasıl ve hangi yollarla karşılayacaklarını düşünmeye başlamışlardır. Ancak yazılı edebiyatın olmadığı dönemlerde, üretici insanları en çok ilgilendiren şey, çevrelerindeki doğal ortamı anlamak, bu ortamla iletişim kurmak, basit iş aletleriyle gerekli yaşam araçlarını elde etmek ve doğadan korunmak için yaşam alanları seçmek olmuştur. Kısacası, "hayatta kalma mücadelesi" en büyük düşünceleriydi. O dönemden günümüze kadar ulaşan iş aletleri, ilk insan nesillerinin nasıl ve ne ürettiklerine dair bilgileri içerir. Bu bilgiler, modern zamanımızda da ekonomi biliminin ve onun ekonomik düşünce tarihinin temel görevlerinden biridir[37][38].

XIX Yüzyılın İkinci Yarısında Azerbaycan Ekonomisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

XIX yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan halkının hayatında ekonomik fikir ve düşünceler içerik açısından zengin ve kapsam açısından daha geniş hale gelmiştir. Azerbaycan halkının hayatındaki çeşitlilik, ekonomik düşüncenin de çeşitlenmesine ve zenginleşmesine neden olmuştur. Bu da genel olarak ekonomik düşüncenin farklı akım ve yönlere ayrılmasını beraberinde getirmiştir. Bu kaynaklara göre ekonomik düşünce ve akımları üç ana gruba ayırmak mümkündür:

- Birinci grup, ekonomik düşüncenin anti-feodal yönü ve akımları; - İkinci grup, ekonomik düşüncenin klasik burjuva ve küçük burjuva akım ve yönleri; - Üçüncü grup ise Marksist-Leninist ekonomik düşünce ve akımlardır.

XIX yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan’ın ekonomik düşüncesi, M. F. Ahundov (1812–1878), H. B. Zerdabi (1837–1907), N. B. Vezirov (1854–1926) gibi önemli düşünürlerin adlarıyla bağlantılıdır. Onlar, ülkede sanayinin geliştirilmesi, kooperatif birlikler ve tarım bankalarının kurulması, üretim ve teşvik yöntemlerinin iyileştirilmesi, işçilerin mesleki eğitim düzeylerinin yükseltilmesi gibi tamamen ekonomik nitelikteki düşüncelerin yazarlarındandır[39].

XIX yüzyılın ikinci yarısından itibaren Azerbaycanlı düşünürlerin ekonomik-sosyal fikirleri, başlıca olarak demokratik bir karakter göstermiştir. Bu da dönemin düşünür ve yazarlarının eserlerinde aydınlanma ve ulusal uyanış fikirlerinin ön planda olduğunu gösterir. Bu açıdan M. F. Ahundov, H. B. Zerdabi ve N. B. Vezirov’un ekonomik düşünceleri ve görüşleri özel bir öneme sahiptir. Bu dönemin düşünürleri, gazetelerinde (“Ekinci” gazetesi) ve felsefi, edebi eserlerinde en çok Azerbaycan’ın ekonomik gelişimini anlatmışlardır. O dönemde üretici güçlerin artırılması, halkın büyük kısmını oluşturan köylülerin yaşam standartlarının iyileştirilmesi, halkın gerçek özgürlüğü adına ortaya konan ekonomik-sosyal düşünceler ve halkın ilerici bir geleceğe doğru ilerlemesini ifade eden fikirler işlenmiştir[40].

M. F. Ahundov, "İnsan İhtiyaçları Hakkında" adlı eserinde, toplumsal iş bölümü sorununu, toplumsal işin çeşitli alanları arasında belirli bir orantının gözetilmesi meselesiyle ilişkilendirir. O, doğru bir şekilde, bu prensibin ihlal edilmesinin bazı gerekli yaşam araçlarının fazlaca, bazılarının ise az üretilmesine neden olduğunu düşünüyordu. Ahundov'un ekonomik incelemeleri, onun kapitalizmde üretim ile tüketim arasındaki çelişkiyi anladığını ve burjuva ülkelerinde üretilen malların halkın talebinden fazla olduğunu, bunun da kaçınılmaz olarak ekonomik krizlere yol açtığını gösterir. Bu dönemde Bakü hızla Kafkasya'nın en büyük sanayi merkezi haline geliyordu. Sanayinin ortaya çıkması ve petrol işçilerinin devrimci hareketlerinin artması, H. B. Zerdabi'nin ekonomik görüşlerinin şekillenmesine ve gelişmesine doğrudan etki etmiştir. Dünya görüşü açısından aydınlanmacı demokrat olan H. B. Zerdabi, tüm bilinçli yaşamı boyunca halkın eğitimi ve Azerbaycan’da ekonominin ve kültürün gelişmesi için yoğun mücadele vermiştir. Onun bilimsel faaliyetinin merkezinde, emekçi sınıfların ağır toplumsal-ekonomik durumu ve bu durumdan çıkış yollarını arama sorunu yer almıştır. Zerdabi'nin ekonomik görüşleri, başlıca olarak çıkardığı ve editörlüğünü yaptığı “Ekinci” gazetesinin sayfalarında yer bulmuştur[41].

Çarlık Rusyası Döneminde Azerbaycan Ekonomisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

1883 yılında Tiflis’ten Bakü’ye kadar demir yolunun inşası ve 1900 yılında demir yolunun Güney Kafkasya demiryolu ağı ile Tüm Rusya demiryolu şebekesine bağlanması büyük önem taşımaktaydı. Ayrıca, Hazar Denizi'nde deniz ticaretinin genişlemesi de önemli bir rol oynamıştır. XIX yüzyılın sonlarından itibaren Bakü, büyük bir demiryolu kavşağı ve Hazar sahilinde önemli bir limana sahip bir şehir haline gelmiştir. Bakü’de petrol üretimi gelişiyordu. 1872 yılına kadar burada petrol üretimi küçük ölçekteydi. 1872'den itibaren ilk büyük sanayi tesisleri ortaya çıktı, ilkel petrol kuyuları yerini sondaj kuyularına bıraktı, sondajda buhar makineleri kullanılmaya başlandı. Yüksek gelirlerin olması, Bakü bölgesinin petrol sanayisine yerli ve yabancı sermayeyi çekmiştir. 1872’de 26 bin tondan 1901’de 11 milyon tona kadar yükselmiştir. XX yüzyılın başlarında Bakü’de petrol üretimi, dünya petrol üretiminin %50'sini oluşturuyordu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında bölgenin ekonomisi duraklamaya uğradı. Petrol arama ve üretim işleri durdu, tarım alanları, özellikle pamuk ekimi alanları keskin bir şekilde azaldı[42].

Azerbaycan SSC Ekonomisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan'da 28 Nisan işgalinden sonra petrol üretimi uzun yıllar 1900'lerin seviyesine ulaşmadı ve 1921-1922 yıllarında genç Sovyet Cumhuriyeti sadece 2-3 milyon ton petrol üretiyordu. Azerbaycan ekonomisinin daha kapsamlı ve büyük yükselişi, 70 yıldan fazla bir dönemi kapsayan Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti dönemine rastlar. Bu yıllar boyunca Azerbaycan ekonomisinin çoğu alanı önceki dönemlerle karşılaştırıldığında hızla ve kapsamlı bir şekilde gelişmiş, güçlü bir sanayi potansiyeli oluşmuştu. Azerbaycan, İkinci Dünya Savaşı'na kadar Sovyetler Birliği'nin ana petrol kaynağıydı. Abşeron'da petrol ve buna bağlı sanayi kollarına büyük miktarda sermaye yatırılıyor ve bu alanların hızlı gelişimi sayesinde Azerbaycan'da sanayi nispeten hızlı bir şekilde gelişiyordu. İkinci Dünya Savaşı'na kadar Azerbaycan’da halk ekonomisine yapılan toplam sermaye yatırımlarının %65'i sanayinin gelişimi için ayrılıyordu. Sonraki beş yıllık planların hiçbirinde halk ekonomisine yapılan sermaye yatırımlarında sanayinin payı bu kadar yüksek olmamıştı. Ayrıca bu dönemde sanayiye yapılan sermaye yatırımlarının %80'i, özellikle birinci beş yıllık dönemde %86,4'ü petrol ve ilgili sektörlerin payına düşüyordu. Tüm bunlar, İkinci Dünya Savaşı'na kadar en çok petrol ve ilgili sektörler sayesinde Azerbaycan'da sanayinin hızlı gelişimini sağlıyordu. 1941'de Azerbaycan petrol endüstrisinde en fazla petrol üretildi- 23,5 milyon ton[43][44][45].

İkinci Dünya Savaşı sırasında savaşın gereksinimlerini karşılamak amacıyla petrol ve buna bağlı sektörlerin gelişimi ön planda tutuldu. Akademik Yusuf Mammadaliyev'in liderliğinde yeni bir teknoloji ile havacılık benzini üretimi geliştirildi. Azerbaycan’da yüksek oktanlı benzin üretimine başlandı. Azerbaycan'da petrol üretimi, Sovyetler Birliği'nde üretilen petrolün %71,4'ünü oluşturuyordu. Azerbaycan petrolcileri savaş yıllarında ülkeye 75 milyon ton petrol, 22 milyon ton benzin ve diğer petrol ürünleri sağladı. Savaş sırasında her beş uçak, tank ve arabadan dördü Bakü'deki madenlerden çıkarılan ve onun petrol rafinerilerinde üretilen yakıtla çalışıyordu. Savaş yıllarında cephenin petrol ihtiyacının %70'ini, yüksek oktanlı benzin ve yağ ihtiyacının %100'ünü Bakü karşıladı. 1942'de Bakü'nün sanayi kuruluşlarında 130 çeşit farklı silah ve mühimmat üretiliyordu. 1948'de cumhuriyet sanayisi, savaş öncesi seviyeyi aşan ürün üretimine ulaştı ve 1950'de Azerbaycan'ın sanayi ürünleri, 1940'a kıyasla %39 artmıştı. 1941-1970 yılları arasında 146 büyük sanayi tesisi veya 1920-1970 yılları arasında inşa edilen sanayi tesislerinin %60'ı yapılıp hizmete girdi. Azerbaycan sanayisinin gelişiminde önemli rol oynayan Sumgayıt boru üretim, alüminyum ve sentetik kauçuk fabrikaları, Gence Alüminyum Fabrikası, Daşkesen Cevher Zenginleştirme Kombinası, Mingeçevir Hidroelektrik Santrali ve diğer büyük fabrikalar inşa edilip hizmete girdi. Bu yıllarda Sumgayıt, Mingeçevir, Ali-Bayramlı (günümüz Şirvan), Daşkesen gibi yeni sanayi şehirleri kuruldu ve Nahçıvan, Hankendi, Kuba, Gazah, Salyan, Neftçala gibi şehirlerde sanayinin gelecekte daha güçlü gelişmesi için temeller atıldı. Genel sanayi ürün üretiminde Bakü'nün özel payı 1913'te %91,4 iken %72,8'e düştü. 1949'da dünya tarihinde ilk kez denizden petrol çıkarılmaya başlandı. Kısa sürede Bakü, savaşan ordunun önemli bir cephaneliğine dönüştü. Petrol sanayisi, petrol makine mühendisliği, cihaz ve alet yapımı, demircilik, özellikle petrol çıkarımı için boru üretimi, elektrik enerjisi ve diğer sektörlerin oluşturulmasıyla Azerbaycan'da çok güçlü bir sanayi kompleksinin oluşmasını sağladı[46][47].

1950-1960'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin diğer bölgelerinde zengin petrol rezervlerinin keşfi ve kullanımı nedeniyle Azerbaycan petrolüne ilgi önemli ölçüde azaldı ve bu sektörlerin gelişiminin yavaşlaması, genel olarak ekonominin büyüme hızını olumsuz etkiledi. 1970'te Azerbaycan SSC'de sanayinin ana üretim fonlarının %70'i, üretilen ürünlerin ise sadece %40'ı yakıt, enerji, metalürji ve kimya sanayileri tarafından elde ediliyordu. Sanayi ürünlerinin sadece %22'sini veren yakıt sanayisinin o dönemde sanayiye yapılan tüm yatırımların %50'den fazlasını aldığı bir gerçekti[48][49].

70'li yılların sonlarına kadar Bakü, Sovyetler Birliği'nde hızla büyüyen şehirlerden biriydi. Bu yıllarda Bakü, Sumgayıt, Gence ve Mingeçevir şehirleri tüm şehir nüfusunun %63'üne ev sahipliği yaparken, diğer şehirlerde bu oran %37 idi. Bu durum, Bakü'de konut ihtiyacı ve diğer sosyal tesislerin karşılanmasındaki zorlukları daha da ağırlaştırıyordu. 1970'ler ve 1980'lerin ilk yarısında Azerbaycan'da hem genel olarak cumhuriyet ekonomisinin hem de bölgelerin gelecekteki hızlı gelişimini sağlayacak üretim, bilimsel-teknik ve kadro potansiyeli oluşturulmuştu[50].

Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Ekonomisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Cumhuriyeti, 1991 yılında devlet bağımsızlığını yeniden kazandıktan sonra, ekonomik alanda kendi egemen haklarını gerçekleştirmeye ve bağımsız bir politika izlemeye başlamıştır. Bu politikanın temel yönleri, farklı mülkiyet biçimlerine dayalı bir ekonomik sistem oluşturmak, piyasa ekonomisine geçiş ve dünya ekonomisine entegrasyon olmuştur. Bağımsızlık döneminden günümüze kadar olan ekonomik gelişmeyi iki ana aşamaya ayırmak mümkündür. Birincisi, 1991-1995 yıllarını kapsayan ekonomik kaos veya durgunluk dönemi. İkincisi ise, 1996 yılından itibaren devam eden makroekonomik istikrar ve dinamik ekonomik büyüme dönemidir[51].

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ebülfez Elçibey döneminde devlet için gerekli olan gümrük sisteminin kurulması, Azerbaycan'ın doğal kaynaklarının sorunsuz bir şekilde yurtdışına taşınmasını büyük ölçüde engellemiştir. 1992 yılında tamamen mali açıdan tükenmiş, hazinesi boşalmış bir ülkede Devlet Mücevherat Fonu kuruldu. Bir yıl içinde fonda 1,5 ton altın ve diğer değerli metaller toplandı. 1993 yılı haziran ayının 1'ine kadar Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası'daki döviz rezervleri, 1992'nin aynı dönemine göre 100 kattan fazla artarak 156 milyon ABD dolarına ulaştı[52].

Azerbaycan petrolünün dünya pazarlarına çıkarılması amacıyla 1996 yılında Bakü-Novorossiysk, 1999 yılında ise Bakü-Supsa ihracat petrol boru hatları faaliyete geçti ve Bakü-Tiflis-Ceyhan ana ihracat petrol boru hattının inşası için anlaşma imzalandı. Böylece ihracat güzergahlarının çeşitlendirilmesi sağlandı. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in 1999 yılında imzaladığı kararnameyle petrol yataklarının yabancı şirketlerle ortak işletilmesinden elde edilen kar petrolünün satışından elde edilen gelirlerin etkin şekilde yönetilmesi, bu gelirlerin öncelikli sektörlerin gelişimine ve sosyo-ekonomik açıdan önemli projelerin gerçekleştirilmesine yönlendirilmesini sağlamak amacıyla Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Fonu (ARDNF) kuruldu. Ancak uluslararası finans kuruluşları, fonun faaliyetlerini ve bu alandaki şeffaflığı çok da yüksek değerlendirmemektedir. 2008–2009 yıllarında dünyada yaşanan küresel mali piyasa sıkıntıları sırasında bankaların ve ulusal şirketlerin yurt dışından borçlanma ve yeniden finansman olanakları kısıtlandı ve bazı borçların vadesinden önce geri ödenmesi talep edildi. Bu durumda Azerbaycan bankaları, yıl boyunca 1,2 milyar dolar borç ödedi. Ayrıca yurtdışındaki Azerbaycanlıların bölge halkı için sosyal açıdan büyük önem taşıyan para transferleri de önemli ölçüde azaldı. Sonuç olarak, milli ekonomi bazı komşu ülkelerde olduğu gibi, manatın devalüasyon baskılarıyla karşı karşıya kaldı. Bu baskılar, geçtiğimiz yılın ilk çeyreğinde — devalüasyon beklentilerinin Rusya ve Ermenistan'daki devalüasyonlardan sonra arttığı ve halkın önemli bir kısmının parasını yabancı para birimlerine çevirdiği dönemde — kendini belirgin bir şekilde gösterdi. Milli paranın istikrarını korumak için Merkez Bankası önemli kaynaklar harcamak zorunda kaldı ve bu durum büyük ölçüde başarılı oldu. Genel olarak, Merkez Bankası'nın yıl boyunca net emisyonu 1,8 milyar manat oldu. İç ve dış mali kaynakların azalmasıyla Merkez Bankası para politikasını önemli ölçüde gevşetmek zorunda kaldı ve politika faizi %15'ten %2'ye düşürüldü[53][54].

2012 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev bir konuşmasında BP'nin Azerbaycan'ın petrol ve gaz sektörüne 28 milyar dolar yatırım yaptığını ve 74 milyar dolar gelir elde ettiğini belirtti. Ancak bazı uzmanlar, 28 milyar doların kendisini çok büyük bir rakam olarak değerlendiriyor. Bu miktar, "Asrın Anlaşması" imzalandığında açıklanan bütçe tutarının en az üç katıdır. 2023 yılında Azerbaycan Merkez Bankası, ülkenin stratejik döviz rezervlerinin %10 artarak 5,3 milyar dolara ulaştığını açıkladı[55].

Sektörler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sanayi sektörü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan'da sanayi sektörü, net maddi üretimin % 48,3'ünü oluşturmaktadır ve Azerbaycan ekonomisinin en büyük sektörüdür. Ağır sanayinin temelini petrol sanayii oluşturmaktadır. Petrol, doğal gaz ve yan ürünleri sanayisi gelişmiştir. Ayrıca metalik madenlerin (demir, bakır, çinko, kurşun, alüminyum) üretimi ve hammadde kaynaklarına bağlı olarak yan sanayi de gelişmiştir. Sumgayıt'da demir-çelik, demir dışı metalleri, işleme sanayi ve kimya endüstrisi; Bakü, Gence ve Mingeçevir'de petrol ve doğal gaz endüstrisi ve yan sanayisi, makine ve ekipmanları gibi elektronik ürünler üretim sanayisi vardır. Sanayi sektöründe üretim kapasitesi birçok alanda yurt içi talepten fazladır ve teknoloji yenilenmesine ile mevcut birçok fabrika üretim yapmaktadır.

  • Ağır Sanayi: Enerji, metalurji, makine, imalat, kimya, orman ürünleridir.
  • Hafif Sanayi: Dokuma, dikiş, deri, kürk, kundura'dır.
  • Azerbaycan tarımsal ürenler, petrol alt ürünlerini işleme, elektronik ürünler üretiminde 2005 yılından sonra büyük gelişmeler yaşamış ülke halkı fabrika ortamıyla tanışmaya ve alışmaya başlamıştır.
  • Son yıllarda silah sanayinde de büyük gelişmelerin yaşandığı Azerbaycan'da silah üzerine modern üretim tesisleride bulunuyor.

18 Eylül 2002 tarihinde temeli atılan ve Temmuz 2006 tarihinde hizmete açılan Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı (BTC) Azerbaycan petrolünü Gürcistan üzerinden Türkiye'nin Akdeniz kıyılarına taşımaktadır. BTC Hazar Denizinin Azerbaycan tarafında bulunan Azeri-Çırak-Güneşli petrol sahalarında bulunan petrolün en ekonomik şekilde batı pazarına ulaşmasını sağlamaktadır. BTC, Bakü'den başlayıp, Ceyhan'da son bulmaktadır. Bu boru hattı başta Azerbaycan petrolü olmak üzere bölgede üretilecek petroller Ceyhan'a taşınıp, buradan da tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılmaktadır. Tüm Dünya'da ucuz ve istikrarlı enerji kaynaklarına sahip olabilmek için yoğun bir mücadelenin yaşandığı ve Sovyetler Birliği'nin 1991 yılının sonunda resmen dağılmasının ardından Kafkaslar ve Hazar Denizi çevresinin bu mücadelenin en çok hissedildiği bölge olduğu düşüldüğünde BTC Boru Hattı'nın statejik bir öneme sahip olduğu söylenebilir.

Tarım ve Hayvancılık sektörü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan'ın yüzde 7'si tarıma elverişli topraklara sahiptir. Bu tarım topraklarının büyük bölümü de Kura ve Aras nehirleri çevresindedir ve ülkede, tarım büyük ölçüde sulamaya dayanmaktadır. Yetiştirilen başlıca ürünler tahıl, meyve, pamuk, çay, tütün ve üzümdür. Ayrıca, dut ağacından yılda 5.000 ton ipek kozası elde edilmektedir.

Azerbaycan tarımında ve ekonomisinde hayvancılığın da önemli yeri bulunmaktadır. En son verilere göre Azerbaycan'da 1,5 milyon sığır, 5 milyon koyun, 30 milyon kümes hayvanı bulunmaktadır. Arıcılık gelişmiştir.

Finans sektörü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan Cumhuriyeti'nin ulusal parası Manat, 15 Ağustos 1992'ye kadar Rus Rublesi ile yanaşı kullanılıyordu.[56] 1 Ocak 1992'den itibaren ülkede geçerli olan tek para birimi oldu.[57]

1992 yılında kurulan Azerbaycan Merkez Bankası, para politikalarından ve finans sektörünün denetlenmesinden sorumludur. Azerbaycan Merkez Bankası, çalışmalarını, Aralık 2004 tarihli Merkez Bankası Kanunu çerçevesinde yürütmektedir. Bakü Borsası ise 2000 yılında kurulmuştur.

Azerbaycan halkı arasında bankacılık sistemine güvenin düşük olması, tasarrufların nakit olarak tutulmasına yol açmakta idi. Fakat son dönemlerde bu alanda önemli ilerleme sağlanmıştır. Nitekim, 2006 yılında halkın bankalardaki tasarruflarının miktarı 2005 yılına göre yüzde 65,7 artış göstererek 819,5 milyon Manat (942 milyon Dolar) olmuştur. Tasarrufların 250,3 milyon Manatı (yüzde 30,5) milli, 569,2 milyon Manatı (yüzde 69,5) yabancı para şeklinde yatırılmıştır.

Azerbaycan'da faal olan 43 bankanın birçoğunun mali durumları sağlıklı olmadığı için hükûmet, asgari sermaye şartını Ocak 2006'da 3,5 milyon Dolardan 5 milyon Dolara yükseltmiştir. En büyük bankalar, kamuya ait olan "Capital Bank" ile kısmen özellestirilmiş olan "International Bank of Azerbaijan"dır. Sektör, yabancı bankalara açıktır.[58]

Turizm sektörü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zengin bir kültürel mirasa ve doğal güzelliklere sahip olan Azerbaycan, büyük bir turizm potansiyeline sahiptir.[59] Azerbaycan'a gelen turist sayısı her geçen yıl artmaktadır. Ülkeye, 2006 yılı içinde turizm amacıyla 739.583 kişi gelmiş ve yaklaşık 554,7 milyon dolar turizm geliri elde edilmiştir. 2007 yılında ise bu alanda önemli bir gelişme yaşanmış ve gelen turistsayısı 1.332.701'e çıkarken, turizm gelirleri 758,5 milyon dolara yükselmiştir. Ülkedeki turizm alt yapısının yetersizliği ve vize işlemlerinin uzun sürmesi, bu konuda önemli birer handikap yaratmaktadır. Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanlığı'ndan alınan bilgilere göre halihazırda ülkede 182 turizm şirketi ve değişik kategorilerde 242 otel faaliyet göstermektedir.

Ekonomik reformlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ekonomik reformları düzenlemek amacıyla 34 kanun, devlet mülkünün özelleştirilmesi, bankalar ve bankacılık faaliyetleri hakkında (genel olarak, piyasa ekonomisine uygun bir bankacılık sisteminin oluşturulması için tüm gerekli yasalar kabul edildi), mülkiyet hakkında, yabancı yatırımların korunması, kira, arazi vergisi ve özel tüketim vergileri hakkında yasalar kabul edildi. Ticaretin serbestleştirilmesi, devlet ticaret işletmelerinin ticarileştirilmesi, tamamlanmamış binaların kiralanması hakkında, küçük işletmelere yardım ve onların geliştirilmesi hakkında cumhurbaşkanlığı kararnameleri kabul edildi[60].

Para Birimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

O dönemde, Azerbaycan'ın ulusal para birimi olan Azerbaycan manatı tedavüle girdi. Manat, ülkenin uluslararası alanda siyasi prestijine olumlu bir etki yaptı. Manat, uzun süre boyunca ruble karşısında 1:10 oranını korudu (o dönemde Belarus rublesi %300, Ukrayna kuponu ise %700 değer kaybetmişti)[61].

Bütçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Petrol ve doğalgaz sektörü, ekonominin diğer alanlarının gelişiminde lokomotif rol oynadı. Özelleştirme süreci başladığında özel sektörün GSYİH’deki payı %10’dan az olmasına rağmen, günümüzde bu oran %85’e ulaşmıştır. 1995 yılından itibaren Azerbaycan'da geçiş döneminin yeni bir aşaması – toparlanma dönemi başladı. 1995-2003 yılları arasında gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) %90,1, devlet bütçesi gelirleri 3 kat, ülkenin döviz rezervleri 85 kat, sanayi üretimi %25,2, tarım üretimi %53,9, dış ticaret hacmi 4 kat arttı; ekonomide çalışanların ortalama aylık reel maaşları 5,6 kat yükseldi ve enflasyon seviyesi %2-3’e kadar düşürüldü. Tüm finans kaynakları dikkate alındığında, ekonomiye yönlendirilen yatırımların toplam hacmi 20 milyar ABD dolarını geçti[62].

Azerbaycan Cumhuriyeti, bağımsızlığını kazandıktan sonra, dış ekonomik politikasının önemli yönlerinden biri, uluslararası mali ve ekonomik kuruluşlarla ilişkiler kurmak olmuştur. Azerbaycan, 1992'de Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), İslam Kalkınma Bankası ve 1999'da Asya Kalkınma Bankası'na üye olmuştur. Ekonominin çeşitlendirilmesi için öngörülen tedbirlerin sistemli ve tutarlı bir şekilde gerçekleştirilmesi amacıyla devlet başkanının ilgili karar ve emirleriyle "2009-2013 yıllarında Azerbaycan Cumhuriyeti ekonomik bölgelerinin sosyo-ekonomik kalkınma Devlet Programı", "2008-2015 yıllarında Azerbaycan Cumhuriyeti'nde yoksulluğun azaltılması ve sürdürülebilir kalkınma Devlet Programı", "2008-2015 yıllarında Azerbaycan Cumhuriyeti'nde halkın gıda ürünleriyle güvenilir şekilde temini hakkında Devlet Programı" ve çeşitli sektörel kalkınma programları onaylanmıştır. Küresel mali krize rağmen, Azerbaycan’da makroekonomik istikrar, ekonomik büyüme, yoksulluğun azalması ve halkın maddi refahının artması 2009 yılında da devam etmiştir. Ayrıca, Azerbaycan, 2009'da reel ekonomik büyüme hızı açısından bölge ülkeleri arasında lider olurken, dünya genelinde de öne çıkmıştır. 2009 yılı verilerine göre, GSYİH reel büyümesi 2008 yılına göre %9,3, kişi başına düşen GSYİH reel büyümesi ise %7,9 olarak gerçekleşmiştir. GSYİH’nin %64,1’i üretim sektörüne, %28,3’ü hizmet sektörüne ait olmuş ve bu sektörlerde reel büyüme sırasıyla %10 ve %9,1 olmuştur. 2009 yılında petrol-gaz sektöründe reel büyüme %14,3, petrol dışı sektörde ise %3,2 olmuş; sanayi sektöründeki reel büyüme oranı %12,8, ulaşımda %9,3, iletişimde %13,1, ticarette ise %9,9 olarak kaydedilmiştir. Tarımın reel büyüme oranı, 2008 yılına kıyasla artarak %3,5 olmuştur[63]. Genel olarak, 2004-2009 yılları arasında GSYİH reel olarak 2,8 kat artmış ve cari fiyatlarla 43 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Kişi başına düşen GSYİH, 2004 yılına göre 2009 yılında reel olarak 2,2 kat artarak 4874,1 ABD doları olmuştur. Bu dönemde halkın nakit gelirleri reel olarak 2 kat, kişi başına düşen gelirler %85, ortalama aylık maaşlar 3 kat, asgari emeklilik miktarı 3,8 kat, asgari maaş ise 6,3 kat artmıştır[64].

2009 yılında devlet bütçesinin hem gelirleri hem de harcamaları 2004 yılına göre 7 kat artmış, 2004-2009 yılları arasında 32.886 yeni işletme kurulmuş ve yaklaşık 840 bin yeni iş yeri açılmıştır. Uygulanan hedefli önlemler sonucunda, yoksulluk oranı son beş yılda 4,1 kat azalarak %44,7'den %11'e düşmüştür[65][66][67].

Azerbaycan'ın ekonomik başarıları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan’ın uluslararası başarıları saygın uluslararası kuruluşların raporlarında da yer almıştır. 2009-2010 yılları için hazırlanan "Küresel Rekabetçilik Raporu"da Azerbaycan, 18 basamak ilerleyerek 133 ülke arasında 51. sıraya, BDT ülkeleri arasında ise 1. sıraya yükselmiştir. Ayrıca, "Standard and Poor’s" Uluslararası Derecelendirme Ajansı, ülke ekonomisinin mevcut durumunu "Durağan"dan "Pozitif"e yükseltmiştir[68][69][70][71]. Gelecek aşamanın ana hedeflerini, makroekonomik istikrarın korunması ve ekonomik büyümenin sürdürülebilirliğinin sağlanması oluşturacaktır. Aynı zamanda, ekonomik büyümenin kalitesine öncelik verilmesi planlanmaktadır. Bu amaçla, ekonominin çeşitlendirilmesi genişletilerek petrol sektörüne bağımlılık en aza indirilecek, yenilikçi ekonomiye geçiş sağlanacak, tarım sektöründe yoğun yöntemlere öncelik verilecek ve ekonominin kümelenme esaslı gelişimi sağlanacaktır. Ayrıca, ülkenin enerji, gıda ve çevresel güvenliğinin güçlendirilmesi için sistematik önlemler devam ettirilecektir. İş ortamının daha da iyileştirilmesi, özel ekonomik bölgelerin, sanayi sitelerinin, iş kuluçka merkezlerinin oluşturulması, danışmanlık ve bilgi desteğinin, girişimciliğe devlet desteğinin artırılması ve iş ilişkilerinin geliştirilmesi yoluyla girişimciliğin ve bölgelerin gelişimi hızlandırılacaktır. Önümüzdeki yıllarda sosyal-ekonomik politikanın başlıca yönü, halkın yaşam standardının daha da yükseltilmesi olacaktır[72][73].

Dış Ticaret

[değiştir | kaynağı değiştir]

2004-2009 yılları arasında dış ticaret hacmi 2,8 kat, ihracat 3,9 kat, ithalat 1.7 kat, petrol dışı ihracat ise 2.4 kat artmıştır. 2011 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin dış ticaret hacmi 36,33 milyar ABD doları, ithalat hacmi 9,76 milyar ABD doları, ihracat hacmi ise 26,57 milyar ABD doları olmuştur. Bu dönemde Azerbaycan, 149 ülke ile karşılıklı faydalı ticaret iş birliği yapmış ve dış ticaret dengesi 16,81 milyar ABD doları fazlalık vermiştir. 2010 yılına göre, 2011 yılında Azerbaycan’ın dış ticaret hacmi nominal fiyatlarla %29,92, ithalat %47,81, ihracat ise %24,39 artmıştır. 2011 yılında ihracat işlemlerinde kamu sektörünün payı 25.250,74 milyon ABD doları (%95,03), özel sektörün payı 1.127,23 milyon ABD doları (%4,24) ve bireylerin payı 192,92 milyon ABD doları (%0,73) olmuştur. İthalat işlemlerinde ise aynı dönemde kamu sektörünün payı 3.404,25 milyon ABD doları (%34,89), özel sektörün payı 5.901,17 milyon ABD doları (%60,49) ve bireylerin payı 450,55 milyon ABD doları (%4,62) olmuştur[74][75][76].

Ekonomik faaliyet Alanları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan'daki ekonomik faaliyet alanları aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır[77][78]:
- Tarım, avcılık ve ormancılık ürünleri
- Balıkçılık ve diğer balıkçılık ürünleri
- Petrol ve gaz üretimi ürünleri, petrol ve gaz üretimi ile ilgili hizmetler
- Madencilik ürünleri
- Gıda sanayi ürünleri (tütün ürünleri dahil)
- Tekstil sanayi ürünleri, deri ürünleri ve ayakkabı
- Ağaç, selüloz-kâğıt ve matbaa ürünleri
- Petrol rafinerisi ürünleri
- Kimya sanayi ürünleri (petrol ürünleri hariç), kauçuk ve plastik ürünler
- Metal dışı mineral ürünler
- Metalurji sanayi ürünleri ve metal ürünleri
- Makine ve ekipman
- Mobilya ve diğer sanayi ürünleri
- Elektrik enerjisi, gaz ve su
- İnşaat işleri
- Ticaret hizmetleri
- Otel ve restoran hizmetleri
- Ulaştırma hizmetleri
- Posta ve iletişim hizmetleri
- Finansal aracılık, sigorta ve emeklilik hizmetleri
- Gayrimenkul ile ilgili hizmetler, kiralama ve diğer ticari hizmetler
- Eğitim hizmetleri
- Sağlık ve sosyal hizmetler
- Kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal sigorta hizmetleri
- Belediye ve diğer hizmetler.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "2013 GDP (PPP) of Republic of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 2013 GSYİH (SAGP)'si". The World Factbook. 2013. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  2. ^ "GDP rela growth rate of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın GSYİH büyüme oaranı". The World Factbook. 2013. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  3. ^ "2013 GDP per capita (PPP) of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın 2013 kişi başı GSYİH (SAGP) değeri". The World Factbook. 2013. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  4. ^ "GDP Compositon by sector of origin in Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'da Sektörel GSYİH dağılımı". The World Factbook. 2013. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2014. 
  5. ^ {{Web kaynağı | url = https://tradingeconomics.com/azerbaijan/indicators | başlık = Inflation rate of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın enflasyon değeri | erişimtarihi = 4 Temmuz 2023 | yayımcı = Trading Economics | tarih = 2023 |
  6. ^ "Gini index of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın 2013 Gini katsayı değeri". The World Factbook. 2008. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2014. 
  7. ^ "Labor force of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın İşgücü oranı". The World Factbook. 2012. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2014. 
  8. ^ "Labor force by occupation in Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'da sektörel işgücü dağılımı". The World Factbook. 2008. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2014. 
  9. ^ "Unemployment rate of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın işsizlik oranı". The World Factbook. 2013. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2014. 
  10. ^ "Export Figures of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın ihracat rakamı". The World Factbook. 2013. 30 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  11. ^ "Export products of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın ihracat ürünleri". The World Factbook. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  12. ^ "Export Parners of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın ihracat ortakları". The World Factbook. 2017. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2018. 
  13. ^ "Import Figures of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın ithalat rakamı". The World Factbook. 2013. 30 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  14. ^ "Import products of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın ithalat ürünleri". The World Factbook. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  15. ^ "Import Parners of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın ithalat ortakları". The World Factbook. 2017. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2018. 
  16. ^ "Stock of foreign direct investment in Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın doğrudan yabancı yatırım sermayesi". The World Factbook. 31 Aralık 2013. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  17. ^ "2013 External debt of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın 2013 dış borcu". The World Factbook. 31 Aralık 2013. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2014. 
  18. ^ "2013 Public debt of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın 2013 kamu borcu borcu". The World Factbook. 2013. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2014. 
  19. ^ "Reserves of foreign exchange and gold of Azerbaijan (İngilizce) - Azerbaycan'ın döviz ve altın rezervi". The World Factbook. 2013. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2014. 
  20. ^ "ВВП Азербайджана по итогам 2022 года составил рекордные $80 млрд - Алиев". Interfax. 21 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2023. 
  21. ^ "GDP, PPP (current international $) - Azerbaijan, Argentina". World Bank. 26 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2023. 
  22. ^ "Азербайджан: Книга фактов ЦРУ". CIA. 12 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2017. 
  23. ^ "Инфляция в Азербайджане пойдет на спад". 10 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2022. 
  24. ^ "Ease of Doing Business in Azerbaijan". DoingBusiness.org. 17 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2017. 
  25. ^ "Статистика внешней торговли АР за 2020 год". Таможенный комитет АР. 28 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2021. 
  26. ^ "Pul bazası (mln. AZN)". Центральный Банк АР. Erişim tarihi: 16 Ocak 2023. 
  27. ^ "Azerbaijan at BBB- according to Fitch Ratings". Fitch Ratings. 16 Ağustos 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2012. 
  28. ^ "Moody's changes outlook on Azerbaijan's sovereign ratings to positive from stable". Moody's. 1 Ocak 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2017. 
  29. ^ Варавина, Е. В., (Ed.) (2011). Азербайджан. Словари нового века. Рипол-классик. s. 17. ISBN 978-5-386-03063-6. 
  30. ^ "CIA — The World Factbook: Azerbaijan". CIA. 12 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2008. 
  31. ^ "World Bank Open Data". World Bank. 9 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2023. 
  32. ^ "Активных плательщиков НДС стало больше". Day.Az. 9 Eylül 2024. 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024. 
  33. ^ "В Баку обсуждают роль малого и среднего бизнеса в зеленой экономике - ФОТО". Day.Az. 9 Eylül 2024. 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024. 
  34. ^ "Азербайджан начал поставки газа в еще одну европейскую страну". Azertag. 2 Ağustos 2024. 5 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2024. 
  35. ^ "Азербайджан увеличил экспорт газа на 16%". Day.Az. 9 Kasım 2021. 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2021. 
  36. ^ "В Азербайджане насчитывается более 400 тыс. рабочих мест в сфере услуг". Day.Az. 23 Kasım 2021. 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2021. 
  37. ^ "TAP начинает публичные консультации по предлагаемым изменениям в правила эксплуатации". Day.Az. 13 Ekim 2021. 26 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2021. 
  38. ^ "Из-за девальвации в Азербайджане население скупает продовольствие и промтовары". Day.Az. 22 Aralık 2015. 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2021. 
  39. ^ "Мамед Мусаев: В настоящее время число лиц, активно занимающихся предпринимательской деятельностью, составляет более 759 тысяч человек". Azertag. 12 Ocak 2024. 5 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2024. 
  40. ^ "В прошлом году 83,4 процента добытой в Азербайджане нефти было экспортировано за рубеж". Azertag. 11 Ocak 2024. 5 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2024. 
  41. ^ "Выросла экономика Азербайджана - ЦИФРЫ". Day.Az. 13 Aralık 2021. 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2021. 
  42. ^ "Около 390 иностранных компаний подали заявки для участия в проектах в Карабахе - Орхан Мамедов". Day.Az. 25 Nisan 2022. 20 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. 
  43. ^ "Азербайджан начал экспорт ноутбуков в страны Западной Европы". Vesti.Az. 
  44. ^ "Сельджук Байрактар сказал, сколько азербайджанских инженеров работают в "Bayraktar Technology Azerbaijan"". Day.Az. 2 Ekim 2023. 
  45. ^ "Asco.az". Asco.az. 
  46. ^ "Группа компаний STP". STP. 
  47. ^ "Судоремонтный завод Зых на Корабел.ру, Баку". www.korabel.ru. 
  48. ^ "Группа компаний СТП показывает хорошие результаты". Azertag. 29 Aralık 2023. 
  49. ^ "На Гянджинском автомобильном заводе начнется сборка тракторов Минского завода". AZE.az. 
  50. ^ "The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan". 
  51. ^ "Минимальная заработная плата в Азербайджане с 1 января 2022г составит 300 манатов". Day.Az. Интерфакс Азербайджан. 
  52. ^ "Малый и средний бизнес Азербайджана имеют широкий доступ к безналичным решениям - Орхан Мамедов". Day.Az. 8 Aralık 2021. 9 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2021. 
  53. ^ "Большая роль малого бизнеса в Азербайджане". Day.Az. 19 Ekim 2011. 11 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2018. 
  54. ^ "Названо количество субъектов МСБ в Азербайджане". Day.Az. 25 Nisan 2023. 4 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2023. 
  55. ^ "Общая информация". SCIP. 11 Aralık 2021. Erişim tarihi: 11 Aralık 2021. 
  56. ^ "National Bank of Azerbaijan. About. - August 15, 1992, equally with ruble national currency of the Azerbaijan Republic manat was issued". 23 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2013. 
  57. ^ "National Bank of Azerbaijan. About. - Effective January 1, 1994 manat was declared the only means of payment of the country". 23 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2013. 
  58. ^ "Azerbaycan finans sektörü". 18 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2013. 
  59. ^ Azerbaycan'ın Turizm Potansiyeli ve Turizm Etkinliklerinin Degerlendirilmesi - Rehman SEFEROV, Tapdıg HESENOV - TÜRKİYAT ARASTIRMALARI DERGİSİ. S.255.
  60. ^ "Агентство развития экономических зон: 142 субъекта предпринимательства получили статус резидента в промышленных зонах". Azertag. 16 Şubat 2024. 18 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2024. 
  61. ^ "Country/Economy Profiles". Global Competitiveness Index 2017-2018. 9 Ocak 2018. 2 Mart 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2018. 
  62. ^ "Top reformers from Doing Business 2009". World Bank Group. 9 Ocak 2018. 6 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2018. 
  63. ^ "Статистический бюллетень ЦБ АР Январь 2023". Central Bank of Azerbaijan. 6 Aralık 2023. 5 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2023. 
  64. ^ "Обнародован прогноз по инфляции в Азербайджане". Day.Az. 12 Ekim 2021. 21 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2021. 
  65. ^ "S&P: Инфляция в Азербайджане до 2025 года снизится до 3%". Report News Agency. 22 Ocak 2022. 26 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2022. 
  66. ^ "Али Асадов рассказал о стратегических валютных резервах Азербайджана". Day.Az. 24 Eylül 2024. 24 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2024. 
  67. ^ "Выросли валютные резервы Азербайджана". Day.Az. 18 Aralık 2021. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2021. 
  68. ^ "Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi - SƏNƏDLƏR » Sərəncamlar". President of Azerbaijan. 18 Mart 2019. Erişim tarihi: 18 Mart 2019. 
  69. ^ "Azərbaycanda minimum aylıq əməkhaqqı 345 manat oldu — Sərəncam". President of Azerbaijan. 12 Ocak 2023. Erişim tarihi: 12 Ocak 2023. 
  70. ^ "В Баку выросли зарплаты - ОФИЦИАЛЬНО". Day.Az. 22 Aralık 2021. 23 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2021. 
  71. ^ "Денежная база в Азербайджане возросла". Day.Az. 2 Ekim 2023. 6 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2023. 
  72. ^ "Minimum əmək haqqı 180 manat oldu". Azertag. 26 Aralık 2017. 18 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2019. 
  73. ^ "Стал известен состав внутреннего госдолга Азербайджана". Day.Az. 22 Ağustos 2024. 25 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2024. 
  74. ^ "Минимальная заработная плата в Азербайджане с 1 января 2022г составит 300 манатов". Interfax Azerbaijan. 18 Aralık 2021. 14 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2021. 
  75. ^ "В Азербайджане минимальная зарплата повышается до 300 манатов". Report News Agency. 18 Aralık 2021. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2021. 
  76. ^ "Əhalinin sosial rifahının yaxşılaşdırılması sahəsində əlavə tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". President of Azerbaijan. 5 Ocak 2023. Erişim tarihi: 5 Ocak 2023. 
  77. ^ "Президент Ильхам Алиев продолжает осуществлять революционные шаги, направленные на повышение благосостояния населения". Azertag. 24 Haziran 2019. 18 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2019. 
  78. ^ "Алиев значительно увеличил зарплаты бюджетникам". Day.Az. 24 Haziran 2019. 23 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2019. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbaycan_ekonomisi&oldid=34239175" sayfasından alınmıştır