Elias Kanetti

Elias Kanetti
ing. Elias Canetti
Doğum tarixi	25 iyul 1905(1905-07-25)[1][2][…]
Doğum yeri	Ruse, Bolqarıstan[3]
Vəfat tarixi	14 avqust 1994(1994-08-14)[1][2][…] (89 yaşında)
Vəfat yeri	Sürix, Sürix kantonu, İsveçrə[3]
Dəfn yeri	Fluntern qəbiristanlığı[4]
Təhsili	Vyana Universiteti
Fəaliyyəti	yazıçı, aforizmlər müəllifi, dramaturq, kimyaçı, esseist
Əsərlərinin dili	alman dili
Tanınmış əsərləri	Qamaşma
Üzvlüyü	Bavariya İncəsənət Akademiyası[d]
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Elias Kanetti (ing. Elias Canetti; 25 iyul 1905^[1][2][…], Ruse^[3] – 14 avqust 1994^[1][2][…], Sürix^[3]) — yəhudi əsilli Avstriya, Bolqarıstan, Böyük Britaniya yazıçısı, dramaturqu, kulturoloqu, sosial mütəffəkiri, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı (1981).

Yəhudi əsilli alman yazıçısı və dramaturq Elias Kanetti 1492-ci ildə İspaniyadan köç edən Sefard yəhudilərinin nəslindən idi. Keçmiş Osmanlı imperatorluğu ərazisində – indiki Bolqarıstanın Ruşuk şəhərində, zəngin tacir ailəsində doğulmuşdur. Maraqlıdır ki, 1952-ci ildə Böyük Britaniya vətəndaşlığını qəbul edənə qədər özünü Osmanlı təbəəsi saymışdı. Əsərlərini alman dilində yazmışdır. Əslində ailələrinin məişət dili ladino sayılırdı. Bu ispan dilinin Sefard yəhudiləri arasında təhrifə uğramış dialektlərindən biri idi. Lakin Elias Kanettinin ata-anası Vyanada təhsil aldıqlarından yalnız alman dilində danışırdılar və uşaqlarına da ana dili kimi, ilk növbədə almancanı öyrətmişdilər.

Doğrudur, Elias Kanetti təhsil həyatına Britaniya məktəbində başlamışdı. Çünki o, məktəb yaşına çatanda ailələri Mançestrdə yaşayırdı. Jak Kanetti hər vasitə ilə oğlunun ədəbiyyatla məşğul olmasını təşviq edirdi. Amma atasının qəfil ölümü hər şeyi dəyişdirdi. Anası üç övladı ilə birlikdə Vyanaya köçdü. Burada Elias yenidən alman dili mühitinə qayıtdı. Sonralar özü yazırdı ki, əgər anası və alman dili olmasaydı, həyat onun nəzərində mənasız, dərkedilməz bir şeyə çevrilərdi.

Sürixdə təhsilini davam etdirdiyi 1916–1921-ci illəri Elias Kanetti "gəncliyinin qızıl dövrü" sayırdı. Bədii yaradıcılığa da İsveçrədə başlamış və "Yulius Brut" adlı mənzum pyes yazmışdı. Anasının təkidi ilə Vyanaya qayıtdıqdan sonra istəyinə baxmayaraq Vyana universitetinin kimya fakültəsində oxumuşdu. Amma bu sahədə bir gün də çalışmamış, ədəbiyyatı seçmişdi.

1928-ci ildə Kanetti Berlində alman ədəbiyyatının Bertold Brext, İsaak Babel və Qeorq Qross kimi nümayəndələri ilə tanış olmuşdu. Bu tanışlıq və onlardan eşitdiyi ibrətamiz hadisələr gənc yazıçıda insan ağılsızlıqları haqqında silsilə romanlar yaratmaq arzusu doğurmuşdu. 1935-ci ildə həmin seriyanın ilk və son nümunəsi — "Korluq" çap edilmişdi. Frans Kafka ənənələrini davam etdirən müəllif əsərində dünyanın absurdluğu və cəfəngliyi mövzusunu diqqətə çəkmişdi. Tomas Mannın və digər məşhur yazıçıların yüksək qiymət verdikləri bu roman dövrü qabaqlayan, faşizm təhlükəsini bütün çılpaqlığı ilə göstərən əsərlərdən sayılırdı. Çapından bir neçə il sonra romanın Almaniyada qadağan edilməsi onun hədəfə dəydiyini göstərirdi. İngilis yazıçısı Ayris Merdok "Korluq" romanını XX əsrin sayı o qədər də çox olmayan "böyük kitablarından" biri adlandırmışdı.

Elias Kanetti "Toy" (1932) və "Axmaqlıq" komediyası (1934) pyesləri ilə absurd teatrına öz töhfəsini vermişdi. Daha sonrakı dövrün məhsulu olan "Məhdud zaman dairəsində" pyesində (1956) də müəllif hər kəsin öz ölümünün dəqiq tarixini bildiyi bir cəmiyyətin təsviri ilə dünyanın absurdluğu mövzusunu davam etdirmişdi.

Almaniyada faşizmin bərqərar olması və amansız yəhudi təqibləri Elias Kanettini Berlindən Vyanaya qayıtmağa məcbur etmişdi. Hitler anşlyus planını həyata keçirəndən sonra isə o, Londonda sığınacaq tapmışdı. Mühüm əsərlərindən sayılan "Hakimiyyət və kütlə" kitabında (1960) müəllif tarixi, mifoloji, ədəbi mənbələr əsasında kütlə psixozunu və siyasətçilərin bu psixozdan yararlanma məharətini təsvir etmişdi. Əsərin əsasında Kanettinin gənclik illərində şahidi olduğu hadisə – haqsızlıq və ədalətsizliklə üzləşən fəhlələrin Vyanadakı Ədalət sarayını yandırmaları və nəticədə 80 nəfərdən çox dinc şəhər sakininin həlak olması ilə müşayiət edilən 15 iyul 1927-ci il olayı dayanırdı.

"Kafkanın daha bir prosesi: Felitsaya məktublar" (1962) kitabında Elias Kanetti sevimli yazıçısının şəxsi həyat faktları ilə əsərləri arasındakı bağlılıqları üzə çıxarmağa çalışmışdı. Onun "Unudulmuş dil" (1980) və "Qulaqda məşəl" (1982) kitabları isə avtobioqrafik səciyyə daşıyırdı. Yazıçının mütəmadi yerdəyişmələrlə, hadisə və şəxsiyyətlərlə zəngin ömür yolu burada əks olunmuşdu.

Elias Kanetti 1981-ci ildə "dünyagörüşün genişliyi, ideyaların zənginliyi və bədii gücü ilə səciyyəvi olan əsərlərinə görə" ədəbiyyat sahəsində növbəti Nobel laureatı olmuşdu. İsveç Akademiyasının üzvü Yuhannes Edfeld təqdimat nitqində bir sıra əsərlərinin, ilk növbədə isə "Korluq" romanının fantasmaqorik və demonik çalarlarla zənginliyi baxımından Kanettini rus ədəbiyyatının Qoqol və Dostoyevski kimi qüdrətli simaları ilə müqayisə etmişdi. Kanetti təqdimat mərasimində iştirak etsə də, Nobel mühazirəsindən boyun qaçırmışdı.

Bəzi mənbələrdə doğum yerinə əsaslanaraq Elias Kanettini Bolqarıstanın ilk Nobel laureatı kimi təqdim etməyə çalışırlar. Həyatının son iyirmi ilini Sürixdə yaşayan Elias Kanetti isə özünü konkret ölkənin yox, dünyanın vətəndaşı sayırdı. Yazıçının "Yəhudi olsam da, intellektimin dili alman dilidir, lakin mən özümdə bütün xalqların irsini daşıyıram" — sözləri də bu fikrin təsdiqidir.

• Toy (Hochzeit) (1932)
• Korluq (Die Blendung) (1935)
• Şöhrətpərəstliyin komediyası (Komedie der Eitelkeit) (1950)
• Kütlə və hakimiyyət (Masse und Macht) (1962)
• Məhdud zaman dairəsində (Die Befristeten) (1964)
• İnsanın əyaləri (Die Provinz des Menschen: Aufzeichnungen) (1973)
• Xarakterlər (Der Ohrenzeuge: Fünfzig Charaktere) (1974)
• Xilas edilmiş dil. Bir gəncliyin tarixçəsi (Die gerettete Zunge: Geschichte einer Jugend) (1977)
• Qulaqda məşəl. 1921–1931-ci illər həyat tarixi (Die Fackel im Ohr: Lebensgeschichte 1921–1931) (1980)
• Himləşmə (Das Augenspiel) (1985)

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.

• Elias Kanetti: bioqrafiyası, əsərləri  (rus.)