Stalinizm

Stalinizm – ukształtowany w latach 30. XX wieku w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich pod dyktatorskimi rządami Józefa Stalina system poglądów ideologicznych i sposób kierowania partią oraz państwem komunistycznym i jego gospodarką. Sprowadzał się do rządów jednej partii za pomocą przymusu (terroru) i propagandy oraz centralnie sterowanej gospodarki planowej.

Historia

Stalinizm przyjął formę totalitarnego ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego – woluntarystycznej autarkii gospodarczej, połączonej z represywnym systemem pracy przymusowej, kampanijnymi formami mobilizacji mas. Stalinizm odznaczał się stałym rozszerzaniem kręgów prawdziwych i urojonych zabijanych wrogów ludu, brakiem konstytucyjnego pojęcia praw człowieka, powtarzalnością czystek kadrowych wśród przywódców partyjnych i państwowych. Reprezentował skrajny centralizm biurokratyczny. W stalinizmie istniał nakazowy system kierowania gospodarką^[1].

Po II wojnie światowej narzucony innym państwom i partiom komunistycznym. Stalinizm został skrytykowany przez Nikitę Chruszczowa w tajnym referacie „O kulcie jednostki i jego następstwach” podczas XX Zjazdu KPZR w 1956 r. Oficjalne potępienie stalinizmu nastąpiło na XXII zjeździe KPZR w 1961 roku (m.in. zwłoki Stalina zostały usunięte z mauzoleum, a jego imię odebrano miastom i obiektom, m.in. Stalingradowi). Destalinizacja stała się przyczyną zerwania z KPZR komunistycznych partii Chin i Albanii. Po obaleniu Chruszczowa w 1964 r. Leonid Breżniew zahamował destalinizację^[2]. W rezultacie niektóre aspekty stalinizmu przetrwały w ZSRR do 1990 roku^[1].

Podstawowymi cechami stalinizmu były:

nieograniczona władza Stalina prowadząca w późniejszym okresie do tzw. kultu jednostki
kontrola wszelkich dziedzin życia przez nomenklaturę partyjną
aparat terroru ukierunkowany na zwalczanie realnych i domniemanych przeciwników władzy sowieckiej oraz zastraszenie społeczeństwa
zakrojona na szeroką skalę militaryzacja kraju
ekonomia oparta na ścisłym, centralnym planowaniu inwestycji i centralnej dystrybucji dóbr
kolektywizacja rolnictwa i położenie nacisku na przemysł ciężki i produkcję zbrojeniową
wspieranie ruchów komunistycznych w innych krajach
polityka imperialna zmierzająca do podporządkowywania innych państw władzy ZSRR

Zazwyczaj przyjmuje się, że pełna wersja stalinizmu trwała od roku 1929 (pozbycie się z kierownictwa WKP(b) głównych oponentów Stalina) do roku 1953 (śmierć Stalina). Po 1953 system ten zaczął powoli ewoluować do socjalizmu nomenklaturowego, w którym pod koniec istnienia ZSRR władzę sprawowała kilkusettysięczna grupa najważniejszych działaczy partii i podporządkowane tej grupie aparat biurokratyczny i aparat przymusu i kontroli. Stalinizm do roku 1945 funkcjonował wyłącznie w Związku Radzieckim. Po II wojnie światowej został jednak eksportowany do państw, które w wyniku tej wojny dostały się pod kontrolę ZSRR. W Chinach, przekształcił się w maoizm.

W teorii politycznej trockizmu ZSRR w okresie stalinizmu i później określany jest mianem „zdegenerowanego państwa robotniczego”; według Lwa Trockiego – mimo nacjonalizacji środków produkcji nie istniała tam demokratyczna kontrola polityczna, lecz rządy pasożytniczej kasty biurokratycznej^[3].

Gospodarka

Po pokonaniu w 1927 przez partyjną prawicę Lewicowej Opozycji i umocnienia władzy Stalina zarzucono politykę NEP-u i rozpoczęto politykę całkowitego planowania gospodarczego i kolektywizacji rolnictwa. Polityka ta poskutkowała zwiększeniem kapitału towarowego i zdolności przemysłu ciężkiego w 1930 roku^[4].

Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa wojskowo-przemysłowego. Zgodnie z założeniami komunizmu gospodarka była planowana, a plany pięcioletnie opracowywał Gospłan – Państwowy Komitet Planowania. Gospodarka została w prawie całości znacjonalizowana. Kierunek polityki nie był wytyczany przez zapotrzebowanie społeczne, lecz przez potrzeby Armii Czerwonej. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowano kosztem konsumpcji indywidualnej i ograniczenia spożycia^[5]. Przyśpieszona rozbudowa przemysłu powiązana była z przygotowaniami do wojny (w ZSRR występował lęk przed otaczającymi kraj państwami kapitalistycznymi)^[6].

Aby zwiększyć wydajność, rozpowszechniono „socjalistyczne współzawodnictwo pracy”, co w praktyce wymuszało na pracownikach stałe przekraczanie norm^[7].

Od 1928 do 1942 roku średni wzrost gospodarczy wyniósł 20% rocznie^[7]. Wzrosła produkcja surowców przemysłu ciężkiego, w 1928 roku poziom produkcji osiągnął 111% w porównaniu do 1913 roku, w 1933 roku wyniósł już 281%, a w 1938 już 658%. Największy przyrost ilościowy zaobserwował przemysł stalowy i węgla kamiennego, energii i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były fałszowane^[7].

Na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało aż do czasu utworzenia RWPG^[8].

W wyniku stalinowskich reform ZSRR przekształcono z kraju agrarnego w potęgę przemysłową. Po II wojnie światowej kraj stał się nowym supermocarstwem^[9]. Zdaniem Stevena Rosefielda w okresie stalinizmu poziom życia obywateli kraju obniżył się ze względu na despotyzm Stalina^[10].

Bilans stalinizmu

Terror, którego ofiary w latach 1929–1953 szacuje się na kilkadziesiąt milionów osób (według rosyjskiego historyka Roja Miedwiediewa 40 milionów ofiar)^[11] w ZSRR i krajach satelickich.
Zniszczenie dziedzictwa kulturowego kilkunastu narodów w wyniku masowych przesiedleń i rusyfikacji.
Śmierć ok. 10 mln żołnierzy radzieckich podczas II wojny światowej. Tak duże straty były spowodowane w dużej części niekompetencją kadry dowódczej, co było związane z wielkimi czystkami w Armii Czerwonej przed wojną oraz rozkazami Stalina („ani kroku w tył”, Rozkaz nr 270 itp.).
Całkowite zablokowanie wymiany wolnej myśli i związana z tym atrofia kultury i twórczych badań naukowych.
Zniszczenie środowiska naturalnego na ogromnych obszarach spowodowane przez gwałtowny rozwój przemysłu i armii ZSRR.

Zbrodnie stalinowskie

Kuropaty
Wielki terror
Wielki głód na Ukrainie
Gułag
Zbrodnia katyńska
Operacja polska NKWD
Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946
Wysiedlenie Tatarów krymskich w 1944 roku
Operacja „Soczewica” (deportacja Czeczenów i Inguszy do Azji Środkowej i Kazachstanu)

Zobacz też

Zobacz też kategorię: Polskie ofiary represji stalinowskich.

Przypisy

↑ ^a ^b Mieczysław Smoleń, Stalinizm, w Encyklopedia Białych Plam, t. XVI, Radom 2005, s. 282.
↑ Józef Smaga, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991. Kraków 1992, s. 207–209, 216–217.
↑ Lew Trocki, Zdradzona rewolucja (1936).
↑ Paul RP.R. Gregory Paul RP.R., The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 218–20, ISBN 0-521-53367-8, OCLC 57253629 .
↑ Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026. ISBN 83-7006-883-9.
↑ EvanE. Mawdsley EvanE., The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953, Manchester, England: Manchester University Press, 1998, s. 30, ISBN 0-7190-4600-9, OCLC 39822910 .
↑ ^a ^b ^c NormanN. Davies NormanN., Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026, ISBN 83-7006-883-9, OCLC 45745212 .
↑ „Reconstruction and Cold War”. Library of Congress.
↑ Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J. M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 39 (2). Economic History Review. s. 30–32. ISBN 978-0-7190-4600-1.
↑ StevenS. Rosefielde StevenS., Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s, „Europe-Asia Studies”, 48 (6), Taylor & Francis, Ltd., wrzesień 1996, s. 959–987, JSTOR: 152635, Cytat: „The new evidence shows that administrative command planning and Stalin’s forced industrialisation strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin’s despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov’s relatively favourable characterisation of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected.” (ang.).
↑ J. Arch Getty, Roberta T. Manning (eds): Stalinist Terror: New Perspectives, Cambridge University Press, 1993, s. 13.

Bibliografia

Czarna księga komunizmu
Doktryna i polityka wewnętrzna Józefa Wissarionowicza Stalina (1924 – 1953). stalin.tv. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-15)]. (pol.). – rozprawa magisterska w formacie PDF

[Mieczysław_Smoleń_2005-1] Mieczysław Smoleń, Stalinizm, w Encyklopedia Białych Plam, t. XVI, Radom 2005, s. 282.

[2] Józef Smaga, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991. Kraków 1992, s. 207–209, 216–217.

[3] Lew Trocki, Zdradzona rewolucja (1936).

[4] Paul RP.R. Gregory Paul RP.R., The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, s. 218–20, ISBN 0-521-53367-8, OCLC 57253629 .

[Europa._Rozprawa_historyka_z_historią-5] Norman Davies: Europa. Rozprawa historyka z historią. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026. ISBN 83-7006-883-9.

[6] EvanE. Mawdsley EvanE., The Stalin Years: The Soviet Union, 1929–1953, Manchester, England: Manchester University Press, 1998, s. 30, ISBN 0-7190-4600-9, OCLC 39822910 .

[Norman_Davies_1999-7] NormanN. Davies NormanN., Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1017–1026, ISBN 83-7006-883-9, OCLC 45745212 .

[8] „Reconstruction and Cold War”. Library of Congress.

[9] Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J. M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 39 (2). Economic History Review. s. 30–32. ISBN 978-0-7190-4600-1.

[10] StevenS. Rosefielde StevenS., Stalinism in Post-Communist Perspective: New Evidence on Killings, Forced Labour and Economic Growth in the 1930s, „Europe-Asia Studies”, 48 (6), Taylor & Francis, Ltd., wrzesień 1996, s. 959–987, JSTOR: 152635, Cytat: „The new evidence shows that administrative command planning and Stalin’s forced industrialisation strategies failed in the 1930s and beyond. The economic miracle chronicled in official hagiographies and until recently faithfully recounted in Western textbooks has no basis in fact. It is the statistical artefact not of index number relativity (the Gerschenkron effect) but of misapplying to the calculation of growth cost prices that do not accurately measure competitive value. The standard of living declined during the 1930s in response to Stalin’s despotism, and after a brief improvement following his death, lapsed into stagnation. Glasnost and post-communist revelations interpreted as a whole thus provide no basis for Getty, Rittersporn & Zemskov’s relatively favourable characterisation of the methods, economic achievements and human costs of Stalinism. The evidence demonstrates that the suppression of markets and the oppression of vast segments of the population were economically counterproductive and humanly calamitous, just as anyone conversant with classical economic theory should have expected.” (ang.).

[11] J. Arch Getty, Roberta T. Manning (eds): Stalinist Terror: New Perspectives, Cambridge University Press, 1993, s. 13.

[1]

Lata 40.	Konferencja kairska Konferencja teherańska Rewolucja gwatemalska Konferencja jałtańska Operacja Unthinkable Konferencja poczdamska Indonezyjska Rewolucja Narodowa Zdrada Guzenki Operacja Keelhaul Konferencja moskiewska Projekt Venona Operacja Blacklist Forty Kryzys irański Incydent w cieśninie Korfu Chińska wojna domowa Wojna domowa w Grecji Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce Walki polsko-ukraińskie Mowa nadziei UNRRA Praski zamach stanu 1948 I wojna izraelsko-arabska Zerwanie stosunków Tito-Stalin Blokada Berlina Zdrada jałtańska Żelazna kurtyna Powstanie malajskie
Lata 50.	Wojna koreańska I wojna indochińska Zamach stanu w Iranie Powstanie czerwcowe Wojna w Laosie Zamach stanu w Gwatemali Pierwszy kryzys w Cieśninie Tajwańskiej Konferencja genewska (1955) Protesty w Gruzji Poznański Czerwiec '56 Powstanie węgierskie Kryzys sueski Kryzys satelitarny Drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej Kryzys libański Rewolucja kubańska Debata kuchenna Konferencja w Bandungu Poprawka Brickera Makkartyzm Operacja Gladio Operacja Gladius Doktryna Hallsteina
Lata 60.	Kryzys kongijski Wojna domowa w Gwatemali Zestrzelenie Lockheed U-2 Rozłam radziecko-albański Rozłam radziecko-chiński Kryzys berliński Mur Berliński Powstanie w Brunei Konflikt marokańsko-algierski Konflikt adeński Powstanie w Sarawaku Wojna o niepodległość Erytrei Inwazja na Indie Portugalskie Konflikt o Holenderską Nową Gwineę Konfrontacja indonezyjsko-malezyjska Wojna o niepodległość Angoli Wojna w Zufarze Inwazja w Zatoce Świń Operacja Northwoods Projekt Kuba Kryzys kubański Wojna wietnamska Wojna o niepodległość Gwinei Bissau Wojna rodezyjska Zamach stanu w Brazylii Wojna o niepodległość Mozambiku Intifada marcowa Operacja Power Pack Południowoafrykańska wojna graniczna Indonezyjski zamach stanu Wojna o niepodległość Namibii Konflikt w Koreańskiej Strefie Zdemilitaryzowanej Deklaracja ASEAN Junta czarnych pułkowników Rewolucja kulturalna Wojna chińsko-indyjska Marzec 1968 Maj 1968 Praska Wiosna Inwazja na Czechosłowację Gulaszowy komunizm Drugie powstanie malajskie Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT) Konflikt nad Ussuri
Lata 70.	Lata ołowiu Détente Grudzień 1970 Powstanie organizacji „Czarny Wrzesień” Wojna domowa w Kambodży Demokratyczna Kampucza Dyplomacja pingpongowa Traktat czterech mocarstw o statusie Berlina Zachodniego Wizyta Nixona w Chinach SALT I Pucz w Chile Wojna Jom Kipur Rewolucja goździków Incydent Mayaguez Wojna domowa w Angoli Wojna w Ogadenie Wojna kambodżańsko-wietnamska Wojna chińsko-wietnamska Irańska rewolucja islamska Wojna domowa w Mozambiku Wojna domowa w Etiopii Wojna w Saharze Zachodniej Operacja Kondor Wojna o niepodległość Bangladeszu Lot 902 „Korean Air” SALT II Rewolucja nikaraguańska Rozłam chińsko-albański Rewolucja kwietniowa Sztorm-333
Lata 80.	Radziecka interwencja w Afganistanie Wojna domowa w Salwadorze Bojkot olimpiady w Moskwie Powstanie NSZZ „Solidarność” Sierpień 1980 Wojna iracko-irańska Stan wojenny w Polsce Contras Kryzys w Ameryce Środkowej RJAN Zestrzelenie KAL 007 Able Archer 83 Strategic Defense Initiative Inwazja na Grenadę Incydent na Morzu Czarnym Protesty na placu Niebiańskiego Spokoju w 1989 Śpiewająca rewolucja Inwazja Stanów Zjednoczonych na Panamę Upadek Muru Berlińskiego Jesień Ludów III Rzeczpospolita Głasnost Pieriestrojka Uskorienije
Lata 90.	Rozpad Jugosławii Rozpad ZSRR
Epilog	I wojna w Zatoce Perskiej Wojna dziesięciodniowa Aksamitna rewolucja Aksamitny rozwód Wojna w Chorwacji Wojna w Bośni i Hercegowinie Wojna chorwacko-bośniacka Masakra w Srebrenicy Wojna w Kosowie
Organizacje	Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej Wspólnota Europejska CIA MI6 KGB UB SB Stasi AVH StB Securitate KDS Sigurimi
Wyścig zbrojeń	Amerykańskie i radzieckie morskie systemy balistyczne Wyścig nuklearny Wyścig kosmiczny
Ideologie	Kapitalizm Liberalizm Demokracja socjalistyczna Komunizm Stalinizm Fidelizm Maoizm Dżucze Titoizm Hodżyzm Antykomunizm
Propaganda	Prawda (dziennik) Radio Wolna Europa Głos Ameryki Radio Martí Radio Moskwa RIAS
Polityka międzynarodowa	Doktryna Trumana Plan Marshalla Doktryna powstrzymywania Doktryna Eisenhowera Teoria domina Doktryna Kennedy’ego Pokojowe współistnienie Polityka wschodnia Doktryna Johnsona Doktryna Breżniewa Doktryna Nixona Doktryna Ulbrichta Doktryna Cartera Doktryna Reagana Polityka „odwrotu” Finlandyzacja Blok wschodni
Zobacz też	Szpiegostwo Stosunki międzynarodowe Jan Paweł II Karta 77