Manok

An manok (Gallus gallus domesticus) sarong napagarong manok . An bagong nadukayan na adal, ini palan 10,000 nang taon kaidto pa pinapagarò asin inaataman sa Byetnam. An pagtubod dati ini an pag-ataman kaini asin pagpagaro nagpuon sa India. Hali sa India an inaataman asin garong gamgam na ini nakaabot man ini sa Persiya, sa lugar kan Lydia, sarong lugar sa Habagatan kan Menor na Asya na yaon sa irarom kan pagsakop an Persiya. Dangan an mga manok na pinagaro naglakop man sa Gresiya mga ika-5 siglo(BCE) an nakaagi. Sa Ehipto, puon pa kan ika-18 Dinastiya, an "gamgam na aro-aldaw nagsusugok," nagdatong sa nasiyon na ini komo sarong tributo haling Babiloniya, ini susog sa kasuratan ni Tutmose III. Mayong nasambitan an manok sa Daan na Tipan.

An mga bagong pag-aadal sa genes kan manok nagpapahiling na ini pwedeng guminikan pareho sa inaapod na Red Junglefowl asin sa Grey Junglefowl (G. sonneratii).

An manok iyo an saro sa pinakalakop na inaataman na hayop. Ini may populasiyon na 24 bilyon kan taon 2000, na mangyari pa an manok iyo na an gamgam na pinakadakol nabubuhay igdi sa kinaban. An mga tawo inaataman ini ta kinakakan ninda an laman asin sugok kaini.

Sa Estados Unidos, Kanada asin Australya, an may edad nang manok na lalake inaapod na cocks, na kun sa Bikol an apod kaini lalong. An hoben pang manok na lalake, dai malampas sa edad na sarong taon inaapod man sa mga lugar na ini na cockerels., sa Bikol man inaapod na sulog. An hinalian na nin kakayahan na maka-semilya, inaapod man na capons, siring man sa Bikol inaapod na kinapon. An manok na sobra sa sarong taon an edad, inaapod na hens, na kun sa Bikol an apod gunâ asin an inaapod ninda na pullets, apod man kaini sa Bikol, dumaraga.

Sinasabi daa na sa Australia, New Zealand asin Britaniya, may termino para sa arin man na manok na anoman na edad o babae man o lalake: chook, na simpleng inaapod sa Bikol na manok asin an mga umboy pang manok an apod sa mga lugar na iyan chicks na siring man sa Bikol inaapod na siyô o siwô.

An mga manok daa mga omnivores, na buot sabihon daing pili an tinutuka, na puwedeng dahon, pisog nin tinanom, o puwede man kumakan nin mga hayop. Sa layas, an manok nagkakayas, naghahanap nin mga pisog kan mga tinanom, nagtutuka kan mga layog-layog o mga insekto asin nakakan man ngani kan mga saradit na hayop arog kan lokton, tabili, buru-buaya, o saradit na kinô.

Sa natural na kamugtakan, an manok natagal an buhay nin lima abot onseng taon. Alagad, sa ataman na kamugtakan na pangkomersyo, an manok binubuno na pag edad pa sanang anom (6) na semana. An mga gunang parasugok puwede sumugok nin mga 300 na sugok (bunay) sa sarong taon. Pakalihis nin kagduwang (12) bulan, napuon nang pagluya an pagsusugok kaini asin an mga ini binubuno sa pagproseso nin mga kakanon na pang-umboy, para sa mga ayam asin iba pang kakanon. Natatala sa rekord kan Guinness Book of World Records na an naggurang nanggad na manok nag-edad nin kag-anom (16) na taon, tapos nagadan na ini, atake sa puso.

An lalong maririsa man huli sa saiyang mga balukag na mararaburab an kolor, may haralabang luyloy na lawi saka buntot na makikilyab, mga balukag sa liog na naturangkig kun nakikipurok.

Bistong marhay an lalong sa guna ta siya mas darakula asin haralaba an saka, mas dakula asin giring-giting an palong (papatlongon) na parati makilyab na pula, saka sa liog sa irarom kan tuka niya igwang kayat na malugyat na laman an kolor pula man, na an apod kaini lambi-lambi. An saka kan pampurok na lalong, iyo an tinatambodan kan bulang, sarong mataromon asin mapanason na aserong kawit porma kan gapas.

An ibang kasta nin manok tinutubuan nin pinong balukag na na-itsurang may bigote o bungot sa palibot kan tuka.

An mga manok na inaataman dai kayang maglayog nin harayo, alagad an mga saradit na kasta nakakalayog lampaw sa mga kudal asin nakatutugdon sa halangkaw na sanga kan kahoy kun sain nahapon sinda. Nakaluyap ini sa harayo parati kun nagdudulag sa kinakatakotan.

An mga manok makiramason sa kapwa niya asin nagbubuhay-buhay komo sarong gipaw. Nagsasaro asin nagtatarabang sinda sa paghilumlom sa mga sugok asin pagpadakula kan mga siyo-siyo. An mga manok may sinasabing padaraogan asin uso sainda an turusikan sa pagpahiling kun si isay an kagdaog sainda. An dominante, iyo an may inot na lugar sa kakanan asin sa mga magayon na lugar paggigibong tataghan. Nadidisturbo an relasyon na ini - kun si isay an kagdaog asin kun isay an pahunod- kun may hinahalo sa grupo o may isinasalak sa grupo. Kun minsan naabot sa punto na nagduduruguan sa turusikan asin may nagagadan.

• Gabos manungod sa pag-ataman kan manok- http://www.worldpoultry.net/article-database/breeding/?gclid=CObz2_PYn5oCFRFMagodnjci8w

1. Smith, Page; Charles Daniel (April 2000). 'The Chicken Book'. University of Georgia Press. ISBN 0-8203-2213-X.
2. Green-Armytage, Stephen (October 2000). 'Extraordinary Chickens'. Harry N. Abrams. ISBN 0-8109-3343-8.

Pinopoonan an artikulong ini. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.