Paraguay

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Paraguay (officieel (Spaons) República del Paraguay, (Guaraní) Tetã Paraguái) is 'ne binnestaot in Zuid-Amerika, grenzend aon (mèt de klok mèt, beginnend in 't noorde) Bolivia, Brazilië en Argentinië. Hoofstad is Asunción, aander stei zien Ciudad del Este, San Lorenzo, Luque en Capiatá. De mieste inwoeners zien mestieze. Bezunder aon Paraguay is tot de groetste inheimse taol, 't Guaraní, neet allein door de inheimse bevolking weurt gesproke, meh ouch door de mestieze en zelfs de (mieste) blaanke.

Paraguay is verdeild in 17 departeminte en ei distrik, 't hoofsteidelek distrik Asunción. De departeminte en 't distrik zien de volgende:

Paraguay, e land bekans zoe groet wie Duitsland en de Benelux same, weurt doorsnooje door de Paraguay-reveer, die 't land in twie stökker deilt. 't Noordwestelek deil (dèks Gran Chaco geneump), wat de departeminte Alto Paraguay, Boquerón en Presidente Hayes umspant, is dunbevolk en zwaak glooiend: 't kump nörges hoeger es 300 meter (gemiddeld zoe'n 125 meter). Nao 't ooste touw, boe de Paraguayreveer struimp, löp 't aof. 't Hoeggelege deil is druug (Chaco Seco), dewijl 't lieger deil mie moerasechteg is (Chaco Húmedo); hei vint me wetlands wie 't Estero Patiño en de Pantanal, op de grens mèt Bolivia en Brazilië. Wijer is dit deil vaan 't land veural 't domein vaan pampa's; de oersprunkeleke vegetatie die me hei en dao nog zuut is tropisch druug bos. 't Zuidoostelek deil, ouch wel de Paraneña, is geaccidenteerder; hei ligk d'n hoegste berg vaan 't land, de Cerro Peró, op 842 meter. De heuvele loupe nao twie kante aof, in de riechting vaan de Paraguay en in de riechting vaan de Paraná.

De börgerleke stand en volkstèllinge vaan Paraguay make gein oondersjeid nao ras of etniciteit. Veur 'n etnische verdeiling is dus aongeweze op sociologisch oonderzeuk en dergeleke. Volges Mexicaans oonderzeuk is zoe'n 74,5% vaan de bevolking mesties (vaan gemingk blaank en Indiaans blood), 20% blaank, 3,5% mulat (vaan gemingk blaank en zwart blood) en 1,5% Indiaon.^[1] Volges de CIA is evels wel 95% vaan de bevolking mesties.^[2] Natuurlek zien zoe'n getalle aofhenkelek vaan 't aondeil Indiaans en blaank blood wat me moot höbbe um mesties te zien. In cultureel opziech (sprekers vaan 't Guaraní, zuug direk oonder) liekent 95% realistisch. De Indiaone, sprekers vaan aander Amerindische taole of aander Guaraní-dialekte, zien mèt versjèllende klein gemeinsjappe in 't land. Aofgaond op taolverwantsjap kin me oetgoon vaan zoe'n 20 volker, de mieste daovaan Indiaone.^[3]

Paraguay erkint twie taole, 't Spaons en 't Guaraní. De ierste, de taol vaan d'n awwe kolonisator, is 'n prestiesjtaol, veural gebruuk in officieel domeine wie de politiek, 't oonderwies, de media, 't bedriefsleve en de clerus. 't Is evels gein groete volkstaol: veur 2000 woorte mer 187.000 ierstetaolsprekers gemeld, en daan nog veural in Asunción.^[4] De aander officieel taol, 't Guaraní, is daorentege de taol vaan 'n groete mierderheid vaan de bevolking; allein al 90% in Asunción.^[5] In de bove geneumde prestigieus bereike steit 't gebruuk vaan 't Guaraní nog wel achter op dat vaan 't Spaons, al is 't zeker aonwezeg. 't Dialek vaan Asunción, Jopará, is gelardeerd mèt Spaonse wäörd (codeswitching),^[5] officieel Guaraní en dialekte vaan 't land zien minder verspaons.

De inheimse bevolking vaan Paraguay sprik (ouch) aander taole, meh die zien marginaol aonwezeg; vaan väöl taole is bekind tot de sprekers ze opgeve veur 't Guaraní. Ouch weure ze veural in dunbevolk gebeed gesproke.^[6] Alleriers gief 't nog sterk aofwiekende Guaraní-dialekte, die sommege (wie Ethnologue) al apaarte taole zouwe neume.^[3] Dao-oonder zien Mbyá en Ava. Vaan dee lèste variant weurt gerapporteerd tot de sprekers op 't eigelek Guaraní euvergoon.^[7] Get wijer verwant, meh nog ummertouw deil vaan de Tupi-Guaranítaole, zien oonder mie Pai Tavytera en Ñandeva. 'n Aander femilie zien de Mascoiaanse taole, boe-oonder 't Enxet (ouch Lengua geneump) en 't Sanapaná. 't Nivaclé huurt, mèt nog get kleinder taole, tot de Mataco-Guaicurutaole. 't Ayoreo heet e hiel groet verbreiingsgebeed meh neet väöl sprekers;^[6] same mèt 't ouch neet bezunder väöl gesproke Chamacoco huurt 't bij de Zamucoaanse taole.^[3]

Neve 't Spaons weurt nog 'n Europees taol in Paraguay gesproke: 't Plautdietsch, 't Nederduits dialek vaan de mennonitische diaspora.^[8] Dees gemeinsjap gebruuk ouch Hoegduits.^[9]

Bij de volkstèlling in 2002 waor 89,6% vaan de bevolking katholiek, 6,2% evangelisch, 1,1% aanders christelek (boe-oonder de zjus geneumde Mennoniete) en 0,6% aonhenger vaan 'n traditioneel inheimse religie.

In Pre-Columbiaanse tije trokke versjèllende Amerindische volker 't groondgebeed vaan 't later Paraguay in. De Guaraní's en aander inheimse volker hadde 'n semi-nomadische levesstijl. De naom Paraguay, oersprunkelek de naom vaan de reveer, kump oet 't Guaraní en liet ziech lètterlek vertaole es 'reveer vaan de väöl waters'; de eigeleke beteikenis daovaan is oondudelek. Aon 't begin vaan de zestienden iew kaome Spaonse oontdèkkers 't land binne. Eine vaan hun, Juan de Salazar de Espinosa, stiechde op 15 augustus 1537 Asunción, wat dus is geneump nao Maria Hemelvaart. Vaanaof zien stiechting tot in 1767, wie de Spaonse keuning de Jezuïete oetzat, waor de stad e centrum vaan de missie in 't binneland vaan Zuid-Amerika. Ouch waor de stad deil vaan 'n Spaonse provincie, die deil oetmaakde vaan 't Oonderkeuninkriek Peru en later (vaanaof 1776) vaan 't Oonderkeuninkriek Río de la Plata.

Begin negentienden iew begós in versjèllende len in de regio de strijd veur oonaofhenkelekheid. In Argentinië waor in 1810 'nen opstand begós, dee euversloog nao Paraguay. Op 15 mei 1811 lökden 't de opstandelinge in Asunción veur de Spanjole te verdrieve. De volgende decennia zaot 't land in 'ne losse band mèt Argentinië, tot Paraguay ziech in 1842 formeel vaan dat land losmaakde. Vaan 1864 voch Paraguay tege Brazilië, Argentinië en Uruguay d'n Oorlog vaan de Dreivöldege Alliantie. In dezen oongelieken strijd verloor Paraguay, boete stökker land die aon Brazilië en Argentinië móste weure aofgestande, minstens twiedaarde vaan zien manneleke bevolking;^[2] volges sommege sjattinge nog e stök mier.^[10] In de jaore 1930 voch 't land obbenuits 'ne bleujetegen oorlog, deeskier tege Bolivia. Dezen oorlog góng um de Gran Chaco, wat Bolivia ouch opeisde en boe me meinde väöl olie te kinne vinde. Dezen oorlog won Paraguay wel.

In de ierste haaf vaan d'n twintegsten iew waor Paraguay e stereotiep Zuid-Amerikaans land mèt d'n eine nao d'n aandere staotsgreep: tösse 1904 en 1954 heet 't land neet minder es 31 presidente gehad. Vaanaof 1954 evels kaom 't land in politieke stabiliteit, wie Alfredo Stroessner, vaan de conservatief Coloradopartij aon de mach kaom. Neet minder es 35 jaor regeerde heer Paraguay es dictator. Dit brach economische veurspood in eint vaan de ermste len op 't continent, meh zörgde veural veur minserechtesjenninge op groete sjaol. Begin 1989 zat zien eige legermach oonder generaol Andrés Eodrígues häöm aof. 't Leger zörgde veur 'nen euvergaank nao democratie, wat in 1992 mèt 'n nui groondwèt woort geïmplementeerd. Sindsdeen bleef de Coloradopartij aon de mach, tot in 2008 de linksen ex-bisjop Fernando Lugo tot president woort gekoze.

Dit artikel is in hoofzaak gebaseerd op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, in dees dees versie; deile vaan de historie-paragraaf zouwe es vrij vertaolinge daovaan kinne gelle. Wijer is dit artikel ouch gebaseerd op en:Geography of Paraguay en en:Spanish colonization of the Americas.

1. ↑ Centro de Investigación en Ciencias Sociales y Humanidades de la Universidad Autónoma del Estado de México - Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI
2. ↑ ^{2,0 2,1} CIA - The World Factbook - Paraguay
3. ↑ ^{3,0 3,1 3,2} Ethnologue report for Paraguay
4. ↑ Ethnologue report for language code: spa
5. ↑ ^{5,0 5,1} Ethnologue report for language code: gug
6. ↑ ^{6,0 6,1} Ethnologue - Taolkaart vaan Paraguay
7. ↑ Ethnologue report for language code: nhd
8. ↑ Ethnologue report for language code: pdt
9. ↑ Ethnologue report for language code: deu
10. ↑ W.D. Rubinstein, Genocide, a history, 2004: p.94. Geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia.