Laos

Laos, Laos Xalıq Demokratiyalıq Respublikası (Sathalanalat Pasathipatai Pasacon Lao) - Qubla-shıǵıs Aziyada, Vetnam yarım atawınıń oraylıq bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 236,8 mıń km². Xalqı 5,6 mln. adam (2001). Paytaxtı - Ventyan qalası. Basqarıw tárepten 13 kxueng (wálayat) qa bólinedi.

Laos - xalıq-demokratiyalıq respublikası. Ámeldegi Konstituciyası 1991-jıl 14-avgustta qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (1998-jıldan Khamtay Sipxandon), ol Millet jıynalısı tárepinen 5 jıl múddetke saylanadı, bas ministr, ministrler hám basqa lawazımlı shaxslardı belgilew huqıqına iye. Nızam shıǵarıwshı húkimet Millet jıynalısı (bir palatalı parlament) bolıp, ol xalıq tárepinen ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı húkimet - bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet.

Laos, tiykarınan, tawlı mámleket. Laostıń arqa ortasha biyikliktegi taw dizbekleri hám platodan ibarat. Trannin tawlıǵında Laostaǵı eń biyik shıńı - Bia tawı (2820 m) jaylasqan. Mámleket shıǵısında Annam tawınıń Chiongshon dizbegi, qublada Boloven platosı bar. Mámleket batısı hám qubla-batısı allyuvial topıraqlı oypatlıqtan ibarat. Relyeftiń karst formaları tarqalǵan. Laosta temir rudası, qalay, altın, reńli hám az ushıraytuǵın metallar, kómir, kaliy duzı, shaqmaqtas kánleri bar. Íqlımı subekvatorial, mussonlı. Yanvardıń ortasha temperaturası arqada 15° tan qublada 23° qa shekem, iyul ayıniki 28-30°. Tawlarında qara suwıq bolıp turadı. Jıllıq jawın tawlarda 3000 mm ge shekem, platoda 1600 mm. Noyabr-aprel qurǵaq máwsim, may-oktyabr ızǵarshılıq máwsimi esaplanadı. Iri dáryası - Mekong; onıń ayırım bólimlerinde keme qatnaydı. Qáwipli suw tasqınları bolıp turadı. Topıraqları, tiykarınan, taw laterit topıraqlar. Laos aymaǵınıń 2/3 bólimi orman (tik, bambuk, emen, qaraǵay, aqshıl qızǵılt reń, qara hám sandal terekleri). Plato hám oypatlıqlarında savannalar bar. Haywanat dúnyası bay: pil, jolbarıs, kashtan, ayıw hám basqalar ushıraydı. Meshinler, jer bawırlawshılardan jılan, kesirtke, krokodil kóp. Túrli-túrli quslar, jarǵanatlar jasaydı.

Tiykarǵı xalqı lao (70%); sonıń menen birge kxmu, meo, yao hám basqa da xalıqlar - qıtaylar, vyetnamlar, hindler hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili - lao (laos) tili. Xalqınıń kóbisi buddaviylikke, qalǵanları dástúriy jergilikli dinlerge sıyınadı. Xalqınıń 19% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Vyentyan, Savannakxet, Luang-prabang, Pakse, Thaqxek.

Laos aymaǵında adam joqarı paleolit dáwirinen jasaydı. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 1-yarımında Laos aymaǵında kxmerlar mámleketi - Funannıń siyasiy hám ekonomikalıq tásiri kúshli bolǵan. Funan ornına kelgen Chenla (VII-VIII ásirler) hám Kambujadesh (IX-XIII ásirler) mámleketleri dáwirinde Laostıń qubla hám de oraylıq bóleginde qorǵanlar hám qalalar qurıldı. IX ásirge kelip tai hám laos feodal knyazlikleri payda boldı. 1353-jıl házirgi Laos hám Shıǵıs Tailandtaǵı knyazlikler birlestirilip, oraylasqan Lansang mámleketi dúzildi. 1707-jıl Lansang mámleketi Luangprabang, Vyentyan knyazliklerine bólinip ketip, Siangkxuang (SiyengKuang) knyazligine ǵárezli bolıp qaldı (1710). 1828-jıl Vyentyannıń bir bólimi Siyom, 1832-jıl Siangkxuangtıń kóplegen aymaǵı Vyetnam qol astına ótti. 1893-jılda Luangprabang Franciya protektoratına aylandırıldı. Sonnan keyin Shıǵıs Tyampatsak hám burınǵı Vyentyan knyazligi aymaǵı koloniya retinde Franciya Laosı atı menen Vetnam Awqamı quramına kirdi. Laos xalqı Franciya húkimranlıǵına qarsı bir neshe ret kóterilis kóterdi (1901-1907; 1910-1936). 1936-38 jıllardaǵı milliy azatlıq háreketi Laos, Vyetnam hám Kambodja xalıq-demokratiyalıq háreketi kórinisin aldı.

Ekinshi jáhán urısı dáwirinde mámleketti Yaponiya basıp aldı. 1946-jıldıń basında francuz áskerleri Laostı taǵı basıp aldı. 1950-jıl 13-avgustta ótkerilgen xalıq wákilleri syezdinde Laos Birlesken milliy frontı (Neo Lao Itsala) dúzildi. 1953-jıl oktyabrde Xalıq azatlıq armiyası qısıwı astında Franciya Laostı ǵárezsiz korollik retinde tán aldı, biraq 1954-jıl Jeneva pitiminen keyin ǵana onıń ǵárezsizligi xalıqaralıq kólemde tanıldı hám Franciya áskerleri menen Vyetnam xalıq volontyorları Laostan alıp shıǵıp ketildi. 1955-jıl dekabrde Laos BMSh ǵa aǵza boldı. Neo Lao Itsalanıń atı 1956-jıl 6-yanvarda ótkerilgen 2-syezdde Laos patriotlıq frontı (LPF) dep ózgertildi. Biraq 1958-jıl húkimet Laos oń kúshleri qolına ótti. LPF iskerligi qadaǵan etildi. 1960-jıl 9-avgustta patsha armiyasınıń parashyutshıları bataloni kapitan Kong Le basshılıǵında mámleket awdarıspaǵı uyımlastırdı hám Suvanna Fumaga húkimetti basqarıw tapsırıldı. 1962-jıl 11-iyunda Suvanna Fuma basshı milliy birlik húkimeti dúzildi. Jenevada 14 mámleket wákilleri qatnasıwında ótkerilgen xalıqaralıq keńeste (1962-jıl 23-iyulda) Laos biytárepligi haqqındaǵı Deklaraciya hám Deklaraciya protokolına qol qoyıldı.

1964-jıl 19-aprelde mámleket awdarıspaǵın ótkeriwge urınǵan elementler húkimettiń bir neshe aǵzaları qatarı Suvanna Fumani qamaqqa aldı. Lekin olar pútkil jáhán aldıńǵı kúshleriniń talabı menen azat etildi. Suvanna Fuma 1964-jıl iyunda húkimet quramın ózgertiwge májbúr boldı. 1969-jıldan Laos oń kúshleri LPF ǵa qarsı áskeriy háreketlerdi kúsheytip jiberdi. 1971-jıl fevral basında Amerika-Qubla Vyetnam áskerleri (30 mıń adam) Qubla Laos aymaǵına bastırıp kirdi, biraq mart aqırınan patriot kúshler dúbeleydey qarsı hújimge ótken edi. 1973-jıl 21-fevralda Vyentyanda LPF menen Vyentyan húkimeti arasında Laosta tınıshlıq ornatıw hám milliy birlikke erisiw tuwrısında shártnama, 1973-jıl 14-sentyabrde sol shártnama protokolına qol qoyıldı. Onda Milliy jıynalısqa saylaw ótkeriw hám Milliy birlik húkimetin dúziwge qarar etildi. 1974-jıl koalicion húkimeti dúzildi. 1975-jıl 2-dekabrde xalıq wákilleri konfrenciyası monarxiya tamamlanılǵanın hám Laos Xalıq Demokratiyalıq Respublikası dúzilgenin járiyaladı. Mámleket tınısh qurılıs jolına ótti. Xalıqaralıq maydanda Laos barlıq mámleketler menen sheriklik hám tınıshlıq jolına ámel ete basladı. Laos húkimeti Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1992-jıl 2-yanvarda tán aldı hám sol jılı 10-sentyabrde diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı - 2-dekabr - Respublika daǵaza etilgen kún (1975).

Laos xalıq-revolyuciyalıq partiyası, 1955-jılda Laos xalıq partiyası atı menen dúzilgen, 1972-jıl fevraldan házirgi atın alǵan; Laos Milliy qurılıs frontı (Neo Lao Sang Sat), 1956-jıl dúzilgen. 1979-jıl fevralǵa shekem Laos patriotlıq frontı dep atalǵan, ǵalabalıq patriotlıq shólkemi. Oǵan Laos xalıq revolyuciyalıq partiyası basshılıq etedi. Front quramına Laos hayal-qızlar awqamı, xalıq-revolyuciyalıq jaslar awqamı, Studentler awqamı hám basqa jámiyetlik shólkemleri kiredi. Laos kásiplik awqamları federaciyası, 1956-jılda dúzilgen, Jáhán kásiplik awqamları federaciyası aǵzası.

Laos - agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl hám orman xojalıǵınıń úlesi 53%, sanaat hám qurılıstıń úlesi - 17%. Tiykarǵı tábiyiy baylıqları - qımbat bahalı aǵashlı orman hám gidroenergiya resursları. Jılına 828 mln. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Tiykarǵı awıl xojalıǵı egini - salı (egisliktiń 90%). Mákke, paxta, kofe, soya, banan, ananas, citrus miyweler, kartoshka, palız eginleri, qumshekerqamıs, temeki, tatımlıqlar da jetistiriledi. Shárwashılıǵında qaramal, buǵı, qoy, shoshqa hám basqalar baǵıladı. Dáryalarında balıq awlanadı. Sanaatında kánshilik ústem. Laos sanaatı awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta isleytuǵın kishi kárxanalardan ibarat. Metall buyımları fabrikası, remontlaw ustaxanaları, aǵashsazlıq hám toqımashılıq kárxanaları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. Mámlekette temirjol joq. Avtomobil jolları uzınlıǵı 14,1 mıń km. Júklerdiń kópshiligi Mekong dáryasında tasıladı. Sırtqı sawda ushın Vyetnamnıń Xayfon hám Danang portlarınan paydalanıladı. Laos shetke elektr energiya, aǵash, qalay konsentratı, kofe satadı. Shetten sanaat ásbap-úskeneleri, transport quralları, metall, neft ónimleri, cement, gúrish aladı. Sırtqı sawdada Qubla-shıǵıs Aziya mámleketleri, Yaponiya, Qıtay, Rossiya menen sheriklik etedi. Pul birligi - kip.

Medicinalıq mákemelerdiń kóp bólegi mámleket qaramaǵında bolıp, olar biypul xızmet kórsetedi. Shıpakerler Vyentyan medicina institutında hám shet ellerde tayarlanadı.

1976-jıldan Laosta bilimlendiriw tarawın reformalawǵa kirisildi. Baslanǵısh hám orta mektepte sabaqlar lao tilinde alıp barıladı. Biypul tálim sisteması júzege keltirilgen. Baslanǵısh mektepte oqıw múddeti 5 jıl, orta mektepte 6 jıl. Orta óner-texnika hám pedagogika tálim jolǵa qoyılǵan. Vyentyan universiteti, medicina hám pedagogika institutları bar. Luangpxabang qasında mámleket awıl xojalıǵı selekciya stanciyası, Vyentyanda Milliy kitapxana, qala kitapxanası, universitet kitapxanası, milliy kórkem óner muzeyi hám basqalar bar.

Laosta bir neshe gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Pasason" ("Xalıq", kúndelik gazeta, 1950-jıldan), "Vyentyan may" ("Jańa Vyentyan", kúndelik gazeta, 1975-jıldan), "Num lao" ("Laos jasları", jaslar gazetası, 1979-jıldan), "Alunvan may" ("Jańa tań", jurnal, 1985-jıldan), "Kxosana" ("Úgitshi", jurnal, 1987-jıldan), "Saksa may" ("Jańa tálim", jurnal, 1981-jıldan), "Xengngan" ("Miynet", jurnal, 1980-jıldan). Kaosan Patet Lao húkimet informaciya agentligi, 1968-jılda dúzilgen. Laos milliy radiosı húkimet xızmeti bolıp, 1951-jılda dúzilgen, lao, vyetnam, tay hám kxmer, sonıń menen birge, francuz hám inglis tillerinde esittiriw júrgizedi. Laos milliy telekórsetiwi, húkimet xızmeti, 1983-jılda dúzilgen.

Laos aymaǵınan XIII ásir 2-yarımına tiyisli dáslepki jazba estelikler tabılǵan. Lansang mámleketi (XIV ásir) dúzilip, buddaviylik tarqalǵannan soń, diniy hám dúnyalıq mazmundaǵı shıǵarmalar ("Shahzada Xung", "Kxun Bolom haqqında dástan" hám basqalar) payda boldı. Pankhamnıń "Sinsay" qaharmanlıq dástanı XVI-XVII ásirler Laos ádebiyatınıń joqarı shıńı esaplanadı. XVIII ásirde Lansang mámleketiniń jemiriliwi (1707) hám Laos ǵárezsizliginiń joq bolıwı (XIX ásir aqırı) aqibetinde Laos ádebiyatı páseńlewge ushıradı. Ekinshi jáhán urısınan keyin Laos ádebiyatı jańadan rawajlana basladı. Zamanagóy kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler, tiykarınan, mámleket ǵárezsizligi ushın gúres tariyxına hám jańa turmıs qurıw máselelerine arnalǵan. Some qosıqları, Sisan qosıqları, Khamling Folsenniń "Kishkene Si" hám Dian Savannıń "Turmıs jolı" qıssalarında zaman ruwxı kórsetilgen.

Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń ortaları hám 2 mıń jıllıq baslarınan Savannakxet qasındaǵı ibadatxanalar (Ing-Rang hám basqalar) saqlanǵan. Lansang mámleketi dúzilgennen keyin (XIV ásir), buddaviylik tarqaldı jáne onıń tásirinde ayrıqsha milliy kórkem mádeniyat rawajlanǵan. XVI ásirge tiyisli "vata" (monastr) komplekslerin (Luangprebangta Siyeng-Txong, 1561; Vyentyanda Fra-Keo, 1565 hám basqalar) bar. Olardıń quramında ibadatxanalar, kitapxanalar, xristian monaxlardıń jataqxanaları, saraylar, túrli formadaǵı stupalar bolǵan. Ǵárezsizlik daǵaza etilgennen soń, da zamanagóy hám dástúriy milliy formalardan paydalanıldı ("Lansang" mıymanxanası, Ishki isler ministrliginiń ımaratı hám basqalar). Keyingi jıllarda Vyentyan hám basqa qalalarda zamanagóy turaq-jay ımaratları qurıldı.

Gúzeler oypatlıǵı (Trannin tegistawlıǵı) nan eramızdıń baslarına tiyisli áyyemgi kórkem óner estelikleri - úlken granit "ıdıs" lar tabılǵan. Orta ásirlerde ayaq oyınshılar hám basqalardıń háykelshelerin soǵıw, jaylardıń aǵash bosaǵalarına, qapılarǵa, áynek qaqpaqlarına oyıp gúl salıw hám altın jalatıw máresim bolǵan. Laosta dáskeli súwretshilik (laklı, mayboyaw reńli súwreti), grafika, músinshilik rawajlanıp basladı; xalıq ómirin súwretleytuǵın tábiyat kórinisleri, natyurmortlar payda boldı. Bezew kórkem óneri, metall islew, toqımashılıq hám basqalar keń tarqalǵan.

Muzıka mádeniyatınıń baslanǵısh dáwiri XII ásirge barıp taqaladı. Laos muzıkasında xalıq dástúrleri saqlanǵan. Laosta XX ásirge shekem nota jazıwı bolmasa da, ádebiyatındaǵı nızamlarda lam namaları sisteması qáliplesken. Jekelik (sayaxatshı qosıqshılar hám ashıqlıq qosıqları) hám de antifon tárizinde qor qosıqshılıǵı rawajlanǵan. Áyyemnen mavlum - epikalıq qosıqshılıq kórkem óneri, mavlum luang - muzıkalıq-saxnalıq tamashaları rawajlanıp kelgen. Muzıka ásbaplarınan eń ataqlısı - xen bolıp, ol bambuk nayshalarınan islenedi, sonıń menen birge nay tárizli, 2 tarlı girjek tárizli hám bir qansha urıp shertiletuǵın sazlar keń tarqalǵan. XX ásir 2-yarımınan akkordeon, úlken baraban da ádet kórinisin alǵan, kompozitorlıq dóretiwshiligi júzege kelip baslaǵan (Bauntxa-Mali, Khamala Nokeo hám basqalar).

Teatrı Qubla hám Qubla-shıǵıs Aziya teatrlarına uqsaydı. Oyın, muzıka, pantomima hám dramalardı ulıwmalastırǵan. Laos teatrı saxnasında dekoraciya hám butaforiyalar bolmasa da, tamashalar qızıqlı ótedi. Korollik baleti, Panıs qıyal teatrı hám quwırshaq teatrı áyyemnen bar.