Livan

Livan, Livan Respublikası (arabsha: الجمهورية اللبنانية, Al-Jumhuriya al-Lubnoniya) — Batıs Aziyadaǵı mámleket. Orta teńizdiń arqa jaǵasında. Maydanı 10,45 mıń km². Xalqı 8 mln. adam (2001). Paytaxtı — Beyrut qalası. Livan basqarıw tárepten 6 wálayatqa bólingen.

Livan — parlamentli respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1926-jıl 23-mayda kúshke kirgen, keyinirek oǵan ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (1998-jıldan Emil Laxud). Deputatlar palatası (parlament) tárepinen 6 jılǵa saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet — 128 deputattan ibarat: Deputatlar palatası, Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ol tayınlaytuǵın húkimet (Ministrler Keńesi) ámelge asıradı.

Jaǵalarınıń kóbi tómen. Jaǵası tegislik. Shıǵısında Livan dizbegi mámlekettiń úlken bólimin iyelegen (biyikligi 3088 m ge shekem). Tawlar, tiykarınan, háktas, qumtas hám basqalardan dúzilgen. Temir rudası hám qońır kómir kánleri bar. Íqlımı subtropikalıq, jazı qurǵaq, qısı joqarı ıǵallıqtaǵı. Jaǵasında yanvardıń ortasha temperaturası 13°, iyuldiki 28°. Jıllıq jawın jaǵada 750-1000 mm, tawlarda 1000 mm den kóp. Dáryaları qısqa, jazda kóbinese qurıp qaladı. Iri dáryası Al-Litoni. Jaǵasında qońır topıraq, taw janbawırlarında boz-qońır, joqarıraqta qońır taslaq topıraqlar tarqalǵan. Ósimlikleriniń kóbisi putalar. Livan dizbeginiń janbawırlarında emen, shınar, zereń, halab qaraǵayı ormanları bar. Haywanlardan sırtlan, shaǵal, taw eshkisi, hár túrli kemiriwshiler hám quslar jasaydı.

Xalqınıń 90% ten aslamı arablar, sonıń menen birge, armanlar, kurdlar, cherkaslar, túrkler hám basqalar jasaydı. Rásmiy tili — arab tili. Xalıqtıń 60% i musulman (sunniy, shia, druz), qalǵan bólimi xristianlar (moruniy, pravoslav, katolik). Xalıqtıń 83,7% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Bayrut, Tarobulus ash-Sham, Saydo hám Zahla.

Livan aymaǵında adam tómen hám joqarı paleolit dáwirinen, otırıqshı xalıq eramızǵa shekemgi 5 mıń jıllıqtan jasaydı; 3-2 mıń jıllıqlarda áyyemgi Livan aymaǵında finikiyalıqlardıńń qala-mámleketleri Bibl (Jubayl), Tir (Sur), Sidon (Saydo), Berit (Beyrut) hám basqalar payda boldı. Olar eramızǵa shekemgi VIII-IV ásirlerde Assuriya, Bobil, Ahamaniyler mámleketi hám Makedoniyalıq Aleksandr qol astında bolıp keldi. Eramızǵa shekemgi II ásirden Livan aymaǵı Salavkiyler saltanatı quramında hám eramızǵa shekemgi 64-jıldan Rim basshılıǵında boldı. Eramızǵa shekemgi IV-VI ásirlerde Livan Vizantiya imperiyası quramına kirdi. VII ásir basında Livandı sasaniyler, keyin arablar iyeledi. VII-XI ásirlerde Livan bir neshe dinastiya qol astında boldı.

Livan XI ásir aqırında atanaqshılar, XIII ásirden XVI ásir baslarına shekem Mısır mamlukleri húkimranlıǵında boldı. 1516-jıl Livan Aymaǵı Osmanlı túrk saltanatı quramına kirdi. XVII ásirde ámir Faxriddin II pútkil Livandı birlestirdi. 1697-jıldan Livan Shihobiylar dinastiyası qol astına ótti. XVIII ásir aqırı, XIX ásir baslarında húkimranlıq etken ámir Bashir II Shihobiy Livandı oraylastırıw siyasatın qolladı. Ol mámleketti Turkiya húkimranlıgınan azat etiw niyetinde Mısır húkimdarı Muhammed Ali menen awqam dúzdi. 1861-jıl iyunda xalıqaralıq komissiya (Franciya, Ullı Britaniya, Avstriya, Prussiya, Rossiya, Turkiya) islep shıqqan qaǵıydaǵa muwapıq, mámleket rásmiy Livan atın aldı. XIX ásirdiń 50-70-jıllarında Livan arab aǵartıwshılıq háreketi oraylarınan birine aylandı.

XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Livan Batıs Evropa mámleketleriniń yarım koloniyasına aylandı; 1918-jıl oktyabrde Angliya hám Franciya áskerleri Livandı basıp aldı. 1922-jıl Livanǵa Franciya mandatı Milletler Ligası tárepinen tastıyıqlandı. 1926-jıl mayda qabıl etilgen konstituciyaǵa muwapıq, Livan respublika dep daǵaza etildi. Biraq Franciya onıń sırtqı baylanısları hám qorǵanıwı ústinen qadaǵalawdı óz qolında saqlap qaldı. 1936-jıl noyabrde milliy azatlıq háreketi qısıwı astında Franciya húkimeti menen Livan arasında Livanǵa 3 jıldan keyin ǵárezsizlik beriw tuwrısında shártnama dúzildi. Shártnamaǵa qaray, Franciya Livan aymaǵında óz qurallı kúshlerin saqlaw, Livan sırtqı siyasatı hám ishki jumıslarına aralasıw huqıqına iye boldı, francuz reakciyasınıń aralasıwı menen Livanǵa ǵárezsizlik beriw haqqındaǵı shártnama tastıyıqlanbay qaldı.

Ekinshi jáhán urısı basında Franciya táslim bolǵannan keyin, 1940-jıl Livan Italiya menen Germaniyanıń Jaqın Shıǵıstaǵı tayanısh noqatına aylandı. 1941-jıl 8-iyunda "Azat Franciya" háreketi hám inglis áskerleri Siriya hám Livanǵa bastırıp kirdi. Franciya áskerleriniń bas komandiri general Katru Franciya mandatın biykar etti, 26-noyabrde ol Livan milliy azatlıq háreketi talabına juwap retinde Livanǵa ǵárezsizlik beriw tuwralı bayanattı tastıyıqladı. Biraq Livan 1943-jıl 22-noyabrdeǵana haqıyqıy ǵárezsizlikke erise aldı. 1945-jıl Livan Arab mámleketleri Ligası dúziliwinde qatnastı hám sol jılı BMSh ǵa aǵza boldı. Ekinshi jáhán urısınan keyin de Franciya Livanda óz húkimranlıǵın saqlap qalıwǵa urınıp, bir qansha ilajlar kórdi, biraq Livan húkimeti bul temada ózara kelisimnen bas tarttı. Ullı Britaniya hám Franciya óz áskerlerin 1946-jıl 31-dekabrde Livan aymaǵınan alıp shıǵıp ketiwge májbúr boldı.

Livan húkimeti 1967-jıl iyunda Izrail hújimine tap bolǵan Egipet hám basqa arab mámleketlerine óz tileklesligin bildirdi hám Jaqın Shıǵıstaǵı siyasiy qarama-qarsılıqlardı tınısh jol menen sheshiw tuwrısındaǵı BMSh nıń 1967-jıl 22-noyabr rezolyuciyasın maqulladı. 1968-jıldan Livan aymaǵında Palestina qarsılıq háreketi júzege keldi. Sol jılı Livanǵa qarsı Izrail hújimi baslandı. Nátiyjede Livan, ásirese, onıń qubla aymaqları qattı zıyan kórdi. 1970-jıl 17-avgustta parlament S. Franjyeni prezidentlikke sayladı. Soyib Salom húkimet basshısı boldı. Livannıń jańa húkimeti biytáreplik siyasatın ilgeri súrdi hám milliy ekonomikanı bekkemlewge, miynetkeshlerdiń turmıs dárejesin jaqsılawǵa wáde berdi, biraq wádeni orınlaw ornına demokratiyalıq huqıq hám erkinliklerdi sheklewge háreket etti; bul jaǵday is taslaw hám kóterilisler baslanıwına sebep boldı (1972-jıldıń aqırı — 1973-jıldıń basları). 1975-jıl aprelden Livanda keskin siyasiy krizis payda boldı. 1975-76-jıl Livandaǵı xristian hám musulman áskerleri arasında qurallı kelispewshilik baslandı. Oń xristian kúshler Livanda turǵan Palestina qarsılıq háreketi áskerleri menen, keyninen musulmanlar menen qurallı soqlıǵısıwdı keltirip shıǵardı. Mámleket ekige bólinip qaldı. Arablar ózara kúshler (az 35 mıń ásker) Livanǵa kirgizilgennen keyin urıs háreketleri toqtadı. 1978-jıl Izrail áskerleri Livanǵa bastırıp kirdi.

BMSh Qáwipsizlik Sovetiniń 425-sheshimine qaray, BMSh Waqıtsha kúshleri mámleket qublaǵa kirgizildi. Izraildiń 1982-jıl hújimi nátiyjesinde Livan aymaǵınıń ádewir bólimi 1985-jılǵa shekem iyelep turıldı. Izrail Livan qublada 10 km ge jaqın keńliktegi "Qáwipsizlik regionı" n basıp alıp turdı. 1989-jılda mámlekette taǵı qurallı kelspewshilik kelip shıqtı. Arab mámleketleri úshler komiteti (Jazair, Saudiya Arabstanı, Marokash) niń aktiv qatnasında hám xalıqaralıq kúshlerdiń jardemi menen Livan milliy doslıq partiyası islep shıǵıldı. Toif pitimi dep atalǵan bul hújjette mámleket basqarıw keńselerin qáliplestiriwdiń diniy belgilerinen az-azdan waz keshiw názerde tutılǵan. Sol tiykarda 1992 hám 1996-jıllarda parlament saylawı ótkerildi. Sırtqı siyasatta Livan unamlı biytáreplik, bloklarǵa qosılmaw siyasatına ámel etedi. Livan Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 30-dekabrde tán aldı hám 1998-jıl 22-oktyabrde diplomatiyalıq qatnasların ornattı. Milliy bayramı — 22-noyabr — Ǵárezsizlik kúni (1943).

Arab socialistlik oyanıw partiyası, 1950-jılda ulıwma arab Bas partiyasınıń bólimi retinde dúzilgen; Katoib (yamasa Livan falanglari) partiyası, 1936-jılda tiykar salınǵan; Aǵartıwshı socialistlik partiyası, 1949-jılda dúzilgen; Milliy blok, 1943-jılda dúzilgen; Milliy liberal partiya (Erkin patriotlar partiyası), 1958-jılda tiykar salınǵan; Livan kommunistlik partiyası, 1924-jılda dúzilgen. Livan miynetkeshleri ulıwma konfederaciyası, 1958-jılda tiykar salınǵan.

Livan — agrar-industrial mámleket. Livan ekonomikasınıń tiykarı bank-finans iskerligi, sawda hám turizm. Jalpı ishki ónimde xızmet tarawı, sawda, finans 50,3%, sanaat hám qurılıs 17,8%, awıl xojalıǵı 9,8% ti quraydı. Sanaatı, tiykarınan, toqımashılıq, azıq-awqat, ximiya hám farmacevtika, aǵashsazlıq, neftti qayta islew kárxanalarınan ibarat. Qurılıs materialları islep shıǵarıladı. Livanda ónermentshilik kárxanaları, Tarobulus ash-Sham hám Saydoda neftti qayta islew zavodları bar. Cement, metallurgiya, metalldı qayta islew hám ximiya sanaatı kárxanaları, sabaq gezleme kombinatı, qant-qumsheker zavodı bar. Jılına ortasha 4,7 mlrd. kVt/saat elektr energiya payda etiledi. Awıl xojalıǵında miynetke jaramlı xalıqtıń 30% i bánt bolıp, milliy paydanıń 10% i payda etiledi. Biyday, arpa, temeki egiledi, banan, citrus, zeytun, palız eginleri, alma hám basqa miyweler jetilistiriledi. Qaramal, eshki, qoy, qus baǵıladı, balıq awlanadı. Livan shetke citrus miyweler, gezleme, qaǵaz, metall buyımlar shıǵaradı; shetten mashina hám úskeneler, aǵash-taxta, azıq-awqat, shiyki ónim keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Saudiya Arabstanı hám basqa arab mámleketleri, Batıs Evropa mámleketleri, AQSh. Pul birligi — Livan funtı.

Avtomobil transportı jetekshi orında. Avtomobil jolları uzınlıǵı — 7,4 mıń km; temirjol uzınlıǵı — 417 km. Livan aymaǵınan Saudiya Arabstanı hám Iraktan keliwshi neft trubaları ótken. Teńiz sawda flotınıń tonnası 438 mıń tonna dedveyt. Teńiz portları: Bayrut, Tarobulus ash-Sham payıt, Saydo, Juniya. Bayrutta aeroport bar.

Shıpakerler Livandaǵı Amerika universiteti medicina pánler fakulteti quramındaǵı Joqarı medicina mektebi hám Franciya universitetiniń medicina fakultetinde tayarlanadı. Livanda medicinalıq xızmet sisteması tiykarınan menshikli bolıp tabıladı.

1960-jıldan mámleketke qaraslı baslanǵısh mekteplerde biypul oqıtıw engizilgen. Biraq, oqıw mákemeleriniń yarımınan kóbi menshikli. Bilimlendiriw sisteması 5 jıllıq baslanǵısh, 4 jıllıq tolıqsız orta hám 3 jıllıq orta mekteplerden ibarat. Óner-texnika bilim orınları, pedagogika oqıw mákemeleri bar. Bayrutta 4 universitet: Livan universiteti (1953), Amerika universiteti (1866), Franciya áwliye Iosif universiteti (1881), Arab universiteti (1960); Juniyada menshikli universitet (1950) bar. Livan milliy kitapxanası (1921), universitetler janında iri kitapxanalar, Livan milliy muzeyi (1920), Elegant kórkem óner muzeyi, Amerika universiteti muzeyi bar (hámmesi Bayrutta).

Livanda bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Al-Amal" ("Háreket", arab tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1939-jıldan), "Al-Anba" ("Xabar", arab tilindegi háptelik gazeta, 1953-jıldan), "Al-Anvar" ("Hyp", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1959-jıldan), "Al-Bayraq" (arab tilindegi kúndelik gazeta, 1912-jıldan), "Ad-Diyor" ("Watan", arab tilindegi háptelik gazeta, 1941-jıldan), "An-Nahor" ("Kún", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1933-jıldan), "An-Nido" ("Shaqırıq", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1959-jıldan), "Oryan-jur" ("Shıǵıs kúni", francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1971-jıldan), "Revey" ("Oyanıw", francuz tilindegi kúndelik gazeta, 1908-jıldan), "As-Sayyad" ("Ańshı", arab tilindegi háptelik jurnal, 1943-jıldan), "At-Tariq" ("Jol", arab tilindegi aylıq jurnal, 1941-jıldan), "Al-Us bua-al-Arabi" ("Arab háptesi", arab tilindegi háptelik jurnal, 1959-jıldan), "Ash-Shaab" ("Xalıq", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1961-jıldan). Milliy informaciya agentligi Livan húkimet informaciya mákemesi bolıp, 1962-jılda dúzilgen. Livan radioesittiriw xızmeti húkimet qaramaǵında, 1937-jılda tiykar salınǵan. Livan telekórsetiw kompaniyası kommerciya telekompaniyası bolıp tabıladı (1959).

VII ásirden Livan ádebiyatı ulıwma arab ádebiyatı menen birge rawajlandı. Túrkler húkimranlıǵı dáwirinde mádeniyat, atap aytqanda, ádebiyat turaqlılıqta boldı. XIX ásirde Livanda Egipet, Siriya hám basqa arab mámleketlerindegi sıyaqlı aǵartıwshılıq ideyaları keń jayıldı, publicistika tiykarǵı janr boldı, awdarmashılıq rawajlandı (Nasif al-Yozijiy, Butrus al-Bustaniy hám basqalar). XIX ásir 2-yarımı — XX ásir baslarında Livan ádebiyatında aǵartıwshılıq ideyaları jáne de kúsheydi. Birinshi jáhán urısı sheńberinde Livan ádebiyatı rawajlanıwınıń jańa basqıshı baslandı: xalıqtıń arzıw-úmitlerin sáwlelendiriwshi hám turmıs kemshiliklerin sın pikir etiwshi aǵım qáliplesti. Umar Faxuri, Tavfiq Yusuf Avvod hám basqa jazıwshılar Livan ádebiyatında ózleriniń shın dóretpeleri menen tanıldı. Ekinshi jáhán urısı jılları hám urıstan keyingi dáwirde Umar Faxuri, Antuan Tobit hám Rauf al-Huriy tárepinen dúzilgen "At-Tarıq" jurnalda Livannıń aǵartıwshı jazıwshıları aktiv qatnastı. Livan ádebiyatı hám dáwirli baspasózinde fashizmdi, koloniyanı, sociallıq teńsizlikti áshkaralaw jetekshi orındı iyeledi. Jazıwshı hám filolog Morun Abbudtiń "Kishi batırlar", "Qaǵazdaǵı sıya" sıyaqlı gúrrińler toplamları dıyxanlar turmısına hám Livan jaslarınıń táǵdirine arnalǵan. Arab mámleketleri social hám siyasiy ómiriniń quramalı tárepleri bir qatar qıssa, novella, poema hám basqalarda óz sawleleniwin tapqan. Keyingi jıllarda Livan ádebiyatında jazıwshılardıń jas áwladı úlken itibar qazandı. Shayırlardan Al-Xuri, S. Akd, prozaik S. Idris, Livan Baalbeki eski ádebiyat dástúrlerin dawam ettirdi.

Livanda eramızǵa shekemgi 5-4 mıń jıllıqlarǵa tiyisli tastan qurılǵan qorǵaw imaratları, turar jaylardıń qaldıqları tabılǵan. Mámleketke arablar kelgennen keyin (VII ásir), meshit, minar, medirese, kárwan saraylar qurıla basladı. XII ásirde atanaqshılar tárepinen Bofor qorǵanı, monastrlar, shirkewler qurılǵan. Osmanlı túrk saltanatı húkimranlıǵı dáwirinde túrk arxitektorlıǵı tásiri kúsheydi. Livan ǵárezsizlikke eriskennen soń, qalalar remontlanıp, kóp qabatlı turar jaylar, kinoteatr, mektep, klinikalar qurıldı. Jergilikli dástúrler dawam ettirildi, áywanlı, bosaǵalı iri ımaratlar qurıwda kóbirek temirbetonnan paydalanılıp basladı.

Eramızǵa shekemgi 5-4 mıń jıllıqlardan naǵıslı ılaydan islengen ıdıslar, 3-2 mıń jıllıqlardan Finikiya kórkem óneri dóretpeleri — shah Axiram tas tabıtındaǵı qabariq súwret hám jazıwlar, zergerlik buyımları, qural-jaraq saqlanıp qalǵan. Ásirler dawamında ımaratlarǵa naǵıs oyıwshılıq hám naǵıs islengen. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında H. Sururdıń turmıslıq portret hám natyurmortları, X. Salibiydiń kóterińki ruwxtaǵı kartinaları ataqlı boldı, olardıń dóretiwshiligi keyingi súwretshilerge úlken tásir kórsetti. 30-40-jıllarda realistlik jónelis jetekshi orındı iyeledi. 50-60-jıllarda formalı aǵımlardıń tásiri kúshli boldı (súwretshilerden S. Baltekse, P. Kirakosyan, I. Shamut, músinshi Yu. Xoayek hám basqa realistlik dástúrlerdi dawam ettirdi). Plakat, karikatura, kitap bezew rawajlandı. Ámeliy kórkem ónerde qadaw naǵısı, metall hám aǵash buyımlarǵa jıltıraq beriw, naǵıs oyıwshılıq, kesteshilik, gilem toqıw hám basqalar rawajlanǵan.

Muzıkası — áyyemgi bolıp, bilimsizlik dáwirinen anaǵurlım quramalı sazlı namalar hám qosıq túrleri qáliplesken. Ásirese, sahra adamlardıń rechitaciyalı — shargi hám dabka atlı jedel pátli oyın namaları keń tarqalǵan. Keyinirek dialoglı atoba, kásiplik baǵdardaǵı maqam usılına tiyisli quramalı dóretpeler rawajlandı. Bayrutta Milliy konservatoriya, onıń janında kamer orkestri bar. 1956-jılda Livan muzıkashı jaslar jámiyeti dúzilgen. Ol baslanǵısh muzıkalıq tálim, koncertler shólkemlestiriw menen shuǵıllanadı. 1966 -jıl Bayrutta jaylasqan Amerika universiteti quramındaǵı Joqarı kórkem óner mektebi janında muzıka bólimi dúzilgen. Livan xalıq qosıqlarınıń ǵalabalasıwında qosıqshı Feyruzdıń úlesi úlken. 1966-jıldan baslap hár jılı ótkeriletuǵın Balabakka festivalları Livan muzıka turmısında zárúrli áhmiyetke iye.

Dástúr, bayram hám basqalarda áyyemnen túrli tamashalar kórsetilgen, lekin teatr truppaları XX ásirdiń 2-yarımınan baslapǵana payda boldı. Masqarapaz artist Shushu dúzilgen Milliy teatrda Molyer, Shekspir, Gyote hám basqalardıń dóretpeleri qoyıldı. Bayruttaǵı Livan drama teatrında jáhán eski ádebiyatı wákilleriniń dóretpeleri menen bir qatarda jergilikli avtorlardıń pyesaları da saxnalastırılǵan. Pyesalar arab, francuz hám inglis tillerinde qoyıladı. Livandaǵı teatrlar menshikli bolıp, mámleketten materiallıq járdem almaydı. Bayrutta 1965-jıl ashılǵan Milliy hám Bayrut teatrları, Balabakka festivalı teatrı (1968) hám basqa teatrlar bar.

Birinshi kórkem film 1929-jıl súwretke alınǵan. "Balabakka qaldıqları astında" atlı kórkem film, kinojurnallar hám hújjetli filmler XX ásirdiń 30-jıllarında sırt el firmaları buyırtpası menen súwretke alınǵan. 60-jıllarda "Balabakka", "Niyer ist saund", "Alasriy" kinostudiyaları dúzildi. Keyingi jıllarda "Sálem, muhabbat!" (rejissyorı M. Salmon), "Shaytan arba" (rejissyorı J. Kan), "Qayırılǵan qanatlar" (rejissyorı Yu. Maluf), "Gúń hám muhabbat" (rejissyorı A. Bahriy) sıyaqlı filmler tamashagóyler dıqqatına iye boldı.