Malta tarixi

Malta tarixi Maltanın yerləşdiyi adanın tarixini əhatə edir.

Malta adasında ilk insanların yaşadığı dövr Neolit dövrü hesab edilir. Neolit dövrünə aid qalıqlar adanın cənub ərazilərinə yerləşən Birzebbuga əyalətinin yaxınlığındakı, Ghar Dalam mağarasında aşkar edilmişdir. Aparılmış qazıntılar zamanı maral, begemot və fil kimi heyvanların sümükləri aşkarlanmışdır. Malta tarixən Avropa və Afrika qitələrində yaşayan xalqlarla əlaqələr qurmuşlar. Malta adasında yaşamış yerli xalq, digər xalqlarla ilk vaxtlar az hallarda münasibət yaradırdılar. Bununla da maltalılar öz dillərini və mədəniyyətlərini əsrlərdir heç bir təsirə məruz qalmadan qoruya bilmişdilər.

Aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Gozo şəhəri yaxınlığında tapılmış abidələrin dünyada ən qədim abidələrdən olduğu məlum olmuşdur. Malta tarixinin ən önəmli məsələlərindən biri də yeraltı yolların və məbədlərin tikilməsi idi. Paolo yaxınlığında yerləşən Hypogeum məbədinin tikilmə üsulu, tarixə bu gündə məlum deyil. Ağırlığı bir neçə ton olan daşların yerin altına hansı üsulla aparıldığı məlum deyildir.

Hypogeum məbədində otaqlar daşdan yonulmuşdur. Məbəddən otaqlara gedən yol isə labirint şəklindədir. Alimlərin aparıdığı araşdırmalardan sonra məlum olmuşdur ki, Hypogeum , Mnajdra, Hagar, Qim və Tarxilen kimi məbədlərin tikintisini ən son texnoloqiyanın yardımı olmadan inşa etmək çox çətin və ya mümkünsüzdür. Həmin dövrlərdə Malta adasında yaşayan az sayda əhalini tərəfindən də bu məbədlərin inşa edilməsidə iştirakı ehtimal edilmir. Alimlər fikirlərində bildirirlər ki, Qədim Misirdə piramidaların inşa edilməsində minlərlə qul iştirak etmişdir. Ancaq Malta ərazisində kütləvi formada bina tikintisi izinə rastlanılmamışdır. Bir digər ehtimal isə məbədlərin başqa bir Sivilizasiya tərəfindən inşa edilməsidir.

Eramızın ilk illərində Malta adası yüksək inkişaf keçmişdir. Eramızdan əvvəl 800 və eramızın 870-ci illərində başlayan bu inkişaf müddəti finikiyalıların adaya gəlməsi ilə tamamlanmışdır. Malta Aralıq dənizi hövzəsində olan dövlətlərlə ticarət sahəsində əməkdaşlıq etməsi, adanı ilk dəfə olaraq digər dövlətlərlə münasibətlərinin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Eramızdan əvvəl V əsrə kimi adaya finikiyalılar rəhbərlik etmişdilər. V əsrdən sonra adının idarəsini karfagenlilərin nəzarətinə keçmişdir. Karfagenlilər adanı eramızdan əvvəl 480 və 250-ci illər ərzində idarə etmişdilər. Eramızdan əvvəl 280-cı ildə Malta Roma imperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir.

Eramızın ilk illərində ada tarixində iki önəmli hadisə baş vermişdir. Bunlardan biri 60-cı ildə Müqqədəs Paul gəmisinin ada yaxınlığında batması və digər hadisə isə ada əhalisinin xristianlıqı qəbul etməsi olmuşdur. Eramızın IV əsrin ortalarında Malta Bizans imperiyasının tərkibinə qatılır. Malta 375 il Bizans imperiyası tərəfindən idarə edilmişdir. Bizans idarəciliyinə yalnız 870-ci ildə adaya Şimali Afrikadan gəlmiş bərbərlər tərəfindən son qoyulmuşdur.

836-cı ildə Malta adasına Şimali Afrikadan Ərəblər axın etməyə başladılar. Ərəblərin adanı tam ələ keçirmək planları ilk illər Bizanslıların ciddi cəhtləri səbəbindən baş tutmamışdır. 870-ci ildə Ərəblər Siciliya adası yaxınlığında yerləşən donamaları hesabına adanı tam ələ keçirmişdilər.

Malta 200 il ərzində Ərəblər tərəfindən idarə edilmişdir. Bu illər ərzində ada da Kənd təsərrüfatı yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Ərəblər ada da suni suvarma sistemi yaratmışdılar. Ərəblər Malta dilinin formalaşmasında da böyük rol oynamışdılar.

Malta dilində çoxlu sayda ərəbcədən keçmiş birləşmə və ya sözlər vardır. Ərəblərin Maltaya təsirləri adada olan bəzi kənd adlarından daha aydın görünür. Midina, Mqabba, Ghajnsiele, Rabat, Xaghra və Zeytun kimi kənd adlarını nümunə kimi göstərmək olar. Ərəblərin ada da hakimiyyəti 1090-cı ildə Normandların adanı istila etməsi ilə sona çatmışdır. Buna baxmayaraq Maltada Ərəblərin təsirləri XIII əsrə qədər davam etmişdir.

Bu təsir özünü mədəniyyət və dildə daha aydın göstərirdi. Normandların hakimiyyəti uzun müddət davam etməmişdir. XIV əsrdən etibarən 100 il ərzində ada Almanlar və İspanlar tərəfindən idarə edilmişdir. 1530-cu ildə Maltanı Malta cəngavərləri tərəfindən idarə edilməyə başlanılmışdır.

1530-cu ildə Maltada yeni idarəcilik forması yaranır. Bu ildən etibarən ölkəni hər hansısa kral və ya siyasi vəzifə sahibləri deyil, cəngavərlər idarə etməyə başlamışdılar. Cəngavər idarə sistemi Malta tarixində mühüm yer tutmuşdur. Sərt daxili qayda qanunları ilə fərqlənən cəngavərlərin əsas məqsədi düşmənlərə qarşı müdafiə olunmaq, xristianlıq dinini daha geniş ərazilərə yaymaq və kimsəsizlərə yardım etmək idi. Malta cəngavərləri yalnız sonuncu hədəflərini açıq şəkildə, yəni xalqımn qarşısında icra edirdilər. Qalan məsələlər isə gizli saxlanılmaq şərti ilə icra edilirdi.

Malta cəngavərləri adlı hərbi və dini orden XI əsrin ortalarında yaranmışdır, orden bu gün də istər Maltada istərsə də digər Avropa ölkələrində fəaliyyət göstərir. Orden illər keçdikcə ilkin hədəflərindən uzaqlaşmışdır. Əgəv ilk vaxtlar xristianlıq dinindən olmayanlara hörmət göstərilməsi tələb edilirdisə, sonralar digər dindən olanların, xüsusə ilədə müsəlmanların qətlə yetirilməsinin qarşısını orden nəinki almırdı, hətta özü rəhbərlik edirdi.

Malta cəngavərləri özlərini xristianlıq dinin əsgərləri hesab edir və xristianlıq qarşısında dayanmış istənilən obyekti məhv etməyə hazır hesab edirdilər. Cəngavərlər tərəfindən həyata keçirlən kütləvi talanlar zamanı, xeyli miqdarda qızıl və müxtəlif növ məmulatlar əldə edilmişdir. Qısa zaman ərzində Malta cəngavərləri ordenə məxsus hərbi donama yaratmışdılar. 1291-ci ildən etibarən müsəlmanlarla Malta cəngavərləri arasında şiddətli müharibələr başlandı. Rodos adası uğrunda gedən döyüşlərdə cəngavərlər müsəlmanlara qalib gəlmişdilər.

1522-ci ildə isə Sultan Süleyman Qanuni rəhbərliyində hücuma keçən osmanlılar Rodos adasını Malta cəngavərlərindən azad edə bilmişdilər. Rodos adası Malta cəngavərlərinin mərkəzi hesab edilirdi. Bütün ordenin işləri adadan idarə edilirdi, adanın idarəsi Osmanlı imperiyasının nəzarətinə keçdikdən sonra cəngavərlər özlərinə yeni mərkəz axtarmaqa başlayırlar. Bəzi dövlətlərin ərazilərində yaşamaq və təşkilatlanmaq üçün müaricət etsələr də, bir çox müraciətlər rədd edilir. Dini baxımdan ordenə yaxın olan Müqəddəs Roma imperiyasının kralı V Karl Malta adasını ordenin sərəncamına verir. Malta cəngavərləri adaya gəldikləri ilk günlərdən etibarən ticarət və dövlət sistemini gücləndirməyə başladılar. 6 ay ərzində Maltada yeni xəstəxana, ordenin dini məktəbi və kilsəsi inşa edilərək, istifadəyə verilmişdir.

Osmanlının imperatoru Sultan Süleyman Qanuni Malta adasını öz imperiyasının ərazisinə qatmaq istəyirdi. Bunun ən önəmli səbəbi mühüm ticarət yolları üzərində yerləşən Maltanın Avropaya gedən yolda böyük önəmə sahib strateji məntəqə olması idi. 1565-ci ildə Osmanlı imperiyası hərbi donaması ilə adanı mühasirəyə aldı. 4 ay müddətində ada mühasirə vəziyyətində qalmışdır. Malta cəngavərləri Sultan Süleyman Qanuninin hucum planını öyrənən kimi sürətli şəkildə hazılıqlara başlamışdılar. Mühasirənin sonunda cəngavərlər qalib gəlmişdilər. Malta cəngavərlərinin qalib gəməsində Siciliya adasından göndərilən hərbi dəstələrin rolu böyük olmuşdur.

Malta cəngavərləri dövrünə görə ən güclü dövlət olan Osmanlı imperiyasına qarşı inamlı müqavimət göstərib sonda məğlub olmadıqlarına görə nüfuzları yüksəlmişdir. Başda Vatikan, Qərbi Avropa və digər dini cəngəvar ordenləri Malta cəngavərləri ilə əlaqələrini daha da genişləndirmişlər. Əldə olunan uğurdan sonra Malta və Gozo adalarından kütləvi şəkildə Malta cəngavərləri tərəfindən tikinti və quruculuq işləri aparıldı. Malta mədəniyyətinin ən sürətli inkişaf etdiyi dövr hesab edilən bu illərdə Malta tarixi üçün önəmli olan bir çox abidələr inşa edilmişdir. Malta cəngavərləri ölkə tarixində dərin izlər qoymuşlardır. Orden bu gün də fəaliyyət göstərir. Muasir zamanda əsasən filantropiya sahələrində çalışan Malta cəngavərlərinin bu gün ölkədə təsir dairəsi böyükdür. Maltanın paytaxtı Valletta Malta cəngavərlərinin böyük ustadı Jean Parisot De La Vallettenin şərəfinə adlandırılmışdır.

Maltada Fransızların hakimiyyəti qısa olmuşdur. 1798-ci ildə adaya gələn Napoleon Bonapartın şəxsi əsgər bölüyü ilk vaxtlar yerli əhali tərəfindən xoş münasibət görmüşlər. Malta cəngavərləri Fransızların onlar üçün təhlükə olduqlarını anladıqdan sonra Maltada Fransızlara qarşı təbliğat başlamışdır. Fransızların cəngavər idarə sisteminin ləğv etmək kimi fikirlər səsləndirilirdi, xaricilər tərəfindən adada qısa zamanda yeni orta məktəblər açıldı. Həmin məktəblərdə Malta cəngavərlərinə sərf etməyən tədris sistemi şagirdlərə öyrədilirdi. Kilsədə Malta cəngavərlərinin mövqeyini müdafiə edirdi.

Maltada Fransızlara qarşı yaranmış mənfi fikirlərdən, Böyük Britaniya istifadə etmişdir. 1800-cü ilin sentyabr ayında adaya Böyük Britaniyanın hərbi donaması yaxınlaşmışdır. Aparılan mübarizədən sonra fransız əhali Maltada qovulmuşdur. Fransızların adadan qovulmasına ingilislərə yerli malta əhalisidə yaxından kömək etmişdir. XIX əsrin ilk ilində Maltada yeni hakimiyyət Böyük Britaniya hakimiyyəti yarandı. Böyük Britaniya hakimiyyətinin Malta tarixində önəmli yerə sahibdir. Maltada bir çox yeniliklər ingilislərin adaya rəhbərlik etdiyi dövürdə baş vermişdir.

1802-ci ildə əldə edilmiş razılaşmaya əsasən yerli xalq Böyük Britaniyanın tərkibində olmaqla Malta cəngavərləri tərəfindən idarə edilən sistemdə yaşaya bilərdilər. Ancaq yerli əhali Malta cəngavərləri tərəfindən idarə edilən yox Böyük Britaniyanın təyin etdiyi qubernator tərəfindən idarə edilməyi tələb etmişdilər. 1814-cü ildə imzalanmış Paris müqaviləsinə əsasən Malta Britaniya imperiyasının tərkibinə qatılmışdır. Malta hər zaman Britaniya imperiyası üçün Qərbi Avropa yolunda strateji önəmə sahib ölkə olmuşdur. Britaniya imperiyası adada idarəciliyin yarandığı ilk illərdə Valletta şəhərindən mühüm məmulatların daşınması üçün istifadə etmişdir. 21 sentyabr 1964-cü ildə Malta müstəqil dövlət olduğunu elan etdi. Böyük Britaniya silahlı qüvvələri isə 31 mart 1979-cu ildə adanı beynəlxalq hüquqa əsasən tərk etdilər.

Maltada 1964-cü ildə müstəqil olduqadan sonra milliyətçilər hakimiyyətə gəlmişdilər. 1964-cü ilin sonlarına yaxın ingilislərlə əldə edilmiş razılaşmaya əsasən Böyük Britaniya ordusu adanı 5 il ərzində tərk etməli idi. 1965-ci ildə Malta Avropa Şurası daxil olmuşdur. 1971-cü ildə keçirilən seçkilər zamanı işçi partiyasi hakimiyyətə gəlmişdir. Partiya rəhbəri olan Dominic Mintoff Böyük Britaniyanın adada ağalığına şiddətlə qarşı çıxır və ən qısa zamanda adanın ingilislərdən təmizlənməli olduğunu bildirirdi. 1971-cü ildə etibarən Maltanın xarici siyasətində köklü dəyişikliklər baş verdi. Amerika Birləşmiş Ştatlarının gəmilərinin adada sahillərində dayanması qadağan edilmişdir. Liviya ilə kəskin olan münasibətlər yaxşılaşdırılmışdır. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı və Çin ilə münasibətlərin yaxşılaşması NATO tərəfindən ediləcək yardımların kəsilməsinə səbəb olmuşdur.

Daxili siyasət sahəsində bir sıra islahatlar keçirilmişdir. 18 yaşına çatmış Maltalılara səsvermə hüququ verilmişdir. 1974-cü ildə Böyük Britaniya öz qubernatorunu Maltadan geri çağırmış və ölkədə keçirilən prezident seçkilərində Entoni Yozef Mamo prezident seçilmişdir. 1976-cı ildə Entoni Buttigie prezident seçilmişdir. Entoni Buttigienin prezident olduğu dövrdə baş nazir olan Dominic Mintoff Ərəb ölkələri ilə yaxın siyasi əlaqələr qurmuşdur. Dominic Mintoff həm də Ərəb ölkələri və Avropa ölkələri arasında olan münasibətlərin bərpa edilməsi yolunda mühüm işlər görmüşdür. Malta Liviya və İtaliya, Əlcəzair və Fransa arasında olan danışıqlarda bitərəf dövlət kimi iştirak etmişdir. 1979-cu ildə Böyük Britaniyanın adadakı hərbi bazaları boşaldılmışdır. 1980-cı ildə Liviyalı diplomatların ölkədən qovulması, siyasi qalmaqal yaratmışdır. 1981-cı ildə İtaliya hər hansısa bir dövlətin Maltaya hucum edəcəyi təqdirdə onu silah gücünə olsa belə qoruyacağını bəyan etmişdir. Hər iki dövlət arasında təhlükəsizlik sahəsində müqavilələr imzalanmışdır.

1981-ci ildə keçirilən seçkilərdə Əmək Partiyası milliyətçilərdən daha az səs toplamasına baxmayaraq, qalib Əmək Partiyası elan edilmişdir. 1987-ci ildə keçirilən seçkilərdə milliyətçilərin qalib gəlməsi ilə Əmək Partiyasının 14 illik hakimiyyətinə son qoyulmuşdur. Malta 1 may 2004-cü il tarixində Avropa Birliyinin tam hüquqlu üzvü olmuşdur. Malta 2008-ci ilin yanvar ayından etibarən Avro zonaya daxil olmuşdur.

• Maltanın tarixi ilə əlaqəli saytlar. (İngiliscə) Arxivləşdirilib 2008-09-17 at the Wayback Machine
• Əsrlər ərzində Malta (İngiliscə)
• Malta tarixində olmuş mühüm hadisələr (İngiliscə)
• Malta tarixi (İngiliscə) Arxivləşdirilib 2008-09-20 at the Wayback Machine
• Qalalar və orden tərəfindən yaradılan memarlıq nümunələri (İngiliscə)
• Malta neolit dövründə (İngiliscə) Arxivləşdirilib 2005-02-06 at the Wayback Machine
• II Dünya müharibəsi zamanı Malta (İngiliscə)
• Malta tarixi və arxeoloji durumu. (İngiliscə) Arxivləşdirilib 2017-06-24 at the Wayback Machine
• Malta tarixinə qısa bir nəzər (İngiliscə) Arxivləşdirilib 2008-09-08 at the Wayback Machine
• Stephenson, Charles. The Fortifications of Malta 1530-1945.Böyük Britaniya , Osprey Publishing Ltd., 2004.
• Attard, Joseph. Britain and Malta. Malta, PEG Ltd.1988.
• Luke, Sir Harry. Malta - An Account and an Appreciation. Böyük Britaniya, Harrap, 1949.
• Elliot, Peter. The Cross and the Ensign. Böyük Britaniya, Patrick Stephens. 1980.