SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS

SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS lotincha soʻzlardan tashkil topgan palindrom boʻlib, odatda kvadrat ichiga joylashtirilgan, oʻngdan chapga, chapdan oʻngga, yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga bir xil oʻqiladigan harflar birikmasidir. Ushbu palindromni koʻpincha nasroniylar bilan bogʻlashadi, undan asosan tumor yoxud afsun sifatida foydalanilgan^[1]. Xususan, Britaniyada uni qogʻoz lentaga yozishib, kasalliklardan himoya sifatida boʻyinga oʻrashgan^[2]. SATOR AREPO TENET iborasi bustrofedon – adabiy yodgorliklarda oʻngdan chapga va chapdan oʻngga tartibda oʻqiladigan yozuv usuli hisoblanadi. Agar ushbu gapni oldinga va teskari tartibda ikki marta oʻqilsa, TENET soʻzi takrorlanadi.

Palindrom tasvirlari Rim imperiyasi davridan beri Gʻarbiy Yevropaning turli burchaklarida, shuningdek, Suriya va Misrdagi bir qancha meʼmoriy yodgorliklar va adabiyot namunalarida saqlanib qolgan. Eng qadimgi topilmalar – ikkita oʻyma yozuv – milodiy 79-yilda Vezuviy vulqoni otilishi natijasida vayronaga aylangan qadimgi Rimning Pompey shahri xarobalaridan topilgan^[3].

Koʻp hollarda ushbu palindrom lotin tilidan quyidagicha tarjima qilinadi: sator – ekuvchi, dehqon; arepo – oʻylab topilgan nom yoxud arrepo (oʻz navbatida ad repo, yaʼni, men astalik bilan olgʻa ketyapman); tenet – ushlab turish; opera – ish, vazifa; rotas – gʻildirak yoxud omoch. Tugallangan shaklda ushbu ibora „Dehqon Arepo gʻildiraklarni zoʻrgʻa ushlab turadi“ yoki „Ekuvchi Arepo omochni boshqaradi“ shaklida tarjima qilinadi^[4]. Buyuk arxeologik topilmalar haqidagi maqolalari bilan mashhur germaniyalik jurnalist K. V. Keram ham bu polindrom haqidagi oʻz tarjimasini taklif qilgan. U Sator arepo tenet; tenet opera rotas, tenet soʻzini ikki marotaba ishlatib: „Buyuk dehqon ishlaydi; barcha ish buyuk ekuvchining qoʻlida“ (inglizcha: The Great Sower holds in his hand all works; all works the Great Sower holds in his hand) shaklida tarjima qiladi^[5].

Ushbu ibora tarkibidagi eng sirli soʻz arepo hisoblanib, ushbu soʻz lotin tilida boshqa hech ham ishlatilmagan (Tilshunoslikda gapaks hisoblanadi). Tadqiqotlarning maʼlum qismi ushbu soʻz aynan bir ibora uchungina oʻylab topilganligini aytadi. Boshqa mutaxasislar esa ushbu soʻz boshqa tildan oʻzlashtirilgan degan fikrda. Fransuz tarixchisi va yozuvchisi Jérôme Carcopino, arepo soʻzi keltcha, qadimgi gall tilidan kelib chiqqan va omoch degan maʼnoni anglatishi haqida gipotezani ilgari surgan^[6].

Oksford universitetining fuqarolik huquqi sohasidagi professori David Daub fikricha ushbu soʻz qadimgi ivrit yoki oromiy tilidan kelib chiqqan boʻlib, dastlab nasroniylar tomonidan yunon alifbosidagi alfa va omeganing analogi sifatida ishlatilgan^[7]. Miroslav Markovich esa ushbu soʻzning yunoncha Αρπως yoki Αρπων soʻzlaridan olinganligini, bu esa oʻz navbatida qadimgi Misr tilidan kelib chiqqani va Misr xudosi Xorni ifodalashini aytib oʻtadi^[8].

Ilk oʻrta asrlarga qadar ushbu iboradan foydalanilgan bir nechta topilmalar saqlanib qolgan xolos. Ularning dastlabki ikkitasi freskalar shaklida (birinchisi ustunda, ikkinchisi mahalliy amaldor hovlisida) qadimgi Pompey shahrida olib borilgan qazishmalar natijasida aniqlangan^[9]. Mutaxasislar fikricha, ushbu freskalar milodiy 50–79-yillar oraligʻida yaratilgan^[10].

Ushbu palindromning boshqa toʻrt tasvirini qadimgi Dura-Evropos shahri (hozirgi Suriya hududi) xarobalarida joylashgan Arrakontaga bagʻishlangan bino relyefida koʻrishimiz mumkin. Ushbu yozuvlar shahar 256-yilda forslar tomonidan egallanishidan oldin yaratilgan. III asrga oid huddi shunday topilma Obuda yerlaridan, zamonaviy Budapesht hududidan topilgan. Ushbu iboraning yana bir namunasi, kopt tiliga mos ravishda oʻzgartirish kiritilgan papirusdagi yozuv Yuqori Misr hududidan topilgan. Ushbu topilmaning yaratilishi taxminan IV yoki V asrlarga toʻgʻri keladi^[11].

Taxminan IX asrdan boshlab ushbu palindrom soʻzlar yozilgan kvadrat qabrtoshlari asosan nasroniylik dini bilan bogʻliq koʻplab manbalarda uchraydi. Bizning kunlargacha saqlanib qolgan hujjatlar qatoriga Sen-Jermen-de-Pre abbatligidan topilgan IX asrga oid Injil, XIV asrga oid Avstriya tangalari va Tampliyerlar ordeni tomonidan foydalanilgan binolardagi toshlarga oʻyib yozilgan yozuvlar (Italiyada joylashgan Vasvilsiolo abbatligi devorida) kiradi. XVI asrda ushbu ibora fransuz faylasufi va iezuit Guillaume Postelning sehrli beshburchak nomi ostida tanilgan talismanida paydo boʻlgan. Unda kvadrat tasviri aylana ichida va ikkita kesishgan uchburchak ustida joylashgan. XIX asrga qadar sehrli kvadrat koʻpincha talisman va tumorlarda qoʻllanilgan^[12].

• Sehrli kvadrat avstriyalik bastakor va dirijor Anton Weberning qabrida tasvirlangan. Yangi Vena maktabining mashhur vakili ushbu sirli shaklga „Toʻqqiz cholgʻu uchun konsert, 24-opera“si^[13] va „Yangi musiqaga yoʻl^[14]“ asarlarida murojaat qilgan.
• „SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS“ iborasi „Singing family“ ansambli tomonidan Vladimir Bortkoning „Usta va Margarita“ teleserialidagi qora kuchlar qismida (Igor Kornelyuk musiqasi) yangragan (2005). Shuningdek „SATOR AREPO TENET“ soʻzlari satirlar tomonidan Margaritaning yuz qirollar bali oldidan qirolichaga aylanganida yangragan.
• SATOR ROTAS palindromining maʼnosining afsungar Merlin (Mirddin) tomonidan tushuntirib berilishi Nikolay Tolstoy qalamiga mansub „Qirolning kelishi“ romanining X bobining yakuni bagʻishlangan^[15].
• Palindrom va undagi soʻzlardan Christopher Nolanning „Tenet“ filmida foydalanilgan.
• Heilung neofolk guruhi ushbu iborani oʻzining „Drift“ albomidagi „Tenet“ qoʻshigʻida asosiy qism sifatida foydalanadi.

• Sehrli kvadrat
• Tenet (film)