Urtzi

Artikulu edo pasarte honek eduki, gramatika, hiztegi edota ortografia akatsak ditu. Lagundu nahi baduzu, zuzendu ezazu.

Urtzi
Euskal Herriko mitologia
Ezaugarriak
Jatorrizko izena	Urtzi
Sexua	gizonezkoa
Domeinua	zerua

Urtzi, Ortzi edo Ostri zeruarekin zerikusia duen aitzinako euskal mitologiako pertsonaia da.

XII. mendean, Aymeric Picaud, Codex Calixtinus liburuan^[1] Katolikoen Jaungoikoaren euskarazko izena Urcia zela jaso zuenetik eztabaida asko sortu dituen gaia izan da.

«	[...] Barbara enim lingua penitus habentur. Deum uocant Urcia, Dei genitricem Andrea Maria, panem ogui, uinum ardum [...]	»
XII. mendeko Aymeric Picaud izeneko erromesa, Codex Calixtinus.

Euskalkietan jasota dago iraganean Euskal Herrian zuten berarekiko gurtza edo behintzat gorapena. Ekaitzaren inguruko botereen Jainkoa zela dirudi ikerlariek jasotako hitzen arabera, baina zeru sabaia edo egunaren argiarekin ere parekotasuna zuela dirudi.

Urtziren indarraren ondorioz sortutako ekaitz egoera batzuen izenetan "in" elementua agertzen da euskaraz: inusterri (Tximista), inhar (trumoia edo ostotsa), iñetazi (txingor edo kazkabar), indriska (euritea),... Bizkaieraz aipagarria da "egu-" hasieradun lexiko zabala. Asteko bi egun eskaintzen dizkio euskarak: osteguna (ortzeguna) eta ostirala (ortziralea). Kristautasuna Euskal Herrira iritsi zenean, Urtzi kristautasunaren jainkoarekin identifikatu zen eta latinetik eratorritako "zeru" hitza mailegatu zen.^[2]

Robert Lawrence Trask-en "The history of basque" liburuan Urtzi, edo Ortzi, zeruan bizi den jainko ekaitz sortzaile bat dela dio.

Honen esanetan aitzinean gurtua izan zen; zeru sabaia edo zeruko argiaren pertsonifikazioa zen. Urtzik bere gain hartzen ditu Lurrera gidatutako eraso guztiak: euritea triste dagoenean, lainoa lotsaturik baldin badago, tximista eta trumoia haserre dagoenean, eta gau iluna lo egonez gero.

Boteretsua da. Gaueko indar txarrak ere uxatzen ditu. Solstizioaren ospakizunen ardatz nagusia da. Artisau lan askotan adierazten da. Lauburuaren bidez adierazi da.^[2]

Dakiguna da XII. mendean Aymeric Picaud Codex Calixtinus-en jasotako Euskara-Latina hiztegi labur batean "Deum uocant Urcia" idatzi zuenetik iritzirik ez dala falta itzulpen honen eztabaidarako.

Batzuen ustez nahasturik jaso zuen itzulpena Jainkoaren izena galdetu eta ulertarazteko zerua seinalatu zuelakoan (Garatek eta G. Bähr, adibidez).^[3]

Besteen ustetan, aldiz, gainontzeko hitzen itzulpena jatorra dala ikusita jasotako katolikoen Jainkoaren izena ontzat hartu beharra dagoela defendatzen dute.

Dena den, zeru sabaiari emandako izena litzake askoren ustetan.

XIX. mendean erronkarieraz mintzo zen jendea, hau da, Erronkariko euskaraz, zeruari ortzea edo ortzia deitzen zioten. Beste euskalkietan ere "ortze" osagaiarekin hitz mordoa aurki ditzakegu. Arturo Kanpion-ek hitz hauek aitzinako sinesmen erlijio aztarnak zirela frogatu zuen Julio Caro Barojaren esanetan.^[4]

1976. urtean Jaime Kerexeta abadeak idatzitako Euskarazko lehen Biblian (Hasiera 1,14, 1:15) zeru-sabaian ordez ortzi agertzen da izendatua.

«

14 Jaungoikoak auxe esan eban:"Ortzian argi-emoilleak izan bediz, eguna gautik banandu eta aroak, egunak eta urteak negurtu dagiezan, 15 eta ortzian dizdiz egin begie, lurra argitzeko". Eta alantxe izan zan.

»

Hartsuagaren iritziz Ortzi eremu huts bat da, lurtar jainkotiarren eraginen antzeztokia, erakustoki bat soilik, gainontzeko Euskal mitologiako pertsonaiak lurtarrak baitira. Nahiz eta zerutik hegan, ortzia igaro eta bertan beraien botereen indarra agertu. Beraien lekua, etxea, mendien gailurretan, kobazuloetan, iturri eta basoetan daukate^[5].

Joseba Aurkenerenarentzat Ortzi osotasunaren ontzia litzake. Sua, lurra, airea eta ura oinarrizko osagaiez hornituriko muga zehatzik gabeko osotasuna. Bere barnean Amalur, Amaitsaso, Eguzki eta Ilazki egongo lirateke^[6].

Urtziren indarraren ondorioz sortutako ekaitz egoerei "in" aurrezkia jarri ohi dio euskarak: Inusterri (Tximista), Inhar edo ostotsa (trumoia), Iñetazi (txingor edo kazkabar), Indriska (euritea), Intza (ihintza edo goiz bustia). "In" aurrizkiak, Inkoa (Jainko esateko labiurdar modua). ^[2] Baino litekeena "egin" izatea "in" honen jatorria.

Hots, ortots, ortziren hotsa, trumoia izanik erlazioa argi geratzen da. Baina hitz gehiago badaude trumoia esateko Ortzirekin parekatu ditzakegunak:

ostots, ostroi, ortzantz, ozmib, ortziri, iortziri, iurtziri, yurtziri, yusturi, iñusturi, iñusterri, ozminarri eta ozkarri.

Baina ez bakarrik trumoia dauka Ortzirekiko erlazioa, tximisten beste izen batzuk ere agerian uzten dute parekotasun hau:

iñizitu, iñezetu, oiñaztu, oneztu, oneztarri, onaztar, oñazkar, ozpiñarri, ozme eta tximistarri

Julio Caro Barojak dioenez hitz multzo honetatik argi ateratzen ditu 1.Zeru , 2. Jainko, 3.trumoi. gaien ingurukoak direla.^[7]

Oñatin ekaitza eta ostadarra hitz berdinarekin deitzen zaie: "ostroi" baina beste izen batzuk ere baditu:

Erromako zubia, Ostadar, ortzadar, ortzeder, ostarka, oztil, uztagi... itxasoadarra...

Bähr-ek Hondarribiko ortzadarren inguruko sinesmen bitxi bat jasoa du, ostadar bikoitiari "azerien boda" deitzen zaio (riftar izenaren parekoa "Txakalaren ezteia",thamr´era bussen). Oñatin ere, diotenez ostadarraren azpitik pasatzen dena sexuz aldatzen da (Alemaniako Iparraldean eta beste leku askotan bezalaxe).

Zikiratu egiten dela esaten dute ere, Europan topa daiteken sinesmen berbera. Gertakari honek gaiztagile eta sexual kutxua du (seguruki ortzadar/ostadarren "adar" hitzak latineko bi zentzu horiek lituzke).

Tereñes-eko Antonia González del Valle esanetan ostadarra zikiratzeko pausu hauek jarraitu behar dira:

• Hari batean zazpi edo bederatzi korapilo egin behar dira.
• Lurrean zulo bat egin behar da.
• Haria zulo horretan lurperatu behar da.
• Gainean zapaldu
• Zanpatu
• honako hau errepikatu behar da:

-Zikira ezazu!... Zikira ezazu!.. Zikira ezazu!

• Ostadarra suntsitzean haria atera behar da.

Julio Caro Barojaren esanetan baliteke aitzinean zeruaren bitarte sortzailearen seinaletzat zuten eta denborarekin gaiztagina bihurtu zen. ^[8]

Tximistak haritza, pagoa edo lizarra jotzen duenean zazpi estatu (aitzinako neurri bat) lurrean tximistarria barne sartzen zela sinesten zuten (ia 1400 metro). Baina urtero estatu bat gora igotzen zan (200 metro inguru) eta zazpi urte pasata lur gainean agertzen zan tximistarria; silexeko aizkora edo laban paleolitiko zena baina ezjakinak tximistarritzat jotzen zutena.^[10]

Tximistarri hura jaso eta etxera eramaten zutenek, ekaitza zetorrenean atarian jartzen zuten eta ahizkora-ahoa goraka begira jartzen zuten etxea eta etxekoak tximistetatik babes zetzan; ohitura hau nahiko hedatua zegoen Mañaria, Llodio, Urrialdo, Nafarrete, Elduain, Ataun etab. Ohitura hau ere Europako beste herrialdeetan zabalduta egon da, orain dela gutxi arte.^[11]

Badira ere tximistarria burdinazko edo brontzezko aizkora dela sinesten dutenak. Berez altzairuzko aizkorak erabiliak izan dira ohitura jarraitzearren, eta indoeuropar sinesmen eta errituetan oinarrituak badaude ere Barandiaranen esanetan:^[12]

«

...Erritu -funtzioetan harrizko armak metalezko aizkorek ordezkatzea, harri haiek ere aizkorak zireneko ezagumendua oraindik galdurik ez zegoen garaian gertatu behar izan bahit zen,

»

«

...litekeena da Euskal Herrian zeru-ideia adierazteko erabili den izena "Ortzi" edo "Urtzi" bakarrik ez izatea.

»

Julio Caro Barojaren hitz hauek^[13] Robert L. Trask-ek esandakoarekin bat egiten du, "Ortz" eta, "Egu"-en artean antzaz zeruarekiko erlazio bat dago.Robert Lawrence Trask-en esanetan aitzinean gurtua izan zen zeru sabaia edo zeruko argiaren pertsonifikazioa izanik "in" aurrizkiak (Inusterri, Inhar, Iñetazi, Indriska, eta Intza hitzetan aurkitzen direnak adibidez) Inko izenarekin zerikusia izan dezake, Jainko hitzaren laburdurarekin alegia. Bizkaieraz, parekoa izan daiteke Egu izenaren inguruan dagoen lexiko zabala. Asteko bi egun eskaintzen dizkio euskarak: osteguna (ortzeguna) eta ostirala (ortziralea).^[2]

Jose Maria Satrustegi-k jasota duenez herri batzuetan Eguzkiari egiten dioten erreguak Joanes (Donibane) santuak ordezkatzen ditu bestetan. Satrustegi berak Ondarrola-ko Borderre baserrian ikusitakoa honela laburtu zion bertako nagusiak:^[14]

«

Atsaldetan sukaldeko leihotik so eginez, erraiten zaugun amatxik: Haurrak erran enekin: Adio, Joanes, zauri bihar muga onez. (Gexina, Borderre, 1958)

»

Donibane, Joan Bataiatzailearen euskal izena nondik datorkion eztabaidagarri bada ere, Donostia-ren antzeko jatorria izan dezake. San Sebastian-en jaioterria Ostia izanik Don (Jauna) eta Ostiaren gehiketaz sortu zela esan genezake. Honekiko, Donibane, Ibane-ko Jauna izango litzake, "Ibane" hori zehatzki non kokatu daitekeen ez jakin harren.

Joan Bataiatzailea (Donibane) Itun Berrian barne bi gauzengatik gogoratzen da gehienbat, Jesukristori bataioa emateagatik (Mt 3,13-17^[15]; Mk 1,9-11^[16]; Lk 3,21-22^[17]; Jn 1,29-34^[18]) eta Herodias-ek bere alabaren bitartez oparitzat Joanen burua eskatu zuelako (Mt 14:6-12^[19], Mk 6:14-29^[20]).

Donibanen jaiotzaren gurtza aitzinako kristau errituen barne oso hedatuta zegoen. Bataiatzailea bezala urarekiko erlazioa sakratua du, putzu, iturri eta urak beraren babesa dute. Sinkretismoaren kutsua nabarmentzen da atal honetan.

Honen lekuko Igantziko San Juan Xar-ren (iraganean Basajaunen kokagunea elezaharrak dioenez) fededunak egiten dituzten kristau (?) purifikazio-errituak urarekin duten lotura. Leze-baselizan hiru itu­rri daude, larruazaleko gaixotasunak sendatzeko egokiak. ^[21]Ohiturak dioenez, lehenik hiru iturrietatik edan behar da, gero zapi batekin mindutako gorputz atalak igurtzi eta ondoren iturri inguruko sasien gainean utzi behar dira zapiak lehortu daitezen. Zapia lehortzen den arabera daukan gaitza ere sendatuko dala itxaropenarekin.

San Juan Xarreko hiru iturriak "Tre Fontane^[22]" mirariarekiko antza ez dirudi kasualitatea denik, San Pauloren martirioaren ondoren (67. urtean) burua moztu ziotenean lurraren kontra hiru aldiz saltoka jo zuen, eta kolpe bakoitzeko iturri bat jaio zen; lehenengoa ur berokoa, bigarrena ur epelekoa eta hirugarrena ur hotzekoa. Lez, San Paulo eta Joan Bataiatzailea pareko betebeharra izan zuten, Jesukristo mesiasen etorreraren berria zabaldu.

Donibane Lohizune, Donibane Garazi, eta Pasai Donibane, Santu honekiko gurtza adierazten duten herriak ditugu. Azkeneko honetako alde zaharrean bada San Joan eliza. Bere atari aurrean harrizko buru bat ikus dezakete bertara hurbiltzen direnak. Herrian "Iriberriko maskaroia" bezala ezagutzen dute, baino bere jatorria eta zentzua aspaldi galdu zen.^[23] Batzuen ustetan groteskodun irudi bat litzake, baina idei hori baztertu daiteke bere kokapena ez bahit du eliza babesten, groteskodunen ohizko funtzioa. Dirudienez, bertan zegoen Iriberri etxe zaharrean izan zezakeen jatorria, baino ziurrenik Joan Bataiatzailearen burua bera izatea. Ez dirudi kasualitatea halako irudi bat berari gurtzen den eliza baten haurrean kokatua egotea. Baina hori ere baliagarri izan daiteke beste Joan baten oroimena gurtzeko, San Joan Ante Portam Latinam hain zuzen ere.

Donibane Jaien inguruko sinesmenetan Eguzkia eta Egunaren arteko bananketa agerian geratzen da Eguzkia egunsentian dantzatzen ateratzen dala esaten denean.^[24]

Honen sinesmena Joanes eguzkia baino eguna dala baieztatuko luke.

Errigoitin ilargia Jesukristoren burua zela zioten, baina Berastegin eta Abadiñon Jainkoarena. ^[25] Kristautasunaren barne Jesukristo eta Bataiatzailearen arteko parekotasuna ezaguna da, eta Jesukristo Jainkoa bera den sinesmena Katolikoentzat fedearen dogma da.

Esaera zaharrak jasoak dauzka eguna eta eguraldiaren inguruko esaldi asko, askotan beraien artean ados ez egon harren.

«

Arrats gorri goiz euri Arrats gorri goiz garbi

»

Eguna eta ehunaren arteko erlazio badago. Egunsentiari "Eguna zabaltzea" esaten zaio, eguna oihala baten moduko bat zelakoan. Eguna aitzinean nonbait hildakoen hil-oihala izan zen.

Eguna, ehuna, oihala gauero garbitzen dihardute garbigileak. Sorgintzat jotzen dituzten harren beraien eginkizun bakarra ilargi beteko gauetan odoleztatutako arropak eta oihalak, iturri, ibai eta erreketan garbitzea da.

Kondaira zeltiar mitologian jatorria duela diote, Galiziako Lavandeiras Asturiaseko Les Llavanderes... Portugalen Frantzian, Irlandan eta Eskozian ere azaltzen dira.^[26]

CúChulainn zeltiar kondairako heroia lagun duen druida batek borroka hasi baino lehen kontuz ibiltzeko aholkatzen dio garbigile bat ibaian bahit dago eta harengana hurbiltzen bada bera hilko dalako. Heroiak odoleztatutako arropak garbitzen dituen mamu bati beldurrik ez diola dio, baina beranduago, borrokan hiltzen da. Garbigile zeltiarrek Banshee irelu ohiuraliekin erlazioa badute ere Euskal garbigileak bere lanetatik ez dira mugitzen. Gehienez beraiengana hurbiltzen direnak uxatu egiten dituzte.

Ehunak odoleztatuak egon baziren, eta gabeko garbigileak ere egon bazeuden. Orain dela ez hainbeste euskal emakumeek (eta euskaldunak ez ziren herri askotakoak ere) menstruazioak zikindutako ehunak ezkutuan garbitzen zituzten eta honi ilargi beteko argiak arropa zuritzen zuen sinesmena gehitzen badiogu gaueko garbigileekin topa gaitezke.

Arrazionalismoak erantzun jatorra eskaintzen badu ere naturaz gaindiko garbigileen sinesmena bazegon, hori bahit zen emakumeek erabiltzen zuten aitzakia gauaren babesean ezkutuko garbiketak egiteko.

«

Ugarteruntz zihoan Bedayoko gizon bat bere behi-parea zeramala, bideak ibaiarekin gurutzatzen den tokira iritsi zanean, arropa garbitzerakoan egiten den soinua entzun zuen. -Au da orduba ari zeatena egiteko?-Oihukatu zuen berak. -Bai, Maurizio. Eldu egiyok arropa oneri biurtze-ko.. Akuilua utzi zuen eta hurbildu zen arropa joka zeuden lekura. -Nun den arropa?- Ilunpetan ez zuen deus ez ikusten eta. Gauza beltz bat gerturatu zion sorginak. -Au al den?- Galdetu zion gizonak. -Bai, eldu gogor. Eta Maurizio heldu orduko arantzaz jositako ote-mordo bat zela ohartu zen. -Auxe den arropa latza! -Bai, ja-ja! Maurizio Aguirrezabala bere biloba Jose Mariri kontatua eta Barandiaranek 1926. urtean jasoa

»

^[27]

Ezaguna dan Thor, trumoien jainkoa, gurtua izan zen Euskal Herrian ere. Julio Caro Barojak dioenez, "Möjnirl" izeneko mailuarekin batera tximistaren

inguruko hainbat izen hauetatik letozke, adibidez, ozme, oineztarri, tximistarri...

Van Eys-ek iritzi berdinekoa zen. Osteguna eta Ortzeguna Donnestarg-en parekoak zirela, hots, trumoiaren jainkotasunari eskainitako eguna zela. Parekotasun hau onesteko Julio Caro Baroja bere osaba Pio Baroja izendatzen du "La leyenda de Juan de Alzate" nobelan Urtzi-Thor jainko baten ideia onesten zuela froga bezala.^[7]

Thor-en sinesmena uniformea ​​zen herri germaniar desberdinen artean, baina garapen eta aldaketa ugari izan zituen, adibidez beste germaniar jainkoekin parekatuta eta berain arteko mailan, batez ere erromatar, migrazio handien eta bikingoen garaietan, bere hierarkia maila baxuagoa izan zen, poesia skaldikoak kontatzen duen arabera. Hala ere Thor nekazariek gurtzen zuten jainko nagusia izaten jarraitu zuen. Tenpluak eta baso sakratuak berarekiko gurtza onesten zuten eta oraindik ere Norvegian, Suedian, Islandian eta Ingalaterran dauden leku izen askok bere izena aipatzen dute. Odin jainko nagusiaren irudia ohikoa zen batez ere nobleen artean eta, ondorioz, XIII. Mendean idatzitako Eddas-en eragin handia izan zuten skalden poemetan islatu zen. Herri eta tribu germaniarren kristautze prozesuan pagano zan guztia suntsitua izan zenez aitzinako sinemenei buruzko oso informazio gutxi gorde da. Thor-i buruzko informazio iturri handiena Islandiako sagetan eta Eddas-en aurkitzen da, hala ere lan horietako asko ez zituzten kristauen eraginak saihestu.

Thorrek eragin handia zeukan, eguraldia eta uztak kontrolatzetik sagaratzera, justiziara, babesera eta borroketara arte. Hori dela eta, askotan jainko goren gisa hartzen zen. Jainkoaren atributurik nabariena bere aspektu gerlaria da, mito askok deskribatzen dute bere gerra-martxarekin erraldoien horden artean borrokatzen. Hala ere, Thor-ek gudariaren rolean babes-rola betetzen du, Odinek bere jarraitzaileak heriotza eta aintzaren alde borrokatzera deitzen zien ez bezala. Horregatik, Thor-ek gurtza hedatuagoa zuen nekazari eta artisauen komunitate baketsuenen artean. Islandiarrentzat Thor legearen zaindaria zen, þing-a (herri bilera) ostegunetan irekitzen zen haren omenez eta zin gehienetan berari deitzen zioten testigu izateko.

Haustlöng-en jainkoarentzako kenningarretako bat "pentsalari sakona" da, eta kasu gehienetan ekintza zuzena estrategia baino nahiago badu ere, mito ugarik erakusten du bere jakinduria, Alvíssmál poema eddikoan gertatzen den bezala. Thorrek bere alabaren ezkongaia den Alvíss iratxo jakintsua engainatzen du Thor-ek goizera arte luzatzeaz arduratzen den eguzkiaren lehen izpiek iratxoa harri bihur dezaten. Gautrek sagan lotzen da Thorrek Odin erronka egiten diola erraldoien bilobaren patuari buruz, Starkad, Odinek ematen dizkion bedeinkazio askori aurre egiten dien biraoekin. Horrez gain, Thor runekin eta kontsagrazioarekin lotzen da, gaitasun magikoen jabea da, bere ahuntzen berpizkundea, tamaina eta forma aldatzea honen lekuko dira.

Zeruko jainkoa denez, ugalkortasun rola ere badu. Uda ekaitzen tximistak laboreak heltzen zirela uste zen. Thor-en mailua ezkongaiaren altzoan, Þrymskviða-n kontatzen den bezala, ugalkortasun errituala eta zeruaren eta lurraren arteko elkarrekintza sinbolikoa iradokitzen ditu.^[28]

Noiztik zabalduta zegoen jainko parekotasun hau jakitea zaila bada ere dakigunaren arabera bikingoak Euskal Herrira urbildu ziren denboretan gerta zitekeela pentsa dezakegu.